Abay mektebi degen úghymdy eki maghynada alyp qarastyru bar. Biri - keng maghyna, yaghny Abaydan keyingi qazaq poeziyasy ókilderining deni aqynnyng әdebiyettegi dәstýrin ústanushylar, demek poeziya jolyndaghy shәkirtteri. Ekinshi - mektep úghymy tar, әri naqty maghynada. Búl túrghydan kelgende Abaymen kýndelikti qarym-qatynasta bolghan, aqynnyng aldyn kórip, tәrbiyesin alghan aqyn shәkirtterge qatysty aitylady. Jalpy «Abaydyng aqyndyq mektebi» konsepsiyasyna qatysty 1950 jyldardaghy daudyng negizgi sebebinde sayasy astar jatqanmen, әdeby aitystyng órship ketuining ekinshi bir sebebi «Abaydyng aqyndyq mektebi» degen úghymgha qay túrghyda kelu kerektigining naqty mejesi anyqtalmaghandyghynda da jatyr. Dәlirek aitqanda әlgi keng maghyna men tar maghynada qarastyrudyng ara jigi saqtalmay, aralasyp ketti. Taghy bir әser etken faktor «aqyndyq mektep» degen batys pen orystyng әdebiyetindegi úghymdy Abay men onyng ainalasyndaghy aqyn shәkirtterge qatysty qodanudan baryp tuyndaghanyn da eskerte ketu kerek.

Abay mektebi degen úghymdy eki maghynada alyp qarastyru bar. Biri - keng maghyna, yaghny Abaydan keyingi qazaq poeziyasy ókilderining deni aqynnyng әdebiyettegi dәstýrin ústanushylar, demek poeziya jolyndaghy shәkirtteri. Ekinshi - mektep úghymy tar, әri naqty maghynada. Búl túrghydan kelgende Abaymen kýndelikti qarym-qatynasta bolghan, aqynnyng aldyn kórip, tәrbiyesin alghan aqyn shәkirtterge qatysty aitylady. Jalpy «Abaydyng aqyndyq mektebi» konsepsiyasyna qatysty 1950 jyldardaghy daudyng negizgi sebebinde sayasy astar jatqanmen, әdeby aitystyng órship ketuining ekinshi bir sebebi «Abaydyng aqyndyq mektebi» degen úghymgha qay túrghyda kelu kerektigining naqty mejesi anyqtalmaghandyghynda da jatyr. Dәlirek aitqanda әlgi keng maghyna men tar maghynada qarastyrudyng ara jigi saqtalmay, aralasyp ketti. Taghy bir әser etken faktor «aqyndyq mektep» degen batys pen orystyng әdebiyetindegi úghymdy Abay men onyng ainalasyndaghy aqyn shәkirtterge qatysty qodanudan baryp tuyndaghanyn da eskerte ketu kerek.

Ádebiyettanu ghylymynda әdeby mektep úghymy jalpy maghynada alynyp, onyng ayasynda aghym, baghyt, úiym, top, birlestik kategoriyalary da qarastyrylady. Orys zertteushisi V.IY.Kuleshov «baghyt», «aghym», «mektep» úghymdaryn birtektes úghym retinde qaraydy....[1]. Aghym-baghyt pen mektep bir úghymnyng ayasynda nemese sinonimdik qatarda qolanyla beretini taghy bar. Kórkemdik әdis turaly pikir bildirushi  L.Timofeev pen S. Turaev bylay deydi: « ...my govorim o hudojestvennyh metodah kak naibolee obshem ponyatii, o napravleniyah y o techeniyah kak o ego razlichnyh istoriko-liyteraturnyh proyavleniyah y o shkolah y gruppah kak naibolee chastnyh ego formah» [2, 90-b.]. Abaydyng ainalasyna shәkirt jinauy әlemdik әdebiyettanu ýrdisinde tabighaty jaghynan әdeby top, ýiirmelerge jaqyn. Mәselen, әdeby ýiirmelerge tómendegidey anyqtama beriledi: «Liyteraturnye krujki, tvorcheskogo obediyneniya liyteratorov na pochve edinstva vzglyadov, interesov, napravleniya tvorchestva. K nim otnosyatsya takje liyteratunye salony y «vechera»...» [3, 192-b.]. Ádebiyeti әli de auyzsha ýlgidegi Abay zamanyndaghy aqyn manyna shoghyrlanghan әdebiyet ókilderi belgili bir aghymnyng tuuyna sebepker boldy dep naqty aitu qiyn. Búl túrghyda M.Áuezov bylay degen: «Áriyne, qazaq әdebiyeti sol kýnde baspa jýzine shyghyp, sol kýnde oqushy tauyp otyrarlyq jaygha jetse, Abay ainalasynan, Abay mektebinen shyqqan aqyndar týgelimen Abaydyng izin basa shyqqan ýlken әdebiyet aghymyn kórsetken bolar edi» [4, B.155-156].

