وتكەندە، قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىن سىنادى. سەنات توراعاسىنىڭ ايتۋىنشا، بىرقاتار زاڭ ىشكى قاراما-قايشىلىققا تولى ەكەن. ول كىسىنىڭ ايتىپ وتىرعانى جاڭالىق ەمەس، زاڭ شىعارۋدا ورىن العان بۇل جاعدايلار ۋاقىتىمەن كەلگەن زاڭدى قۇبىلىس. مۇنداي قۇبىلىستىڭ باسى سوڭاۋ وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى باستالعان ەدى.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العان العاشقى جىلدارى مەملەكەتىمىزدىڭ اتقارۋشى ورگاندارى جوعارى كەڭەسكە، كەيىنەن پارلامەنتكە ماقۇلداۋعا اپاراتىن جاڭا زاڭ جوبالارىن اسىعىس تۇردە دايارلايتىن. سەبەبى، سول كەزدەرى تاۋەلسىز ەلگە جاڭا زاڭدار شۇعىل تۇردە كەرەك بولدى. كەڭەس زامانى تۇسىندا جازىلىپ-جاسالعان ەسكى زاڭدارعا ابدەن توسەلىپ العان مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرىمىز جاڭا زاڭدارعا قاجەتتى باپتى ويلاپ تابۋعا قاۋقارسىز ەدى. ول ۋاقىتتا، ەل ىشىندە زاڭ شىعارۋ پروتسەسىمەن اينالاساتىن زاڭگەر ماماندار بولمادى دەپ ايتۋعا بولادى. بارلىق مينيسترلەرىمىز ءوز سالاسىنا قاجەتتى جاڭا زاڭداردى جازۋعا زاڭگەرلەردى شەتەلدەردەن الدىراتىن. زاڭدار اۋەلى تەك ورىس تىلىندە جازىلىپ، كەيىن مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارىلدى. وسى كۇنگە دەيىن ۇكىمەتىمىز، شەتەلدەردىڭ بارلىق باعىتتاعى زاڭدارىن ۇلگى رەتىندە الىپ، پايدالانىپ كەلە جاتىر. كوشىرىپ العان بىرەۋدىڭ زاڭى بىرەۋدىڭ ەلىنە قىزمەت جاسامايدى. ناتيجەسىندە، ءپىسىپ جەتىلمەگەن، ۋاقىتىندا اسىعىس قابىلدانعان بارلىق زاڭدارعا پارلامەنت دەپۋتتارى بۇگىن تۇزەتۋ مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىپ الەك بولۋدا.

قوس پالاتالى پارلامەنتىمىزدىڭ جۇمىستارىن كورۋگە جۋرناليستەردى كىرگىزبەۋ دۇرىس ەمەس، زاڭداردىڭ قايدان جانە قالاي كەلىپ جاتقانىڭ حالىق ءبىلىپ وتىرۋى كەرەك. ەل ءۇشىن ماڭىزدى كەيبىر كۇردەلى زاڭداردى تالقىلاۋعا ەلىمىزدىڭ قوعام بەلسەڭدىلەرىن شاقىرسا دا ارتىق بولمايدى. جاھان تاريحى كورسەتكەندەي، حالىقپەن بىرگە جازىلىپ-جاسالعان زاڭدار ۇزاق مەرزىمدى جانە جەمىستى بولادى، باستىسى ەلىمىزدە زاڭ شىعارۋ داستۇرلەرى قالىپتاسادى. قاراپ وتىرساڭىز، بۇگىنگى پارلامەنت ماجىلىسىندە بيلىك پارتياسىنان باسقا ساياسي پارتيالاردان ءبىر ءتۇيىر دەپۋتاتتار عانا بار. جەرگىلىكتى جەرلەرلەردەگى ماسليحاتتارىمىز ءبىر پارتيالى بولىپ وتىر. ەلىمىزگە بۇگىن ساياسي ءپليۋراليزمنىڭ اۋاداي قاجەت ەكەنىڭ ۋاقىت كورسەتىپ وتىر.

