ءبىر كەزدەرى ءبىز سياقتى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءبىرى بولعان لاتۆيانىڭ ينارا بالودە ەسىمدى تۇرعىنى الەۋمەتتىك جەلىگە پوست جازىپ، "لاتۆيانىڭ قازىرگى زامانعى ۇلتشىلدارى  ماسكەۋدىڭ باسقىنشىلىق ەزگىسىنەن زارداپ شەكتى دەگەن مالىمدەمەلەرى ناعىز ساندىراق" دەگەن پىكىر ءبىلدىرىپتى.

"وتكەن ۋاقىتتىڭ قورقىنىشتارى تۋرالى قازىرگى زامانعى ۇلتشىلداردىڭ ساندىراقتارىن وقۋدىڭ ءوزى جيىركەنىشتى. مەن 1960 جىلى لاتۆيا كسر-ىندە تۋدىم. لاتىش تىلىندە تەگىن ءبىلىم الدىم، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىن ەركىن مەڭگەردىم، كونسەرۆاتوريادا فورتەپيانو كلاسى بويىنشا ەركىن دايىندالدىم. بۇگىندە مەن اشىعىن ايتقاندا ساياسي ۇپاي الۋعا دەگەن تالپىنىسقا كوبىرەك ۇقسايتىن «باسقىنشىلىق» تۋرالى ۇرانداردى تۇسىنبەيمىن. قايتا بۇگىندە بىزگە ءبىر ءتىلدى ءبىلىم الۋدى تىقپالاپ، ۇلتشىلدىق يدەيالار ءۇشىن باس شۇلعۋعا ماجبۇرلەيدى. بىراق الەم بىركەلكى بولا المايدى، ادامداردى ءبىر بالشىقتان سوعىپ شىعۋعا بولمايدى. «باسقىنشىلىق» تەك زاقىمدانعان ميدا عانا  بولادى" دەي كەلىپ اۆتور ويىن ودان ءارى جالعاستىرادى.

"مەن سول «رەجىمدە» دۇنيەگە كەلدىم جانە ايتارىم ەشقانداي باسقىنشىلىق بولعان جوق. لاتۆيادا قازىر ناعىز رەجىم ورنادى: سوزبۇيدالىق كوپ، باقىلاۋلار كوپ، كەڭەس بەرۋلەر كوپ – ورىس ءتىلىن قولدانۋعا بولمايدى.

بيلىك ۇستانعان ساياسات بۇگىندە كوپشىلىكتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرادى، ادامدار ودان ابدەن شارشادى. 60-شى جىلدارى تۋعان بىزدەردە ءبارى دە بولدى: باقىتتى بالالىق شاق، ءبىلىم، سالاماتتى تاعام. ماعان جانە مەن سياقتىلارعا كسرو كەزىندەگى ءومىر بەكەرشىلىك بولدى دەۋدىڭ قاجەتى جوق".

ريگا قالاسىنىڭ تۇرعىنى ەل باسشىلىعىنا ارناعان ءسوزىن بىلايشا تۇيىندەيدى:

"سەندەردىڭ بۇرىنعى بيلىكتەن قاي جەرلەرىڭ ارتىق: بالكىم، قازىرگى كەزدە ءوسىپ بارا جاتقان مەملەكەتتىك بورىش پەن حۆق-نىڭ قارجىلىق ەزگىسىندە وتىرعاندىعىمىزبەن شىعار؟ بۇرىن زاۋىتتار پايدا بولىپ جاتاتىن، ەندى جۇمىسسىزدىق پايدا بولىپ جاتىر. ءبىز سول كەڭەستىك رۋبلمەن كوپ دۇنيەگە قول جەتكىزەتىنبىز جانە قازىرگىگە قاراعاندا الدەقايدا تۇراقتى بولاتىن".

مىنە، بۇگىندە جاسى 58-گە كەلگەن لاتۆيالىق ينارا بالودە حانىم وسىلاي دەيدى.

وسىناۋ نازىك جاندى ايەل زاتىنىڭ ەر ادامداردىڭ دا ءبارى بىردەي ايتا بەرە المايتىن ءسوزدى ايتقانى جانە «ماعان جانە مەن سياقتىلارعا كسرو كەزىندەگى ءومىر بەكەرشىلىك بولدى دەۋدىڭ قاجەتى جوق» دەگەن ءسوزى ماعان وي سالدى. ويتكەنى بىزدە دە وتكەنگە وكپە ايتۋشىلار تابىلىپ جاتادى. ءبىز دە قازاق حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتارعا قيت ەتسە كەڭەس وكىمەتىن كىنالاي باستايمىز. بىراق بىزدە تەك كەڭەس وكىمەتى عانا ەمەس، وعان دەيىنگى پاتشا ۇكىمەتى دە، ونىڭ الدىنداعى زاماندار دا كىنالى. بىراق ماسەلە وندا ەمەس، مەنىڭ ايتپاعىم مۇلدە باسقا.