Al endi, әlem әdebiyetine kóz jýgirtsek, әdeby mektep atauyna jaqyn әrtýrli әdeby ýiirmeler, birlestikter men salon-klubtar erteden-aq bolghan. Olardyng bәrine anyqtama berip, toqtalyp jatu maqalanyng maqsaty emes. Áytse de, birazyn atap óteyik. Mәselen, ertedegi ýndi elinde sanskrit әdebiyetining iri ókili Ashivaghoshiyding aqyndyq mektebi jónindegi derekter búl qúbylystyng tarihyn terenge әketedi. On birinshi ghasyrdaghy Ázerbayjan әdebiyetindegi Shirvany mektebi, HIII ghasyrdaghy Italiyadaghy alghashqy aqyndyq mektepterding biri - «Sisiliya mektebin» Djakamo de Lentino basqarghan. XVI ghasyrdaghy fransiya әdebiyetine ýlken betbúrys әkelgen Jan Doranyng (1508-1588) «Júldyz» degen aqyndyq mektebi bolghan. Ádebiyet pen teatr ónerining qosyndysynan tughan XVIII ghasyrdaghy «Ispan klassikteri» mektebin ataugha bolady. «Gettingen alqaby» (Gettingenskaya rosha), «Kóldi mektep» (Ozernaya shkola), Reseydegi «Arzamas» atty әdeby úiym, «Jasyl sham» (Zelenaya lampa) әdebiy-sayasy ýiirmesi, Fransiyadaghy «Parnas» aqyndar úiymy taghy-taghylar. Ár mekteptin, úiymnyng ústanghan baghyty, maqsaty bar. Árqaysysy qoghamdaghy týrli jaghdaylargha baylanysty tuyp, óz mindetterin atqardy. Birining ghúmyry úzaqqa bardy, ekinshileri qoghamnan, halyqtan qoldau tappay nemese taghy basqa jaghdaylarmen tarap ketip jatty.

Al, naqty ústaz ben shәkirt arasyndaghy baylanystargha keletin bolsaq, qazaq әdebiyeti, odan búryn jalpy týrki әdebiyetinde tarihynda Abaygha deyin de onday qúbylystardyng bolghany anyq. Ál-Faraby siyaqty oishyldardyng manayyna toptasqan shәkirtteri bolghan. Ahmet Iassauy ústazy Arystan babty erekshe qúrmettep jyryna qossa, keyinnen Iassauiyding ózining sopylyq mektebi onyng qasyna kóptegen shәkirter ýiirdi. Keyingi әdebiyette Jambyldyng piri Sýiinbay bolsa, Aqmolla aqynnyng ústazy - bashqúrttyng Marjaniy.  Kez-kelgen aqyn údayy ústazynyng qasynda jýrdi demesek te, aldyndaghy aqynnan ýlgi alary haq. Abaydyng da naghyz aqyndyq biyikke jetuine aldymen manayy, ortasy yqpal etti. Eng alghash qara ólenning uyzyn óz auylyndaghy Baykókshe, kórshi Syban elindegi Dulat, Qarqaralydaghy Shójelerden tatty, asyl sózding marjanyn el ishindegi by men sheshennen estip, keudesine túndyrdy. Keyin ózi iygergen orasan bilim men ónerdi elge taratu ýshin qasyna talantty shәkirtter jinap, tәrbiyeledi. Aldyndaghylarday emes Abaydiki neshe ónerding sәulesin shashqan bir qauym ónerli jasty tәrbiyelegen naghyz әdebiyetting mektebi boldy. Jәne ol mektepting qazaq әdebiyetindegi atqarghan qyzmeti orasan, tarihtan alar orny erekshe.

Qashanda orysqa, odan batysqa qarap boy týzep ýirengen, qalyptasyp qalghan evrosentristik kózqarastar bizdi eng әueli «Abaydyng aqyndyq mektebi» degen konsepsiyany qabyldaugha jýreksindirgeni jasyryn emes. Óitkeni, әlem әdebiyetinde shәkirt tәrbiyelegender neken-sayaq kezdeskenmen, dәl Abay siyaqty birneshe aqynnyng basyn qúrap, taqyryp berip, óleng jazghyzyp, jazghanyn ortagha salyp taldap, týzep degendey shyn mәninde  osynday әdeby is josyghyn (proseduralardy) jýzege asyrghandary kemde-kem. Ózimizge etene jaqyn orys әdebiyetine nazar audarsaq, A.Pushkin de, M.Lermontov ta әdeby mektep ashyp, shәkirt tәrbiyelemepti. HIH ghasyrdyng 50-jyldarynda orys әdebiyetine N.Gogoliding әseri zor bolghany belgili. Áytse de, «Biz Gogoliding «Shiynelinen» shyqqanbyz» degen keyingi qalamgerlerding qanatty sózi jazushynyng tikeley shәkirtteri emes, onyng dәstýrin jalghastyrushylardyng aitqany ekenin esten shygharmau kerek. Sol sebepti orys әdebiyetinde keng óris alghan «Gogolidik baghyttyn» ózi - mektep degende әuelde biz aitqan keng maghynadaghy mektep, yaghni, әdeby dәstýrge jaqyn dýniye. «Úly» halyqtyng betke ústar aqyn-jazushylarynda kezdese bermeytin tikeley әdeby qarym-qatynastyng aighaghy bolghan aqyndyq mektep, aqyn shәkirtter qazaq әdebiyetine, onyng ishinde Abaygha tiyesili boluy kenestik tanymnyng qalybyna syya bermedi. Osy arada ghalym T.Kәkishevting tómendegi oiy óte oryndy aitylghan: «Europa men orys әdebiyetterindegi qúbylystardyng bәrin qazaq әdebiyeti qaytalauy, solardyng izimen jýrui shart emes, tipti qajet te emes. Biraq kórkemdikting jalpygha ortaq zandylyqtaryn iygerip, shyn kәsiby jolgha týsuge mindetti. Óreli әdebiyetterden boy tasalamay, paydalysynan ýirenu barysynda esh uaqytta óz ereksheligimizden kóz jazbauymyz kerek» [5, 55-b.].