قازىرگى، ەلىمىزدىڭ پايدالانىپ جۇرگەن باسىم كوپشىلىك زاڭدار باتىس ەلدەرى زاڭدارىنان الىنعان. ەۋروپادان كەلگەن بارلىق زاڭدار مەن باپتاردىڭ عاسىرلارعا سوزىلعان وزىندىك تاريحى بار. سوندىقتان، ەلىمىزدىڭ مەكتەپ وقۋشىلارىنا تاريح پاندەرىن وقىتقاندا، وقۋ باعدارلاماسىنا «زاڭدار تاريحىن» كىرگىزىپ، جۇيەلى تۇردە وقىتۋعا مىندەتتىمىز. «نە وقىتامىز؟» -دەگەندەرگە ءپىشىم رەتىندە تاريحتان وتە قىسقا مىسال كەلتىرەيىن: «اعىلشىن كورولى يوانن مەن اعىلشىن باروندارىن دەموكراتياشىل دەپ ايتۋعا ەشكىمنىڭ اۋىزى بارمايدى، بىراق 1215 جىلى رۋنيمەد دالاسىندا ولار قول قويعان قۇجات كونستيتۋتسيالىق باسقارۋدىن ەلەۋلى كورىنىسى بولدى. باروندار كورولمەن قارىم-قاتىناستا وزدەرىنە اجەپتاىر اۆتونوميالىق قۇقىق بەرەتىن فەودالدىق قۇقىق ءداستۇرىن پاتشا بۇزىپ وتىر دەپ ويلاپ، نارازىلىق ءبىلدىرىپ تالاپتارىن كۇشەيتتى. يوانن پاتشا ولاردىڭ تالاپتارىن ورىنداۋعا باس تارتقان كەزدە باروندار جاساقتار كوتەرىپ، كوپشىلىگى جەر يەلەرىنىڭ، اقسۇيەكتەردىڭ جانە شىركەۋدىڭ مۇددەسىن قورعايتىن قۇقىقتاردىن تۇراتىن 63 باپتا قامتيتىن «ەركىندىكتىڭ ۇلى جارعىسىنا» قول قويۋعا كورولدى ءماجبۇر ەتتى. بۇل جارعىنىڭ بىرقاتار قاعيدالارى انگليانىڭ بارلىق حالىقىنا قولدانىلسا، كەيبىرەۋلەرى ەلدىڭ قۇقىق جۇيەسىنىڭ نەگىزىن قالادى. مىسالى، «ەركىندىك جارعىسىنا» كورول ماڭىزدى مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى، سونىڭ ىشىندە سالىق سالۋدى كىرگىزۋ ماسەلەسىن شەشەتىن كەزدە باروندارمەن باتۋاعا كەلىپ وتىرۋى قاجەتتىگى ايتىلادى. سوڭعى عاسىرلاردا حالىقتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن ورگان – پارلامەنتتىڭ كەلىسىمىنسىز بىردە-ءبىر زاڭ قابىلدانباۋى، ەشقانداي سالىق سالىنباۋى ءۇشىن وسى جارعىنىڭ باپتارى قولدانىلا باستادى. امەريكان رەۆوليۋتسياسى كەزىندە تاۋەلسىزدىك اڭساعان كولونيستەر بۇل يدەيانى قۋاتتاپ، «وكىلدىكسىز ەشبىر سالىق سالىنباسىن» دەپ، حالىقتى انگلياعا قارسى كۇرەسكە شاقىردى.