وتكەن كەزەڭ، مەيلى جاقسى بولسىن، مەيىلى جامان بولسىن، بىزگە ۇناسىن-ۇناماسىن، ول – تاريح. ال، تاريحتى سىزىپ تاستاۋعا بولمايدى. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، سول زاماندا اتا-اجەلەرىمىز، اكە-شەشەلەرىمىز ءومىر ءسۇردى، بىزدەردى ومىرگە اكەلدى. بىزدەر دە سول زاماندا ءومىر ءسۇرىپ مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتادىق، ودان جوعارى وقۋ ورنىن بىتىردىك، ەڭبەك جولىمىزدى باستادىق، ۇيلەندىك، بالالى-شاعالى بولدىق. ال، كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي تۋعاندار نەمەرە مەن شوبەرەنىڭ قىزىعىن كوردى. ءبىرازى جاپ-جاقسى قىزمەتتەر اتقارىپ، زەينەت دەمالىسىنا شىقتى. بۇتىندەي ءبىر ءداۋىر دەرلىك ۋاقىت. سونىڭ ءبارىن قالاي جوققا شىعارۋعا بولادى؟

ۇشىنشىدەن، جەكەلەگەن ادامداردىڭ قاساقانا ارەكەتىنىڭ سالدارىنان ورىن العان اشارشىلىق پەن ءوز ارامىزدان شىققان، شاش ال دەسە باس الاتىن قاندى بەلسەندىلەردىڭ قاسكويلىگىنىڭ كەسىرىنەن ءورشىپ كەتكەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن اكەلگەن قاسىرەت بولماسا، بۇتىندەي العاندا قازاق حالقى سول جىلدارى تەگىن بىلىمگە، تەگىن مەديتسينالىق قىزمەتكە قول جەتكىزدى. ەلىمىزدىڭ كەڭ-بايتاق دالاسىندا جاڭادان ەلدى مەكەندەر، قالالار پايدا بولدى. حالىق بىرتىندەپ كيىز ۇيلەرىن تاستاپ قولايلى پاتەرلەرگە كوشە باستادى. ولار دا تەگىن بەرىلدى. اۆتوجولدار مەن تەمىر جولدار سالىندى.  ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالعان كوپتەگەن قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى، ونەر جانە سپورت مايتالماندارى سول كەزدەرى وراسان زور جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىپ، ەلىمىزدىڭ اتىن الەمگە پاش ەتتى. كەشەگى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە تالاي قازاق، ولاردىڭ ىشىندە ءاليا مەن مانشۇك سياقتى باتىر قىزدارىمىز دا بار، وتان ءۇشىن دەپ جاندارىن پيدا ەتتى. سوندا سولاردىڭ ءبارىن ۇمىتۋىمىز كەرەك پە؟

تورتىنشىدەن، «بالاپان ۇيادا نە كورسە ۇشقاندا سونى ىلەدى» دەگەن اتالى ءسوز بار. ەگەر كەشەگى كەڭەستىك قوعام شىنىمەن دە سونشالىقتى جەكسۇرىن بولسا، بۇگىندە ءوزىمىز ەسىمدەرىن اۋىزدان تاستاماي ايتىپ جۇرگەن قازاقتىڭ زيالىلارى قالايشا سول «جامان قوعامدا» دۇنيەگە كەلىپ ءارى ءومىر سۇرە وتىرىپ جاقسى ادام بولىپ شىققان؟ وسى تۇرعىدان الساق، قازىرگى تاڭدا قازاق دەگەن حالىقتىڭ نەگىزىن قۇراپ وتىرعان ءوزىمىزدىڭ دە ءتاپ-ءتاۋىر ازامات ەكەنىمىزگە كۇمانمەن قاراۋعا تۋرا كەلەدى ەمەس پە؟..