Qasyna shәkirt ertip, kórkem dýniyeni qalay jazu kerektigin ejiktep otyrmaghanmen, shyn talanttyng әdebiyetke ózining dәstýrin әkeletini aqiqat. Janaghy Pushkin de, qara sózden qaymaq qalqyghan Nikolay Gogoli de, bizding Abay da sonday aqyndardyng qatarynda. Orys synshysy N.Chernyshevskiy: «Gogoli ózining danyshpan jazushylyghymen ghana emes, sonymen birge әdeby mektepting - orys әdebiyetinde maqtan bola alatyn birden-bir mektepting atasy boluymen baghaly» [6, 20-b.] ,- degen eken. Orys әdebiyettanu ghylymynda «Gogolidik baghyt» (Gogolievskoe napravleniye) degen termin qalyptasqan desek, búl keyingi Gogoli dәstýrlerin ústanushylardan bólek, sonau HIH ghasyrdyng 50-jyldarynda dýniyege kelgen. Orys jazushysy ózining jurnalistik aghymdaghy shygharmalarmen últtyq әdebiyette belgili bir mektep qalyptastyrdy degenimizben, Abay siyaqty naqty qalamger tәrbiyelep, taqyryp berip, jazghanyn synap otyrmaghany belgili. Gogolidiki dәstýr, baghyt bolady da, Abaydiki ústaz ben shәkirt arasyndaghy tikeley qarym-qatynastyng kórinisin bayqatatyn tura maghynasyndaghy mektep bolady. 1951 jyly Áuezovting «...Mojno ly somnevatisya v tom, chto u Abaya byla sformirovannaya im sreda za 60 let ego jizni? Po-moemu, nelizya somnevatisya. Y vopros o shkole ego seychas stavitisya lishi, kak o shkole v uzkom smysle, a ne stavitisya vopros o vliyaniy ego na vseh posleduyshih poetov y na vsu posleduushuu kazahskuu liyteraturu. Eto poslednee obiemlet ocheni shirokoe ponyatie yasnoe y prostoe. Rechi iydet o ludyah, kotorye okrujaly ego, byly okolo nego neposredstvenno y v toy ily inoy mere byly tvorcheskimy lichnostyami. No, odno delo uchiyteli, drugoe - ucheniyk. Pusti ony ne staly talantlivy, kak Abay (tak bylo na samom dele). Pusti imy sozdany proizvedeniya gorozdo menee znachiytelinye, chem Abaem... Odnako, uchenikamy ony byli» [7, 119-b.] ,- degen pikirin eskersek, Abaydyng aqyndyq mektebi degendi osy tura, tar maghynasynda alyp qaraghanda ghana Abaydyng ústazdyq qareketi aiqyndala týsedi.

Eluinshi jyldary «Abaydyng әdeby mektebi» konsepsiyasynyng ziyandy dep tanylyp, әdebiyet tarihynan alastatyluynyng bir sebebi «mektep» degen úghymnyng ózi әr-týrli maghynada qarastyrylghandyghynda jatyr. Q.Múhamedhanúly dissertasiyasynyng taqyryby ghana emes, jalpy «Abay mektebi» degen atau týp-tamyrymen ózgertilip, Abaydyng ústazdyq qyry kólegeylendi. 1959 jyly qazaq әdebiyetining negizgi problemalaryna arnalghan 5 kýndik ghylymiy-teoriyalyq konferensiya ótti. Osy arada nazar audaruymyz kerek, әlgindey keng kólemde әdebiyetke arnalghan konferensiya búghan deyin de, keyin de bolmaghanyn eskerseniz qalay degen kýnde de sol kezdegi әdebiyetke degen nazardyng qanshalyqty salmaqty bolghanyn bayqay beriniz. «Ob osnovnyh tendensiyah y napravleniy kazahskoy liyteratury 80-90-h godov HIH veka» degen taqyrypta bayandama jasaghan M. Silichenko «Abay mektebi» turaly bylay deydi: «Neyasnym, vyzyvayshim raznorechivye tolki, ostaetsya do sih por vopros o tak nazyvaemyh «abaevskih tradisiyah» v kazahskoy liyterature. V diskussiy 1951 goda byla otvergnuta konsepsiya poeticheskoy shkoly Abaya... IYz-za neyasnosty y nerazreshennosty problem tradisiy y vliyaniya, ponyatiy o shkolah y napravleniyah v obshesoiznoy nauke, y u nas voznikait zatrudneniya v traktovke etih problem. Esti neosporimye fakty, kotorye, tem ne menee, trudno obiyasniti nauchno. Bessprosno, chto Abay iymel mnogo posledovateley»,- dep Abay shәkirtterine toqtala kelip: «Nam nado otkazatisya sholasticheskih tolkov y sporov po etomu voprosu uje potomu, chto v istoriy net y ne bylo takogo sluchaya, chtoby liyteraturnoe napravlenie ily shkola obedinyaly pisateley, poetov sovershenno iydentichnyh po svoim obshestvenno-esteticheskim vozzreniyam y tvorcheskoy manere», - dep, Abay mektebi ókilderining shygharmashylyq múralary batys pen orystyng әdeby baghyt, әdeby mektepke qoyatyn talabyna, dәlirek aitqanda «agha últ ókilderi» shygharghan anyqtamagha say kelmeytindigin tilge tiyek etedi.

Jalpy bolmysty, sonyng ishinde әdebiyetti belgili bir qalypqa salyp mashyqtanghan kenestik jýie әdebiyetimizding últtyq erekshelikteri men Abayday darynnyng oqshau qasiyetterin eskermegen-di. Sóitip, Silichenkonyng týiini mynau: «Otkazyvalisi ot termina «shkola Abaya», my vvely ponyatie poeticheskogo okrujenie Abaya. Sleduet pryamo skazati, chto ono ne sootvetstvuet deystviytelinomu polojenii veshey. Vedi dlya istoriy liyteratury vajny ne passivnye otnosheniye, a tvorcheskoe vzaimodeystvie poetov, pisateley odnogo istoricheskogo perioda, edinogo v svoey osnove napravleniya. Poetomu razreshiyte predlojiti na obsujdenie ponyatiye, prinyatoe y v istoriy russkoy liyteratury,- «poeziya (ily poety) abaevskoy pory» [8, B. 128-129]. Osy mәseleden keyin Abay ainalasyndaghy shәkirtterge qatysty «mektep» úghymy alynyp, Abaydyng óz ainalasyna tiygizgen әseri, әsirese naqty istelgen taghylymdyq qareketteri túmshalana berdi.

