اباي مەكتەبى دەگەن ۇعىمدى ەكى ماعىنادا الىپ قاراستىرۋ بار. ءبىرى - كەڭ ماعىنا، ياعني ابايدان كەيىنگى قازاق پوەزياسى وكىلدەرىنىڭ دەنى اقىننىڭ ادەبيەتتەگى ءداستۇرىن ۇستانۋشىلار، دەمەك پوەزيا جولىنداعى شاكىرتتەرى. ەكىنشى - مەكتەپ ۇعىمى تار، ءارى ناقتى ماعىنادا. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە ابايمەن كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناستا بولعان، اقىننىڭ الدىن كورىپ، تاربيەسىن العان اقىن شاكىرتتەرگە قاتىستى ايتىلادى. جالپى «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» كونتسەپتسياسىنا قاتىستى 1950 جىلدارداعى داۋدىڭ نەگىزگى سەبەبىندە ساياسي استار جاتقانمەن، ادەبي ايتىستىڭ ءورشىپ كەتۋىنىڭ ەكىنشى ءبىر سەبەبى «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» دەگەن ۇعىمعا قاي تۇرعىدا كەلۋ كەرەكتىگىنىڭ ناقتى مەجەسى انىقتالماعاندىعىندا دا جاتىر. دالىرەك ايتقاندا الگى كەڭ ماعىنا مەن تار ماعىنادا قاراستىرۋدىڭ ارا جىگى ساقتالماي، ارالاسىپ كەتتى. تاعى ءبىر اسەر ەتكەن فاكتور «اقىندىق مەكتەپ» دەگەن باتىس پەن ورىستىڭ ادەبيەتىندەگى ۇعىمدى اباي مەن ونىڭ اينالاسىنداعى اقىن شاكىرتتەرگە قاتىستى قودانۋدان بارىپ تۋىنداعانىن دا ەسكەرتە كەتۋ كەرەك.

اباي مەكتەبى دەگەن ۇعىمدى ەكى ماعىنادا الىپ قاراستىرۋ بار. ءبىرى - كەڭ ماعىنا، ياعني ابايدان كەيىنگى قازاق پوەزياسى وكىلدەرىنىڭ دەنى اقىننىڭ ادەبيەتتەگى ءداستۇرىن ۇستانۋشىلار، دەمەك پوەزيا جولىنداعى شاكىرتتەرى. ەكىنشى - مەكتەپ ۇعىمى تار، ءارى ناقتى ماعىنادا. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە ابايمەن كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناستا بولعان، اقىننىڭ الدىن كورىپ، تاربيەسىن العان اقىن شاكىرتتەرگە قاتىستى ايتىلادى. جالپى «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» كونتسەپتسياسىنا قاتىستى 1950 جىلدارداعى داۋدىڭ نەگىزگى سەبەبىندە ساياسي استار جاتقانمەن، ادەبي ايتىستىڭ ءورشىپ كەتۋىنىڭ ەكىنشى ءبىر سەبەبى «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» دەگەن ۇعىمعا قاي تۇرعىدا كەلۋ كەرەكتىگىنىڭ ناقتى مەجەسى انىقتالماعاندىعىندا دا جاتىر. دالىرەك ايتقاندا الگى كەڭ ماعىنا مەن تار ماعىنادا قاراستىرۋدىڭ ارا جىگى ساقتالماي، ارالاسىپ كەتتى. تاعى ءبىر اسەر ەتكەن فاكتور «اقىندىق مەكتەپ» دەگەن باتىس پەن ورىستىڭ ادەبيەتىندەگى ۇعىمدى اباي مەن ونىڭ اينالاسىنداعى اقىن شاكىرتتەرگە قاتىستى قودانۋدان بارىپ تۋىنداعانىن دا ەسكەرتە كەتۋ كەرەك.

ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا ادەبي مەكتەپ ۇعىمى جالپى ماعىنادا الىنىپ، ونىڭ اياسىندا اعىم، باعىت، ۇيىم، توپ، بىرلەستىك كاتەگوريالارى دا قاراستىرىلادى. ورىس زەرتتەۋشىسى ۆ.ي.كۋلەشوۆ «باعىت»، «اعىم»، «مەكتەپ» ۇعىمدارىن بىرتەكتەس ۇعىم رەتىندە قارايدى....[1]. اعىم-باعىت پەن مەكتەپ ءبىر ۇعىمنىڭ اياسىندا نەمەسە سينونيمدىك قاتاردا قولانىلا بەرەتىنى تاعى بار. كوركەمدىك ءادىس تۋرالى پىكىر ءبىلدىرۋشى  ل.تيموفەەۆ پەن س. تۋراەۆ بىلاي دەيدى: « ...مى گوۆوريم و حۋدوجەستۆەننىح مەتوداح كاك نايبولەە وبششەم پونياتي، و ناپراۆلەنياح ي و تەچەنياح كاك و ەگو رازليچنىح يستوريكو-ليتەراتۋرنىح پروياۆلەنياح ي و شكولاح ي گرۋپپاح كاك نايبولەە چاستنىح ەگو فورماح» [2, 90-ب.]. ابايدىڭ اينالاسىنا شاكىرت جيناۋى الەمدىك ادەبيەتتانۋ ۇردىسىندە تابيعاتى جاعىنان ادەبي توپ، ۇيىرمەلەرگە جاقىن. ماسەلەن، ادەبي ۇيىرمەلەرگە تومەندەگىدەي انىقتاما بەرىلەدى: «ليتەراتۋرنىە كرۋجكي، تۆورچەسكوگو وبەدينەنيا ليتەراتوروۆ نا پوچۆە ەدينستۆا ۆزگليادوۆ، ينتەرەسوۆ، ناپراۆلەنيا تۆورچەستۆا. ك نيم وتنوسياتسيا تاكجە ليتەراتۋنىە سالونى ي «ۆەچەرا»...» [3, 192-ب.]. ادەبيەتى ءالى دە اۋىزشا ۇلگىدەگى اباي زامانىنداعى اقىن ماڭىنا شوعىرلانعان ادەبيەت وكىلدەرى بەلگىلى ءبىر اعىمنىڭ تۋىنا سەبەپكەر بولدى دەپ ناقتى ايتۋ قيىن. بۇل تۇرعىدا م.اۋەزوۆ بىلاي دەگەن: «ارينە، قازاق ادەبيەتى سول كۇندە باسپا جۇزىنە شىعىپ، سول كۇندە وقۋشى تاۋىپ وتىرارلىق جايعا جەتسە، اباي اينالاسىنان، اباي مەكتەبىنەن شىققان اقىندار تۇگەلىمەن ابايدىڭ ءىزىن باسا شىققان ۇلكەن ادەبيەت اعىمىن كورسەتكەن بولار ەدى» [4, ب.155-156].

ال ەندى، الەم ادەبيەتىنە كوز جۇگىرتسەك، ادەبي مەكتەپ اتاۋىنا جاقىن ءارتۇرلى ادەبي ۇيىرمەلەر، بىرلەستىكتەر مەن سالون-كلۋبتار ەرتەدەن-اق بولعان. ولاردىڭ بارىنە انىقتاما بەرىپ، توقتالىپ جاتۋ ماقالانىڭ ماقساتى ەمەس. ايتسە دە، ءبىرازىن اتاپ وتەيىك. ماسەلەن، ەرتەدەگى ءۇندى ەلىندە سانسكريت ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلى اشيۆاگحوشيدىڭ اقىندىق مەكتەبى جونىندەگى دەرەكتەر بۇل قۇبىلىستىڭ تاريحىن تەرەڭگە اكەتەدى. ون ءبىرىنشى عاسىرداعى ازەربايجان ادەبيەتىندەگى شيرۆاني مەكتەبى، ءحىىى عاسىرداعى يتالياداعى العاشقى اقىندىق مەكتەپتەردىڭ ءبىرى - «سيتسيليا مەكتەبىن» دجاكامو دە لەنتينو باسقارعان. XVI عاسىرداعى فرانتسيا ادەبيەتىنە ۇلكەن بەتبۇرىس اكەلگەن جان دورانىڭ (1508-1588) «جۇلدىز» دەگەن اقىندىق مەكتەبى بولعان. ادەبيەت پەن تەاتر ونەرىنىڭ قوسىندىسىنان تۋعان ءXVIىى عاسىرداعى «يسپان كلاسسيكتەرى» مەكتەبىن اتاۋعا بولادى. «گەتتينگەن القابى» (گەتتينگەنسكايا روششا), «كولدى مەكتەپ» (وزەرنايا شكولا), رەسەيدەگى «ارزاماس» اتتى ادەبي ۇيىم، «جاسىل شام» (زەلەنايا لامپا) ادەبي-ساياسي ۇيىرمەسى، فرانتسياداعى «پارناس» اقىندار ۇيىمى تاعى-تاعىلار. ءار مەكتەپتىڭ، ۇيىمنىڭ ۇستانعان باعىتى، ماقساتى بار. ارقايسىسى قوعامداعى ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى تۋىپ، ءوز مىندەتتەرىن اتقاردى. ءبىرىنىڭ عۇمىرى ۇزاققا باردى، ەكىنشىلەرى قوعامنان، حالىقتان قولداۋ تاپپاي نەمەسە تاعى باسقا جاعدايلارمەن تاراپ كەتىپ جاتتى.

