Ótkende, Qasym-Jomart Toqaev ýkimetting júmysyn synady. Senat tóraghasynyng aituynsha, birqatar zang ishki qarama-qayshylyqqa toly eken. Ol kisining aityp otyrghany janalyq emes, zang shygharuda oryn alghan búl jaghdaylar uaqytymen kelgen zandy qúbylys. Múnday qúbylystyng basy sonau ótken ghasyrdyng toqsanynshy jyldary bastalghan edi.

Elimiz tәuelsizdigin alghan alghashqy jyldary memleketimizding atqarushy organdary Joghary Keneske, keyinen Parlamentke maqúldaugha aparatyn jana zang jobalaryn asyghys týrde dayarlaytyn. Sebebi, sol kezderi tәuelsiz elge jana zandar shúghyl týrde kerek boldy. Kenes zamany túsynda jazylyp-jasalghan eski zandargha әbden tóselip alghan memlekettik qyzmetkerlerimiz jana zandargha qajetti bapty oilap tabugha qauqarsyz edi. Ol uaqytta, el ishinde zang shygharu prosesimen ainalasatyn zanger mamandar bolmady dep aitugha bolady. Barlyq ministrlerimiz óz salasyna qajetti jana zandardy jazugha zangerlerdi shetelderden aldyratyn. Zandar әueli tek orys tilinde jazylyp, keyin memlekettik tilge audaryldy. Osy kýnge deyin ýkimetimiz, shetelderding barlyq baghyttaghy zandaryn ýlgi retinde alyp, paydalanyp kele jatyr. Kóshirip alghan bireuding zany bireuding eline qyzmet jasamaydy. Nәtiyjesinde, pisip jetilmegen, uaqytynda asyghys qabyldanghan barlyq zandargha parlament deputtary býgin týzetu men tolyqtyrular engizip әlek boluda.

Qos palataly Parlamentimizding júmystaryn kóruge jurnalisterdi kirgizbeu dúrys emes, zandardyng qaydan jәne qalay kelip jatqanyng halyq bilip otyruy kerek. El ýshin manyzdy keybir kýrdeli zandardy talqylaugha elimizding qogham belsendilerin shaqyrsa da artyq bolmaydy. Jahan tarihy kórsetkendey, halyqpen birge jazylyp-jasalghan zandar úzaq merzimdi jәne jemisti bolady, bastysy elimizde zang shygharu dәstýrleri qalyptasady. Qarap otyrsanyz, býgingi Parlament Mәjilisinde biylik partiyasynan basqa sayasy partiyalardan bir týiir deputattar ghana bar. Jergilikti jerlerlerdegi maslihattarymyz bir partiyaly bolyp otyr. Elimizge býgin sayasy pluralizmning auaday qajet ekening uaqyt kórsetip otyr.

Qazirgi, elimizding paydalanyp jýrgen basym kópshilik zandar Batys elderi zandarynan alynghan. Europadan kelgen barlyq zandar men baptardyng ghasyrlargha sozylghan ózindik tarihy bar. Sondyqtan, elimizding mektep oqushylaryna tarih pәnderin oqytqanda, oqu baghdarlamasyna «zandar tarihyn» kirgizip, jýieli týrde oqytugha mindettimiz. «Ne oqytamyz?» -degenderge pishim retinde tarihtan óte qysqa mysal keltireyin: «Aghylshyn koroli Ioann men aghylshyn barondaryn demokratiyashyl dep aitugha eshkimning auyzy barmaydy, biraq 1215 jyly Runiymed dalasynda olar qol qoyghan qújat konstitusiyalyq basqarudyn eleuli kórinisi boldy. Barondar korolimen qarym-qatynasta ózderine әjeptәir avtonomiyalyq qúqyq beretin feodaldyq qúqyq dәstýrin patsha búzyp otyr dep oilap, narazylyq bildirip talaptaryn kýsheytti. Ioann patsha olardyng talaptaryn oryndaugha bas tartqan kezde barondar jasaqtar kóterip, kópshiligi jer iyelerinin, aqsýiekterding jәne shirkeuding mýddesin qorghaytyn qúqyqtardyn túratyn 63 bapta qamtityn «Erkindikting Úly Jarghysyna» qol qonggha korolidi mәjbýr etti. Búl jarghynyng birqatar qaghidalary Angliyanyng barlyq halyqyna qoldanylsa, keybireuleri elding qúqyq jýiesining negizin qalady. Mysaly, «Erkindik jarghysyna» koroli manyzdy memlekettik mәselelerdi, sonyng ishinde salyq saludy kirgizu mәselesin sheshetin kezde barondarmen bәtuagha kelip otyruy qajettigi aitylady. Songhy ghasyrlarda halyqtyng mýddesin qorghaytyn organ – parlamentting kelisiminsiz birde-bir zang qabyldanbauy, eshqanday salyq salynbauy ýshin osy jarghynyng baptary qoldanyla bastady. Amerikan revolusiyasy kezinde tәuelsizdik ansaghan kolonister búl iydeyany quattap, «ókildiksiz eshbir salyq salynbasyn» dep, halyqty Angliyagha qarsy kýreske shaqyrdy.