Sayasy qysymnyng saldarynan Abaydyng shәkirtterining múrasyn ghylymda qorghauyna mýmkindik ala almaghan Q.Múhamedhanúly 1959 jyly dissertasiyasynyng atyn ghana emes, iydeyasyn ózgertuge tura keldi. Abay shәkirtteri degen úghym eriksiz aqynnyng tóniregindegi aqyndar dep auystyryldy. 1951 jәne 1959 jylghy eki dissertasiyanyng qúrylymynda aitarlyqtay ózgeshelikter bar. Sayasy synnyng saldarynan keyingi enbek biraz qysqarghan. Aldynghysynda Turaghúldyng aty atalmasa da birneshe ólenderi men audarmalaryna sholu jasalsa, keyingi dissertasiyada ol joq. 1951 jylghy enbektegi daudyng ýlkeni Kókbay Janatayúlyna, onyng «atyshuly» «Sabalaq» dastanyna baylanysty bolghandyqtan, Abaydyng qasynda 25 jyl dos bolghan, talantty aqyn Kókbay da keyingi enbegine enbey qaldy. Sóitip, Shәkәrimsiz, Kókbay men Turaghúlsyz, al bar aqyndardyng ózi tek «sovettik shenberge» siyatyn shygharmalary arqyly tanylyp, bir sózben aitqanda, qúiryq-jaly kýzelip, Abay mektebi ghylymda qorghalyp shyqty. Onyng ózinde Q.Múhamedhanúlynyng birbetkey tabandylyghynyn, tózimdiligining arqasynda. Sóz arasynda aita ketuimiz kerek, 2005 jyldan bastap shygha bastaghan zertteushining kóp tomdyq shygharmalar jinaghyna ghalymnyng 1959 jylghy ekinshi qorghaghan dissertasiyasy ghana engen. Qaytalau delingen be, 1951 jylghy enbek jinaqqa enbegen, tek Kókbay turaly tarau ghana 1959 jylghygha qosylghan. Kenestik sýzgige iline qoymaghan, kezinde ýlken aitys tudyrghan 1951 jylghy enbekti de jinaqqa kirgizse, kóp tomdyqtyng salmaghy artpasa, kemimeytin edi. Abay mektebimen qosa

M.Áuezovting 1950 jyly jariyalanghan «Aqyn agha» romany da syngha úshyrap, jaryqqa shyqpay jatyp joyyldy. Búl jayynda arnayy maqalada sóz etken bolatynbyz (qaranyz: Keruen, 2009, №3) ...

Býgingi tanda Abaydyng әdeby ortasy taqyrybyn sóz etkende biz tómendegidey týiindi mәselelerge basa nazar audaruymyz kerek. Ótken ghasyrdyng 40-50 jyldary Abay mektebi degen úghym әdebiyetke kelgende ony keng maghynada, әdeby dәstýr ayasynda qabyldau jәne tar maghynasynda aqynnyng ainalasyndaghy kýndelikti tәrbiyesin kórgen shәkirtterine qatysty zertteu ghylymy ortany ekige jardy. Eki týrli aitylghan pikirlerdi sol kezdegi kenestik iydeologiya sәtti paydalanyp, órshitip, ýlken daugha aialdyrdy. Metodologiyalyq jaghynan dúrys bekimegen aqyndyq mektep konsepsiyasynyng tóniregindegi dau-damay Abay ainalasyndaghy shәkirtterding óz dәrejesinde zertteluine ýlken kedergi boldy. Jalpy qazaq әdebiyetindegi Abay dәstýrin jalghastyrushylar men Abaydyng manayyndaghy shәkirtterin naqty bólip kórsetpegen son, mektep ókilderining sany әr zertteushining óz payymy boyynsha belgilenip, birde artyp, birde kemip otyrdy. Abay mektebin syngha alushy S.Múqanovtyn: «Sonymen, 1934 jyly Áuezovting maqalasynda tórt adamnan ghana qúralatyn «Abay shәkirtterinin» tizimindegi adam sany 1951 jyly jiyrma bes-otyzgha jetedi» [9, 59-b.] ,- degen pikirimen kelispeu qiyn. Olay deytinimiz, Abay mektebi mәselesin manayyndaghy shәkirtterimen baylanysta qaraytyn zertteushiler pikirining ózi bir toqtamgha kele almady. M.Áuezov Abaydyng aqyn shәkirtteri retinde Aqylbay, Maghauiya, Kókbay, Shәkәrim, Árip, Ásetterdi ataydy. Abay shәkirtterining negizgi zertteushisi Q.Múhamedhanúly 1951, 1959 jyldary qorghaghan dissertasiyalarynda Aqylbay, Maghauiya, Kókbay, Shәkәrim, Árip, Áset, solargha qosymsha Haliolla, Kәkitay, Múhamedjan, Beysembay, Baymaghambet, Múqa, Álmaghambet, Áubәkir siyaqty ónerpazdar bar barlyghy on ýsh adamdy jatqyzady. Shәkәrim men Turaghúldyng ol kezde «halyq jauy» bop ýlgergen kezi, al Kókbaydy shәkirtter qataryna qosqany, eng ýlken «sayasy qatelik» bolyp, sony ýlken daugha ainalghany belgili. Q.Múhamedhanúly keyingi «Abaydyng aqyn shәkirtteri» kitabyna Aqylbay, Maghauiya, Turaghúl, Kәkitay, Kókbay, Uәiis, Áset, Árip, Múqa, Áubәkir, Tayyr Jomartbaev, Baymaghambet, Imanbazar, Árham syndy aqyndardy kirgizedi. Búl kitabyna Shәkәrim enbegenmen, «Abay múragerleri» enbeginde Abay shәkirtteri retinde zerttelgen. Sonda, úzyn-sany - on bes shәkirt. Abay shәkirtterine E.Ysmaylov Aqylbay, Maghauiya, Kәkitay, Áubәkir, Narmanbet, Ábsalyq, Kókbay, Áripterdi Abaydyng tura shәkirtteri dep, al Abaydan ýirengen dep Súltanmahmút, M.J.Kópeev, S.Dónentaev bastatqan on bir aqyndy ataydy [10, 8-b.]. Gh.Seraliyev degen «Qazaq halqynyng danyshpan aqyny» degen maqalasynda: «Onyng (Abaydyng E.B.) shkolasynan qanattanghan: aqyn Ajar, Kempirbay, Mәshhýr-Jýsip, Shortanbay, Jýsipbek qoja, keng dalany kýniretken әnshi Áset, Birjan sal, aqyn, dombyrashy, skripkashy, muzykant Aqylbay, garmonshy, skripkashy Ábdirahman (Abaydyng balasy) - mine, bәri de Abaydyng shәkirtteri» [11] ,- dep mýlde qiys ketedi. Abay múrasyn zertteushi ghalym Á.Jiyrenshinning ózi Abay shәkirtterin kórsetude bir toqtamgha kele almaydy. Zertteushi «Abay y ego russkie druziya» [12, B.100-123] degen orys tilindegi enbeginde on segiz ónerpazdy atap, sonyng altauyna toqtalsa, bir jyldan keyin jaryq kórgen «Abay Qúnanbaev» degen monografiyasynda Abay shәkirtterining sany 21-ge jetip, onyng jeteuin kenirek sóz qylghan. 1951 jylghy Abay shәkirtterine jasalghan soqqydan keyin Á.Jiyrenshin Abay shәkirtterining sanyn kýrt azaytyp, «Abay jәne orystyng revolusioner-demokrattary» kitabynda: «Abay túsynda aqyl-oyy, kórkemdigi Abaydan aspaghanmen de sonyng úly dariyasynan nәr alghan óz balalary - Maghauiya, Aqylbay, Áubәkir, zamandastary - Kókbay, Baymaghambet, Árip taghy sol siyaqty bir Abay elining ózinde ghana on-on bes aqyn bolghan» [13, 240-b.] ,- degen pikirinde jalpylyq basym. Ghalymnyng Abaydyng aqyn shәkirtine ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn Núrlybek, Baykókshe, Tóleu, Aghashayaq, Qiyasbay, Kórpebay, Yrsaldy siyaqtylardy atauy Abay shәkirtterine naqty meje qoymaudan baryp tughan pikir. Kórip otyrghanday aqyny ghana emes әnshi, kýishi, toghyzqúmalaqshy siyaqty óner iyelerining barlyghyn birdey Abaydyng aqyn shәkirtine tely salugha jol berilgen.