«ەركىندىكتىڭ ۇلى جارعىسىنان» ادىلەتتى سوت ءتارتىبىن دە، الەۋمەتتىك مارتەبەسىنە قاراماي، بارلىق ادامداردان قازىلار القاسىن قۇرۋ تۋرالى يدەيانى دا تابۋعا بولادى. «ەركىندىك جارعىسىندا» كورسەتىلگەن فەودالدىق قۇقىقتاردىڭ قاراپايىم حالىقتىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىنا اينالۋىنا ۇزاق عاسىر ۋاقىت كەتتى، ويتكەنى كوپتەگەن اعىلشىن كورولدەرى «جارعىنى»  ءتۇرلى قيتۇرقى امالدار تاۋىپ ەلەپ-ەسكەرمەي كەلدى. تەك 1688 جىلى بولعان «داڭقتى رەۆوليۋتسيانىڭ» ناتيجەسىندە انگليا ەلدىڭ باستى زاڭ شىعارۋ ورگانى بولعان پارلامەنت قۇرىپ، بەرىك كونستيتۋتسيالىق مونارحيا ورناتۋعا قولى جەتتى. پارلامەنتتى وزەرتۋگە، ونى تەڭ وكىلدىكتەن تۇراتىن دەموكراتيالىق ينستيتۋتقا اينالدىرۋعا تاعى دا ءبىر عاسىردان اسا ۋاقىت كەتتى». دۇنيەجۇزى تاريحىنان وسىنداي تاريحي مالىمەتتەردى ەگجەي-تەگجەيلى بىلگەن وقۋشىلارمىز كونستيتۋتسيا، ەركىندىك، پارلامەنت دەگەن ۇعىمدارىنىڭ ەلىمىزگە قايدان جانە قالاي كەلگەنىڭ بىلەدى. وسىدان بارىپ مەملەكەتىمىزدىڭ ءار ازاماتى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى باعالايدى، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ قادىرىن تۇسىنەدى، زايىرلىعىمىزدى قاستەرلەيدى.

شەتەلدەرگە بارىپ، دەمالىپ جۇرگەن ازاماتتارىمىز ول جاقتىن مادەنيەتى تۋرالى، ازاماتتارىنىڭ ەڭبەكقورلىعى مەن تۇرمىس وركەنيەتتى تۋرالى الەۋمەتتىك جەلىدە تامسانىپ ايتىپ-جازىپ جۇرەدى. تاريحشى رەتىندە، وسى جەرگە تاريحي مالىمەتتىڭ ءۇزىندىسىن قوسقىم كەلىپ وتىر: «ەۋروپانى ناپولەون اسكەرىنەن ازات ەتكەندە وداقتاستار اسكەرى قۇرامىندا رەسەيدىڭ اسكەرى پاريجگە دەيىن بارادى. ەۋروپانى كەزىپ وتكەن رەسەيدىڭ اسكەري دۆورياندارى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن كورەدى. وزدەرىنىڭ ەلىندەگى حالىقتىڭ اۋىر جاعدايىنىڭ سەبەبىن پاتشانىڭ شەكسىز بيلىگىنەن كورەدى.  وسىدان بارىپ، 1825 جىلى جەلتوقسان ايىندا رەسەيدەگى سامودەرجاۆيە مەن باسىبايلىققا قارسى ورىس دۆوريان رەۆوليۋتسيونەرلەرى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرادى. «داكابريستەر»  رەۆوليۋتسيالارىمەن وزدەرىنىڭ شارۋا حالىقىنا ءسال دە بولسا ەركىندىك بەرۋگە تىرىسادى».

مۇنىمەن ايتقىم كەلىپ وتىرعانى، مەملەكەت قاراجاتىنا شەتەلدەردىڭ وقۋ ورىندارىندا وقىپ جۇرگەن جانە وقىپ كەلگەن ءبىزدىڭ مامان جاستارىمىز «داكابريستەرگە» ۇقساپ نەگە ەلىمىزدىڭ حالقىنا قولايلى زاڭدار شىعارىپ «رەۆوليۋتسيا» جاسامايدى؟ ايتپەسە ولار شەتەلەردە ءجۇرىپ، دەموكراتيالىق دامىعان ەلدەرىندە سايلاۋلار ءادىل ءوتىپ، كوپ پارتيالى پارلامەنتتەردىڭ اسەرلى جۇمىستارىن كورمەدى ەمەس، كوردى. ەڭ بولماسا، بارلىق جاعىنان دامىعان ەلدەرىندەگىدەي ءوز حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ جاقسارتۋىنا نەگە ەڭبەك ەتپەيدى؟ الىستا ءجۇرىپ، التىن ۋاقىتتارىن سارپ ەتىپ وقىپ كەلگەن «ماماندارىمىز» بار بولعانى، باتىس ەلدەرىندەگى جۇرت ءبىر ۆانناعا سۋ تولتىرىپ كەزەك-كەزەك وتباسىمەن سۋعا جۋىناتىندارىن عانا كورىپ، سونى بىزگە جاڭالىق قىلادى.

جانات اسانقالي، جەزقازعان قالاسى

Abai.kz