بەسىنشىدەن، ول قوعامدا كوپتەگەن كەمشىلىكتەردىڭ بولعانىنا قاراماستان، بۇرىن-سوڭدى ادامزات تاريحىندا ورىن العان بارلىق قوعامداردان ءبىر ارتىقشىلىعى بولدى. ول – سوتسياليستىك قوعامنىڭ «التىن الما، العىس ال» دەگەن ءپرينتسيپتى، ياعني دۇنيەگە، بايلىققا قىزىقپا، ناعىز ادام بول دەگەن قاعيداتتى ۇستانۋى ەدى. جانە كوپتەگەن ادامدار سولاي بولۋى ءتيىس ەكەنىنە سەندى، وزدەرى دە سولاي بولۋعا تىرىستى. سوندىقتان دا حالىق بۇتىندەي العاندا كەدەيلەۋ تۇرعانىنا قاراماستان ءبىر بىرلەرىنە كومەكتەسۋدى، قايىرىم جاساۋدى وزدەرى ءۇشىن پارىز دەپ ءبىلدى. ادامي مىنەز الدىڭعى ورىنعا شىعىپ، ادامداردىڭ اراسىندا ەشقانداي ەسەپكە، الىس-بەرىسكە نەگىزدەلمەگەن بەرىك دوستىق پەن جولداستىق ورنادى. سوندىقتان دا شىعار، كسرو-نى قۇلاتۋدىڭ جوسپارىن جاساعان كەزدە اقش-تىڭ ورتالىق بارلاۋ باسقارماسى كەڭەستەر ەلى حالقىنىڭ بويىنداعى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر مەن ۇلتتار اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناستارعا ىرىتكى سالۋ كەرەك، سوندا ءوزى دە ءىرىپ-ءشىرىپ بىتەدى دەگەن ماقسات قويىپتى.

قازىر شە؟ قازىردە سول زامانداردا جاساعان جاقسىلىقتارىمىزدى اۋزىمىزدان سۋىمىز قۇرىپ، اڭىز عىپ قانا ايتاتىن كۇنگە جەتتىك. ەندى ءبىر از ۋاقىتتاردان كەيىن دۇنيەگە كەلەتىن ۇرپاق ۇلتىمىزدىڭ يگى قاسيەتتەرىن ايتپاق تۇگىلى، قازاق دەگەن حالىقتىڭ سونداي جومارت، سونداي قايرىمدى بولعانىنا مۇلدە سەنبەيتىن كۇننىڭ تۋى دا ابدەن مۇمكىن.

ءبىز بۇل جايتتاردى كەڭەستىك جۇيەنى كوكسەگەندىكتەن (وندايلاردىڭ بار ەكەنى دە راس) ايتىپ وتىرعان جوقپىز. ول زاماننىڭ ەندى قايتىپ كەلمەيتىنىن بۇگىندە ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن تۇسىنەدى. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، ادام تاريحتى جوققا شىعارىپ، ءوزىنىڭ وتكەنىنە توپىراق شاشپاۋى ءتيىس دەگەن وي. ەگەر ونىڭ جامان جاقتارى بولعان بولسا، ودان جيرەنىپ، جاقسى جاقتارىنان ۇيرەنگەن جۇرت قانا العا وزادى.

ەگەر لاتۆيالىق حانىم ايتقان «ماعان جانە مەن سياقتىلارعا كسرو كەزىندەگى ءومىر بەكەرشىلىك بولدى دەۋدىڭ قاجەتى جوق» دەگەن سوزگە كەلسەك، مەن دە، دۇنيەگە كەلىپ، مەكتەپتە، جوعارى وقۋ ورنىندا وقىپ، ەڭبەك جولىمدى باستاپ، وتباسىن قۇرىپ، بالالى-شاعالى بولعان ءومىرىمنىڭ بۇتىندەي ءبىر بولىگىن بەكەرشىلىك دەپ جوققا شىعارۋعا، ورتاسىنان ءبىر-اق سىزۋعا  ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولار ەدىم. وسى ورايدا مىناداي ءبىر جايت ەسكە تۇسەدى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن، جۋرناليستىك اۋەستىگىم ويانىپ، جاسى 80-نەن اسقان ءبىر اقساقالدان «بۇكىل ءومىر جولىڭىز كەڭەستىك داۋىردە ءوتتى. سول زامان تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟» دەپ سۇرادىم. سوندا جاڭاعى اقساقال «كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاقسىلىعى دا، جاماندىعى دا بولدى. ەگەر سول ەكەۋىن بەزبەنگە سالىپ سالماقتار بولساق، قالاي دەگەندە دە جاقسىلىعى باسىمداۋ عوي» دەپ جاۋاپ بەردى. وتكەن كەزەڭگە قاتىستى سىڭارجاقتىققا، قىزبالىققا سالىنباي، وبەكتيۆتى تۇردە ايتىلعان پىكىر ءسىرا، وسى شىعار-اۋ دەپ ويلادىم مەن سول جولى.

جالپى، باسقا تۇسكەن اۋىرتپالىقتار ءۇشىن الدەبىرەۋلەردى كىنالاپ، بار پالەنى وزگەلەرگە جابا سالۋ قانشالىقتى دۇرىس دەگەن دە وي كەلەدى. وكىنىشكە قاراي، مۇنداي ادەت ءبىزدىڭ دە بويىمىزدان تابىلىپ قالىپ جاتادى. «ادامدار ارقاشاندا كىنانى بەلگىلى ءبىر جاعدايلار ىقپالىنا اۋدارا سالادى. مەن جاعدايلار ىقپالىنا سەنبەيمىن. بۇل الەمدە وزىنە قاجەتتى جاعدايلاردى ىزدەگەن جانە ەگەر  تابا الماسا، ونى ءوز قولىمەن جاساعان ادام عانا تابىسقا جەتەدى»، دەگەن ەكەن بەلگىلى اعىلشىن دراماتۋرگى بەرنارد شوۋ.