Abay manyndaghy ónerli topty key zertteushiler aqyndar jәne aqyn emester dep bóldi. Keyingilerdi Abaygha shәkirt bolghan, biraq artyna aqyndyq múra qaldyrmaghandar dep qarastyrdy. Abaydyng qasyna aqyndarmen birge әnshi - Múqa, Ámir, Múhamedjan, kýishi - Bitkenbay, ertegishi - Baymaghambet Myrzahanúly, Kórpebay, Qúdu siyaqty toghyzqúmalaqshy-doybyshylar, Aghashayaqtay sirkshi, Qiyasbayday kýldirgi, baluan taghy basqa ónerpaz top jinalghany ayan. Olardy Abaydyng shәkirtteri dep ataghannan góri Abay ainalasyndaghy ónerpazdar degen syiymdy siyaqty. Abay janyndaghy jastargha tek óleng jazudy ýiretip qana qoydy deu azdyq. Kemenger aqyn ónerding qay týrin de jýregimen qúlay sýiip, soghan ebi bar jastardy jebep, ýiretuge qolqabys etken. Bir ghana Shәkәrimdi alayyq. Jas kezinde kezdik soghudy ýirengenine qatty kónil bólse, muzykagha ebi baryn bayqap, Kerey ruynan ataqty dombyrashy Bitkenbaydy alghyzady, orystyng mergenine tanystyryp, anshylyqtyng qyr-syryn, injener orysqa ertip jer ólsheudi ýiretse, oryssha biletin Nýrpeyisti qolynda ústap, Shәkәrimge til syndyrtady. «Abay jazu enbegimen qatar qazaqtyng qol ónerine de kónilin bóldi, halyqtyng ong-ýlgi, aghashtan, sýiekten әshekeylep jasaghan tósek, ydys-ayaq, kýmisten syrgha, bilezik, jýzik soghu júmystaryna da kóptegen ýlgi-ónegeni óz eline taratugha sebepker boldy» [13, 76-b.] ,- degen Á.Jiyrenshin aqynnyng kavkazdyqtardan altyn-kýmiske órnek saludy auyldaghy ústagha ýirettirgenin, Qarqaraly jaqtyng ertoqymyn únatyp, sheberine sonday er jasatqanyn jazady.