ال، ناقتى ۇستاز بەن شاكىرت اراسىنداعى بايلانىستارعا كەلەتىن بولساق، قازاق ادەبيەتى، ودان بۇرىن جالپى تۇركى ادەبيەتىندە تاريحىندا ابايعا دەيىن دە ونداي قۇبىلىستاردىڭ بولعانى انىق. ءال-فارابي سياقتى ويشىلداردىڭ ماڭايىنا توپتاسقان شاكىرتتەرى بولعان. احمەت ياسساۋي ۇستازى ارىستان بابتى ەرەكشە قۇرمەتتەپ جىرىنا قوسسا، كەيىننەن ءياسساۋيدىڭ ءوزىنىڭ سوپىلىق مەكتەبى ونىڭ قاسىنا كوپتەگەن شاكىرتەر ءۇيىردى. كەيىنگى ادەبيەتتە جامبىلدىڭ ءپىرى ءسۇيىنباي بولسا، اقموللا اقىننىڭ ۇستازى - باشقۇرتتىڭ مارجانيى.  كەز-كەلگەن اقىن ۇدايى ۇستازىنىڭ قاسىندا ءجۇردى دەمەسەك تە، الدىنداعى اقىننان ۇلگى الارى حاق. ابايدىڭ دا ناعىز اقىندىق بيىككە جەتۋىنە الدىمەن ماڭايى، ورتاسى ىقپال ەتتى. ەڭ العاش قارا ولەڭنىڭ ۋىزىن ءوز اۋىلىنداعى بايكوكشە، كورشى سىبان ەلىندەگى دۋلات، قارقارالىداعى شوجەلەردەن تاتتى، اسىل ءسوزدىڭ مارجانىن ەل ىشىندەگى بي مەن شەشەننەن ەستىپ، كەۋدەسىنە تۇندىردى. كەيىن ءوزى يگەرگەن وراسان ءبىلىم مەن ونەردى ەلگە تاراتۋ ءۇشىن قاسىنا تالانتتى شاكىرتتەر جيناپ، تاربيەلەدى. الدىنداعىلارداي ەمەس ابايدىكى نەشە ونەردىڭ ساۋلەسىن شاشقان ءبىر قاۋىم ونەرلى جاستى تاربيەلەگەن ناعىز ادەبيەتتىڭ مەكتەبى بولدى. جانە ول مەكتەپتىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى اتقارعان قىزمەتى وراسان، تاريحتان الار ورنى ەرەكشە.