32-ءشى جىلعى اشارشىلىقتا ميلليونداعان قازاقتىڭ قىرىلعانى راس. بىراق ونىڭ سول جىلدارى رەسپۋبليكانى باسقارعان گولوششەكيننىڭ جانە باسقالاردىڭ (ولاردىڭ اراسىندا قازاقتار دا بار) قولدان جاساعان قاستاندىعى ەكەنىن كوزى قاراقتى جۇرت جاقسى بىلەدى. ىزدەگەن ادام ونداي مالىمەتتەردى تابادى دا. بىراق ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىزعا ارحيۆ قوپارعاننان گورى موداعا اينالعان كەڭەس وكىمەتىن جامانداۋ الدەقايدا وڭاي. ويتكەنى ول ادام ەمەس، تەك جۇيە عانا. دەمەك نە ايتساڭ دا «كونە بەرەدى». «جۋاس تۇيە جۇندەۋگە جاقسى» دەپ وسىندايدى ايتسا كەرەك. ەگەر كەڭەس وكىمەتىنىڭ ماقساتى قازاقتى قىرىپ تاستاۋ بولسا وندا سوناۋ ءوزى قۇرىلعان 1917 جىلدان قۇلاپ قالعان 1991 جىلعا دەيىن ول وكىمەت جەر بەتىندە بىردە-ءبىر قازاقتى قالدىرماس ەدى. جانە سونداي ساياسات جۇرگىزىلىپ جاتسا وعان ءبىزدىڭ حالىق قارسى دا تۇرا الماس ەدى. ءىس جۇزىندە جاعداي مۇلدە كەرىسىنشە بولعان. ەگەر بەلگىلى دەموگراف ماقاش ءتاتىموۆتىڭ مالىمەتتەرىنە سەنەر بولساق، 1916 جىلى 5 ميلليون 650 مىڭ بولعان قازاق 32-ءشى جىلعى اشارشىلىقتان كەيىن 2 ميلليون ادامعا كەمىگەن دە ودان كەيىن ۇنەمى دەرلىك وسۋمەن بولعان. ءتىپتى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن دە 600 مىڭ ادامعا عانا كەمىگەن. ول ارينە، زۇلمات سوعىستىڭ زاردابى. ال سوعىس اياقتالعان 1945 جىلدان باستاپ ءوسۋ باستالعان. ءدال وسى جىلى حالقىمىزدىڭ سانى 3 ميلليون 150 مىڭ بولسا، ارادا نەبارى 45 جىل وتكەندە، ياعني 1990 جىلى قازاقتار 10 ميلليونعا جەتكەن.

ءبىز مۇنىڭ ءبارىن قۇردىمعا كەتكەن كەڭەستىك ءداۋىردى ماقتاۋ ءۇشىن ەمەس، باردى – بار، جوقتى جوق دەۋ  ۇشىن عانا ايتىپ وتىرمىز. «وتكەنگە قاراي وتىرىپ – قالپاعىڭدى شەش، بولاشاققا قاراي وتىرىپ –  بىلەگىڭدى سىبان»، دەيدى ەكەن اراب ماقالى. بالكىم بىزگە دە سۇيەگى قۋراپ قالعان كەڭەس وكىمەتىن بالاعاتتاۋمەن التىن ۋاقىتىمىزدى بوسقا شىعىنداپ، انادان زورلىق كوردىك، مىنادان قورلىق كوردىك دەپ كوز جاسىمىزدى كول ەتە بەرگەنشە، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن قازىرگىدەي جاۋاپتى شاقتا سول تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باياندى بولۋى ءۇشىن، كەڭەستىك زاماندا كەتكەن ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن بىلەك سىبانا ەڭبەك ەتۋ كەرەك شىعار. ونىڭ ۇستىنە، بوسسوزدىلىكپەن، تاۋسىلمايتىن توي-تومالاقپەن ءجۇرىپ ءبىراز ۋاقىتتى زايا جىبەرگەنبىز بە قالاي، جان-جاعىڭا كوز سالساڭ اتقاراتىن جۇمىستار دا جەتەرلىك سياقتى...

قالاي دەگەندە دە، وتكەننىڭ ءبارىن وكىنىش دەپ ءبىلۋ ءومىردىڭ ءمانىن جەتە تۇسىنگەن جانعا ءتان قاسيەت ەمەس.

سەيفوللا شايىنعازى

Abai.kz