Abay shәkirtterin mynau aqyny, mynau aqyn emes basqa ónerding iyesi dep eki topqa jikteu aitqangha onay kóringenmen, әr shәkirtine jekeley ýnilseniz kez-kelgenining boyynan birneshe óner tabylady. Al, Abaydyng shәkirtteri, onyng aqyny qaysy, ónerpazy qaysy sony anyqtau kerek desek, ol óte kýrdeli mәsele. Tek birdi-ekili óleni jetken Kәkitaydy aqyn shәkirtke qosa alamyz ba? Sonday-aq, shayqy Qiyasbay da ózinshe aqyn nemese Múqa әnshi de tәp-tәuir óleng jazghan. Aqylbaydyng aqyndyghymen qosa әnshilik óneri taghy bar, oghan sheber muzykanttyghyn qosynyz. Kókbay men Shәkәrim turaly da osyny aitugha bolady. Búlardy shәkirtting aqynyna jatqyzasyz ba, әlde әnshi shәkirtterge me? Mine, osynday naqty anyqtamalyq qalypqa siya bermeytin mәselelerdi eskere otyryp Abaydyng ainalasyn shartty týrde eki topqa bólemiz. Birinshisi - Abaydyng aqyn shәkirtteri, ekinshisi - Abay ainalasyndaghy ónerpazdar. Aqyn shәkirtteri degende Abaydyng qasynda jýrip, aqyndyq talabyn úshtap, qazaq әdebiyetining tarihynda ózindik orny bar әdebiyet ókilderin aitamyz. Olar Abaydyng óz balalary - Aqylbay, Maghauiya, Turaghúl, nemere inisi - Shәkәrim, aqynnyng qasynda jiyrma bes jyl joldas bolyp jýrgen Kókbay, jas ta bolsa Abaydyng shanyraghynda bolyp, tәrbiyesin kórip ruhany yqpalynda bolghan Áubәkir Aqylbayúly men Árham Ysqaqov. Áytse de, keyingilerine Abay taqyryp berip, ýlken shygharmalar jazghyzyp ýlgermedi. Óitkeni Áubәkir 23 jasynda, Árham 19 jasynda Abaydan aiyrylyp qaldy. Keybir zertteushiler «ekinshi toptaghy» dep atap jýrgen Uәiis, Árip, Áset, Múqa, Imanbazar, Baymaghambet Aytqojaúly syndy aqyndar da - Abaydan tikeley tәlim alghan shәkirtter. Barlyq aqyn-shәkirtting sany - on ýsh. Bәlkim búl tizimge bireu qosar, ya kemiter, mәsele onda emes, biz tek Abaydyng tikeley ruhany tәrbiyesinde bolyp, kóbi ústazynyng tapsyrmasymen ólen-jyr jazghan ýlkendi-kishili aqyndardy atadyq. «Ekinshi toptaghy» aqyndar degen pikirler әriyne olardyng aqyndyq dengeyine qaray emes, ústaz Abaymen arasyndaghy baylanysqa qatysty aitylghan-tyn. Búl arada rugha baylanysty bólu dep te týsinbeu kerek. Býgingidey tehnika men kompiuterding damyghan zamany emes, Abay zamanynda ústazben kýndelikti baylanysta bolatyn aqyndar, sóz joq, óz auylynyng Tobyqty elining aqyndary. Týptep kelgende tughan-tuys, jaqyn-júraghattary. Ótken ghasyrdyng 50-jyldary «óz auylynyng aqyndaryn jinap, mektep qalyptastyrugha bola ma?» degen kýdiktin, kýmәnning mәni osynda jatqan edi. Qalay degen kýnde de Abay óz auylynda aqyndyq mektep qalyptastyrdy. Al, Árip, Áset, Uәiis siyaqty basqa elding aqyndary Abay auylyna kelip-ketip, keyde tipti ailap, aptalap jatyp Abay mektebining ókili atandy. Desek te, búlardy Abaydyng qasynda ýnemi boldy dey almaymyz. Ústazgha kep ólenin synatyp, yaghny synaq tapsyryp, qajetti tapsyrmasyn alyp auylyna qaytatyn býgingi kýnning qashyqtan oqityn studenti siyaqty. Sol sebepten ústazben aradaghy baylanysynyng sәl ózgesheligine oray búl aqyndardyng key zertteushiler tarapynan «ekinshi topqa» jatqyzyluy sondyqtan. Biraq, búl aqyndyq dengeyge qatysty jilikteu emes-tin.

Endi býginge deyin ghalymdar men zertteushilerding Abaydyng aqyn shәkirti dep tanyghan keybir әdebiyet ókilderin ne sebepti Abaydyng tikeley tәrbiyesin kórgen degen aqyn shәkirtterding qataryna qospaghanymyzdy týsindire keteyik. 50-jyldary Q.Múhamedhanúly aqyn shәkirt retinde ataghan Kәkitay Ysqaqúly - Abaydyng eng jaqyn tuysy ghana emes, ónerli shәkirti, biraq aqyn bolmaghan adam. Q.Múhamedhanúly «Abaydyng aqyn shәkirtteri» kitabynda «Tilim, saghan aitayyn» jәne «Kózimning núrysyz» dep bastalatyn eki ólendi Kәkitaydyng atynan jariyalaghan [14, B. 24-26]. «Abay jolyndaghy» aqyn shәkirtterding jarysa óleng qúraghanda Kәkitaydyng tórttik jyrdy:

Biring tonyp,biring on, júmysym joq,

Oyyna týk kirmeydi Kәkitay shonnyn, - dep týietini bar. Osy kórkem shygharmadaghy bir auyz sózden basqa Kәkitaydy aqyn degizetin basqa shygharma ókinishke oray bizge jetpegen. Kәkitaymen qatty aralasqan Á.Bókeyhanúly da Kәkitay turaly maqalasynda «Kәkitay aqyn edi» demeydi. Áriyne, taban astynda bir-eki auyz óleng shygharyp aitu sol kezdegi qazaqtyng ekining birine tәn, al Abay qasynda jýrgen Kәkitay ólennen mýlde alys boldy dey almaymyz. Kәkitaydyng úly Árham bylay deydi: «1919 jyly Sovet ókimetinen qashqan «kolchaktyn» әskerleri Kәkitaydyng kiletindegi 3 abdyra jighan kitabyn, jazghan enbegin jәne Abaydyng kóp materialyn órtep jiberdi. Sondyqtan Abay ómiri turaly jazghandary jaryq kórmey joghaldy» [14, 182-b.]. Kәkitaydyng Abaygha qylghan enbegi ólsheusiz. Áytse de, Abay shәkirtterining bәrin zorlap aqyn qyludy ghylym kótermeydi. Kәkitaydyng Ábishke jazghan eki hat-ólenin esepke alyp, Abaydyng aqyn shәkirti deuge kele me? Kәkitay - Abaydyng tәrbiyesinde bolghan eng jaqyn adamy, onyng abaytanugha qosqan ýlesi de mol. Aqynnyng joghalugha shaq qalghan ólenderin jinap, ghylymy mәndi alghy sózimen Peterbordan bastyryp shygharuy Kәkitaydy abaytanu ghylymynyng negizin salushy etedi. Odan artyq baghanyng Kәkitaygha keregi joq. Q.Múhamedhanúly ataghan Álmaghanbet Qapsәlәmúly - aqyn emes, erte әkesi ólip, Abaydyng qolynda ósken, keyin birneshe muzykalyq aspaptarda oinaytyn әnshi, muzykant, «Abaydyng әnshisi» degen ataqqa ie bolghan adam. Sol sebepti aqyn retinde keyingi kitabyna  Qayym Álmaghanbetti engizbegen.