قاشاندا ورىسقا، ودان باتىسقا قاراپ بوي تۇزەپ ۇيرەنگەن، قالىپتاسىپ قالعان ەۆروتسەنتريستىك كوزقاراستار ءبىزدى ەڭ اۋەلى «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» دەگەن كونتسەپتسيانى قابىلداۋعا جۇرەكسىندىرگەنى جاسىرىن ەمەس. ويتكەنى، الەم ادەبيەتىندە شاكىرت تاربيەلەگەندەر نەكەن-ساياق كەزدەسكەنمەن، ءدال اباي سياقتى بىرنەشە اقىننىڭ باسىن قۇراپ، تاقىرىپ بەرىپ، ولەڭ جازعىزىپ، جازعانىن ورتاعا سالىپ تالداپ، تۇزەپ دەگەندەي شىن مانىندە  وسىنداي ادەبي ءىس جوسىعىن (پروتسەدۋرالاردى) جۇزەگە اسىرعاندارى كەمدە-كەم. وزىمىزگە ەتەنە جاقىن ورىس ادەبيەتىنە نازار اۋدارساق، ا.پۋشكين دە، م.لەرمونتوۆ تا ادەبي مەكتەپ اشىپ، شاكىرت تاربيەلەمەپتى. ءحىح عاسىردىڭ 50-جىلدارىندا ورىس ادەبيەتىنە ن.گوگولدىڭ اسەرى زور بولعانى بەلگىلى. ايتسە دە، «ءبىز گوگولدىڭ «شينەلىنەن» شىققانبىز» دەگەن كەيىنگى قالامگەرلەردىڭ قاناتتى ءسوزى جازۋشىنىڭ تىكەلەي شاكىرتتەرى ەمەس، ونىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرۋشىلاردىڭ ايتقانى ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. سول سەبەپتى ورىس ادەبيەتىندە كەڭ ءورىس العان «گوگولدىك باعىتتىڭ» ءوزى - مەكتەپ دەگەندە اۋەلدە ءبىز ايتقان كەڭ ماعىناداعى مەكتەپ، ياعني، ادەبي داستۇرگە جاقىن دۇنيە. «ۇلى» حالىقتىڭ بەتكە ۇستار اقىن-جازۋشىلارىندا كەزدەسە بەرمەيتىن تىكەلەي ادەبي قارىم-قاتىناستىڭ ايعاعى بولعان اقىندىق مەكتەپ، اقىن شاكىرتتەر قازاق ادەبيەتىنە، ونىڭ ىشىندە ابايعا تيەسىلى بولۋى كەڭەستىك تانىمنىڭ قالىبىنا سىيا بەرمەدى. وسى ارادا عالىم ت.كاكىشەۆتىڭ تومەندەگى ويى وتە ورىندى ايتىلعان: «ەۋروپا مەن ورىس ادەبيەتتەرىندەگى قۇبىلىستاردىڭ ءبارىن قازاق ادەبيەتى قايتالاۋى، سولاردىڭ ىزىمەن ءجۇرۋى شارت ەمەس، ءتىپتى قاجەت تە ەمەس. بىراق كوركەمدىكتىڭ جالپىعا ورتاق زاڭدىلىقتارىن يگەرىپ، شىن كاسىبي جولعا تۇسۋگە مىندەتتى. ورەلى ادەبيەتتەردەن بوي تاسالاماي، پايدالىسىنان ۇيرەنۋ بارىسىندا ەش ۋاقىتتا ءوز ەرەكشەلىگىمىزدەن كوز جازباۋىمىز كەرەك» [5, 55-ب.].

قاسىنا شاكىرت ەرتىپ، كوركەم دۇنيەنى قالاي جازۋ كەرەكتىگىن ەجىكتەپ وتىرماعانمەن، شىن تالانتتىڭ ادەبيەتكە ءوزىنىڭ ءداستۇرىن اكەلەتىنى اقيقات. جاڭاعى پۋشكين دە، قارا سوزدەن قايماق قالقىعان نيكولاي گوگول دە، ءبىزدىڭ اباي دا سونداي اقىنداردىڭ قاتارىندا. ورىس سىنشىسى ن.چەرنىشەۆسكي: «گوگول ءوزىنىڭ دانىشپان جازۋشىلىعىمەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ادەبي مەكتەپتىڭ - ورىس ادەبيەتىندە ماقتان بولا الاتىن بىردەن-ءبىر مەكتەپتىڭ اتاسى بولۋىمەن باعالى» [6, 20-ب.] ،- دەگەن ەكەن. ورىس ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا «گوگولدىك باعىت» (گوگولەۆسكوە ناپراۆلەنيە) دەگەن تەرمين قالىپتاسقان دەسەك، بۇل كەيىنگى گوگول داستۇرلەرىن ۇستانۋشىلاردان بولەك، سوناۋ ءحىح عاسىردىڭ 50-جىلدارىندا