«Erkindikting Úly Jarghysynan» әdiletti sot tәrtibin de, әleumettik mәrtebesine qaramay, barlyq adamdardan qazylar alqasyn qúru turaly iydeyany da tabugha bolady. «Erkindik jarghysynda» kórsetilgen feodaldyq qúqyqtardyng qarapayym halyqtyng konstitusiyalyq qúqyqtaryna ainaluyna úzaq ghasyr uaqyt ketti, óitkeni kóptegen aghylshyn korolideri «jarghyny»  týrli qiytúrqy amaldar tauyp elep-eskermey keldi. Tek 1688 jyly bolghan «Danqty revolusiyanyn» nәtiyjesinde Angliya elding basty zang shygharu organy bolghan parlament qúryp, berik konstitusiyalyq monarhiya ornatugha qoly jetti. Parlamentti ózertuge, ony teng ókildikten túratyn demokratiyalyq institutqa ainaldyrugha taghy da bir ghasyrdan asa uaqyt ketti». Dýniyejýzi tarihynan osynday tarihy mәlimetterdi egjey-tegjeyli bilgen oqushylarmyz konstitusiya, erkindik, parlament degen úghymdarynyng elimizge qaydan jәne qalay kelgening biledi. Osydan baryp memleketimizding әr azamaty demokratiyalyq qúndylyqtardy baghalaydy, tәuelsiz memleketimizding qadirin týsinedi, zayyrlyghymyzdy qasterleydi.

Shetelderge baryp, demalyp jýrgen azamattarymyz ol jaqtyn mәdeniyeti turaly, azamattarynyng enbekqorlyghy men túrmys órkeniyetti turaly әleumettik jelide tamsanyp aityp-jazyp jýredi. Tarihshy retinde, osy jerge tarihy mәlimetting ýzindisin qosqym kelip otyr: «Europany Napoleon әskerinen azat etkende odaqtastar әskeri qúramynda Reseyding әskeri Parijge deyin barady. Europany kezip ótken Reseyding әskery dvoryandary jergilikti halyqtyng ómir sýru dengeyin kóredi. Ózderining elindegi halyqtyng auyr jaghdayynyng sebebin patshanyng sheksiz biyliginen kóredi.  Osydan baryp, 1825 jyly jeltoqsan aiynda Reseydegi samoderjavie men basybaylyqqa qarsy orys dvoryan revolusionerleri kóterilis úiymdastyrady. «Dakabrister»  revolusiyalarymen ózderining sharua halyqyna sәl de bolsa erkindik beruge tyrysady».

Múnymen aitqym kelip otyrghany, memleket qarajatyna shetelderding oqu oryndarynda oqyp jýrgen jәne oqyp kelgen bizding maman jastarymyz «Dakabristerge» úqsap nege elimizding halqyna qolayly zandar shygharyp «revolusiya» jasamaydy? Áytpese olar shetelerde jýrip, demokratiyalyq damyghan elderinde saylaular әdil ótip, kóp partiyaly parlamentterding әserli júmystaryn kórmedi emes, kórdi. Eng bolmasa, barlyq jaghynan damyghan elderindegidey óz halqynyng túrmys-tirshiligining jaqsartuyna nege enbek etpeydi? Alysta jýrip, altyn uaqyttaryn sarp etip oqyp kelgen «mamandarymyz» bar bolghany, Batys elderindegi júrt bir vannagha su toltyryp kezek-kezek otbasymen sugha juynatyndaryn ghana kórip, sony bizge janalyq qylady.

Janat Asanqaliy, Jezqazghan qalasy

Abai.kz