Eluinshi jyldarda Qayymnyng Abay shәkirti degen adamdarynyng biri - Haliolla Qúnanbayúly. Haliolla aqyn emes degenimiz qiyanat bolady. Ol - aqyndyqty qumaghanmen jazghan ólenderi bizge jetpegen tragediyalyq túlgha. Ekinshiden, Haliollanyng ólenderi tabylghan kýnning ózinde ol Abaydyng aqyn shәkirti bolmaydy. Abaygha alghash orys pen batystyng әdebiyetin tanystyrghan Haleldi Abaydyng әdeby ortasynyng iri ókili desek ondy bolmaq.

«Abaydyng aqyn shәkirtteri» kitabyna enip, Abay shәkirti atanyp jýrgen aqynnyng biri - Tayyr Jomartbaev. T.Jomartbaevty Abaydyng shәkirti deuden góri, Abay dәstýrin ústanushy aqyn degenimiz qisyngha keletin siyaqty. Tayyr 20 jasta bolghanda Abay dýniyeden ozypty. Osy araldyqqa kóz jýgirteyik. 1884 jyly Kókbay auylynda (Múqyr ózenining boyynda) dýniyege kelgen Tayyr Kókbaydyn  medresesinde oqidy. Odan keyin Semey qalasyna oqugha ketedi. Auyl moldasynan oqyghan kezde, yaky Kókbay medresesinde bolghan uaqytynda  Abay auylyna baryp, aqynmen kezdesui yqtimal. Biraq, jas shәkirtting Abaydy bir-eki kórui nemese az uaqyt mәjilisine qatysuy T.Jomartbayúlyn Abaydyng aqyn shәkirti ete almaydy. Tayyr - Abaydy ólenge qosqan, kemenger aqynnyng dәstýrin berik ústanyp, taghylymdyq poeziyasyn jalghastyrushy qazaq әdebiyetining aituly ókilderining biri. T.Jomartbaev - Abaydyng emes, Kókbaydyng aldynan sabaq alghan talantty aqyn desek, onyng túlghasy әste kishireymeydi. Qayta Abay irgesin qalaghan aqyndyq mektepting shәkirt - Kókbaylar arqyly keregesi keneyip, órkendep jatqanynyng aiqyn kórinisin anghartady.

Osy arada aita ketu lәzim, Abaydyng aqyn shәkirtterining bәri birdey biyik dәrejedegi aqyn bolghan joq. Abaygha jetpegeni haq, alayda әrqaysysy óz dәrejesinde ústaz talabynan shyghugha kýsh saldy, dәstýrin jalghastyrdy, dara soqpaq tauyp damytugha tyrysty, sóitip qazaq әdebiyetine ózindik iz qaldyrdy.

Abay múrasyn zertteushi Á.Jiyrenshin Abay elindegi jәne sol elge jaqyn taghy bir top ónerpazdy shәkirt - aqyndar tobyna naqaq qosyp jiberedi. Mәselen, Núrlybek Baymúratúly qazirgi Shyghys Qazaqstan oblysy Besqaraghay audanynda dýniyege kelgen aqyn, Abay dәstýrin jalghastyrdy degenimizben, Abaydyng qasynda bolmaghan. Tóleu Kóbdikúly Abaymen jaqsy aralasqan Quandyq Sabyrbayqyzynan tuady. Abaydy birneshe ret kórgen, aqyngha arnaghan ólenderi, esteligi bar. Desek te, búl aitylghandar Tóleu aqyndy Abaydyng shәkirti ete almaydy. Á.Jiyrenshin ataghan Baykókshe Balghynbayúly Abaydan kóp ýlken adam. Halyqtyng bay auyz әdebiyetin onyng ishinde «Qozy Kórpesh - Bayan súlu» jyryn alghash Abay óz auylynyng aqyny Baykóksheden estigen. Jasynan erekshe qúrmettep, eseygen shaghynda Baykóksheni qasyna ertip jýrgen. Ótken tarihtan syr tartyp, Abay Baykókshege jyr aitqyzyp, sol kólemdi múralardyng júrnaghy býginde el auzynda saqtalghan. Sondyqtan, biz Baykóksheni Abaydyng shәkirtinen góri aqynnyng qasynda jýrgen jyr serigi dep tanyghanymyz abzal.

Abay qasynda jýrgen ónerli adamdardyng biri - Aghashayaq. HIH ghasyrdyng sony HH ghasyrdyng basynda Aghashayaq atanghandar birnesheu bolghan. Bizding sóz etip otyrghanymyz Abay eli - Múqyr bolysynda tughan әnshi, kýishi, aqyndyghy da bar segiz qyrly ónerpaz Berikbol Kópenúly Abaydyng qasynda jýrip әn-ólenderin el arasyna taratqan. Aghashayaqtyng aqyndyghynan góri әnshilik óneri basym bolghan ónerpaz. Aluan týrli sirk oiyndarynyng sheberi Abaydyng ónerpaz serigi desek jarasymdy. Sonday, ónerpazdardyng biri - shayqy Qiyasbay  da el ishindegi kelensizdikti mazaq etip, qashanda tosynnan tauyp aitar oily sózimen Abaygha jaghyp, qasynda bolghan jan. Biraq aqyn shәkirti emes. Abaydyng múnly da, oily jýregine kýldirgi isimen, qiyanqy sózimen dәru bola bilgen dosy. Al, Kórpebay Boranbayúly Abaydyng zamandasy, dosy, sheber toghyzqúmalaqshy, aqyndyqqa esh qatysy joq.

Mine, abaytanushy ghylymdardan bastap, әdebiyet zertteushileri, jay pikir aitushylar týzgen Abaydyng manayyndaghy aqyn shәkirtterine qysqasha sholu jasay otyryp, óz oiymyzdy ortagha saldyq. Qoryta aitsaq, búl taqyryptyng zertteluine múryndyq bolghan Q.Múhamedhanúlynan basqa pikir aitushylar aqyn shәkirtterdi kórsetude birshama auytqulargha jol bergen. Naqty anyqtamanyng joqtyghy, ekinshiden Abay ainalasy taqyrybymen tanys bolmaghandyq, aqyn men ónerpaz arasyna shek qoymau siyaqty kemshilikterding zertteushiler tarapynan bolghandyghyn aita ketu kerek.

Abay ainalasy tek aqyndarmen shektelip qaldy deuge kelmes. Abay tek aqyndyq ónerge baulushy ghana emes, jalpy boyynda qanday óneri bar jastardy qasyna ýiirdi. Án-kýi, qúsbegilik, atbegilik, toghyzqúmalaq, doyby ónerin ýirenushiler men baluan, jelayaqtar Abay manynan óner tapty, boyyndaghysyn shyndady. Barlyq ónerding qas sheberi boldy desek Abaygha berilgen artyq bagha bolar edi. Biraq, bilgenin ýiretip, bilmegenin alystan izdep, әnshi shaqyrtyp, doybyshyny bir qys qonaq etip, aghash sheberine at-shapan púlyn berip degendey óner izdedi, janyndaghylardy baulydy. Sondyqtan da, Abay shәkirtterining sany biz tizimdegennen әldeqayda kóp boluy zandy. Ol shәkirtter - Abaydyng óner mektebining shәkirtteri.

Meyli, Abay dәstýrin jalghastyrushylar deyik, Abaydyng aqyn shәkirtteri deyik, Abay janyndaghy ónerli top deyik osylardyng barlyghy - Abaydyng әdebiyette ýlken mektep qalyptastyrghanynyng aighaghy bola alady. Áuezov alghash Abay mektebi turaly sóz qozghaghanda aitqan: «Sol shaqta tekseru, zertteu nәtiyjelerinde, ghylymdyq dәl, mol derekter taldanyp bolghan kezde, bәlky Abay shәkirtteri, Abay mektebi deytin kólemning ózi de keneyip, molayyp, Abay shәkirtterining qatary da kóbeye týser» [7, 118-b.] ,- degen payymy aqiqatqa ainalyp, búl taqyryptyng zerttelu auqymy bizderden ýlken nәtiyjeler kýtude.

Bauyrjan Erdembekov, Filologiya ghylymdarynyng doktory, professor

«Abay-aqparat»

Paydalanghan әdebiyetter tizimi:

1        Kuleshov V.I. Naturalinaya shkola v russkoy liyterature HIH veka. - M:. Prosvesheniye, 1982. - 224 s.

2        Timofeev L.Y y Turaev S.V. Kratkiy slovari liyteraturovedcheskih terminov. - M.: Prosvesheniye, 1978. 223 s.

3        Liyteraturnyy ensiklopedicheskiy slovari. - M.: Sov. Ensiklopediya, 1987. - 752 s.

4              Áuezov M. Abaydy bilmek paryz oily jasqa. - Almaty: Sanat, 1997. -416 b.

5        Kәkishev T. HH ghasyrdaghy qazaq әdebiyetindegi aghymdar. // Ádebiyettanu. - Almaty: Rauan, 1997. -216 b.

6        Chernyshevskiy N.T. Polnoe sobran. Sochiyneniye. 3 t. -M., 1947.

7        Áuezov M. Abaytanu dәristerining derek kózderi. - Almaty: Sanat, 1997. - 448 b.

8        Silichenko M. Ob osnovnyh tendensiyah y napravleniy kazahskoy liyteratury 80-90 gg. HIH veka. // Ádeby múra jәne ony zertteu. - Almaty: QSSR GhA bas, 1961. - 375 b.

9        Múqanov S. Abaydyng shәkirtteri turaly // Abay. - 1992. - №4. - B. 57-70.

10    Smailov E. Kemenger Abay // Ádebiyet jәne iskusstvo. -1940. - №9. - B.3-9.

11    Seraliyev Gh. Qazaq halqynyng danyshpan aqyny // Lenin tuy. -1940, 15 qazan.

12          Jiyrenchin A. Abay y ego russkie druziya. - Alma-Ata: Kazgosizdat, 1949. - 127 s.

13    Jiyrenshin Á. Abay jәne orystyng úly revolusiyashyl demokrattary. -Almaty: QMKÁB, 1959. - 266 b.

14          Múhamedhanúly Q. Abaydyng aqyn shәkirtteri. 2-kitap. - Almaty: Dәuir, 1994. - 336 b.

15          Ysqaqov Á. Abaydyng ómir joly // Jýregimning týbine tereng boyla. -Almaty: Jazushy, 1995. - 296 b.