دۇنيەگە كەلگەن. ورىس جازۋشىسى ءوزىنىڭ جۋرناليستىك اعىمداعى شىعارمالارمەن ۇلتتىق ادەبيەتتە بەلگىلى ءبىر مەكتەپ قالىپتاستىردى دەگەنىمىزبەن، اباي سياقتى ناقتى قالامگەر تاربيەلەپ، تاقىرىپ بەرىپ، جازعانىن سىناپ وتىرماعانى بەلگىلى. گوگولدىكى ءداستۇر، باعىت بولادى دا، ابايدىكى ۇستاز بەن شاكىرت اراسىنداعى تىكەلەي قارىم-قاتىناستىڭ كورىنىسىن بايقاتاتىن تۋرا ماعىناسىنداعى مەكتەپ بولادى. 1951 جىلى اۋەزوۆتىڭ «...موجنو لي سومنەۆاتسيا ۆ توم، چتو ۋ ابايا بىلا سفورميروۆاننايا يم سرەدا زا 60 لەت ەگو جيزني؟ پو-موەمۋ، نەلزيا سومنەۆاتسيا. ي ۆوپروس و شكولە ەگو سەيچاس ستاۆيتسيا ليش، كاك و شكولە ۆ ۋزكوم سمىسلە، ا نە ستاۆيتسيا ۆوپروس و ۆلياني ەگو نا ۆسەح پوسلەدۋيۋششيح پوەتوۆ ي نا ۆسيۋ پوسلەدۋيۋششۋيۋ كازاحسكۋيۋ ليتەراتۋرۋ. ەتو پوسلەدنەە وبەملەت وچەن شيروكوە پونياتيە ياسنوە ي پروستوە. رەچ يدەت و ليۋدياح، كوتورىە وكرۋجالي ەگو، بىلي وكولو نەگو نەپوسرەدستۆەننو ي ۆ توي يلي ينوي مەرە بىلي تۆورچەسكيمي ليچنوستيامي. نو، ودنو دەلو ۋچيتەل، درۋگوە - ۋچەنيك. پۋست وني نە ستالي تالانتليۆى، كاك اباي (تاك بىلو نا ساموم دەلە). پۋست يمي سوزدانى پرويزۆەدەنيا گوروزدو مەنەە زناچيتەلنىە، چەم اباەم... ودناكو، ۋچەنيكامي وني بىلي» [7, 119-ب.] ،- دەگەن پىكىرىن ەسكەرسەك، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى دەگەندى وسى تۋرا، تار ماعىناسىندا الىپ قاراعاندا عانا ابايدىڭ ۇستازدىق قارەكەتى ايقىندالا تۇسەدى.

ەلۋىنشى جىلدارى «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى» كونتسەپتسياسىنىڭ زياندى دەپ تانىلىپ، ادەبيەت تاريحىنان الاستاتىلۋىنىڭ ءبىر سەبەبى «مەكتەپ» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى ءار-ءتۇرلى ماعىنادا قاراستىرىلعاندىعىندا جاتىر. ق.مۇحامەدحانۇلى ديسسەرتاتسياسىنىڭ تاقىرىبى عانا ەمەس، جالپى «اباي مەكتەبى» دەگەن اتاۋ ءتۇپ-تامىرىمەن وزگەرتىلىپ، ابايدىڭ ۇستازدىق قىرى كولەگەيلەندى. 1959 جىلى قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزگى پروبلەمالارىنا ارنالعان 5 كۇندىك عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. وسى ارادا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك، الگىندەي كەڭ كولەمدە ادەبيەتكە ارنالعان كونفەرەنتسيا بۇعان دەيىن دە، كەيىن دە بولماعانىن ەسكەرسەڭىز قالاي دەگەن كۇندە دە سول كەزدەگى ادەبيەتكە دەگەن نازاردىڭ قانشالىقتى سالماقتى بولعانىن بايقاي بەرىڭىز. «وب وسنوۆنىح تەندەنتسياح ي ناپراۆلەني كازاحسكوي ليتەراتۋرى 80-90-ح گودوۆ ءحىح ۆەكا» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاساعان م. سيلچەنكو «اباي مەكتەبى» تۋرالى بىلاي دەيدى: «نەياسنىم، ۆىزىۆايۋششيم رازنورەچيۆىە تولكي، وستاەتسيا دو سيح پور ۆوپروس و تاك نازىۆاەمىح «اباەۆسكيح تراديتسياح» ۆ كازاحسكوي ليتەراتۋرە. ۆ ديسكۋسسي 1951 گودا بىلا وتۆەرگنۋتا كونتسەپتسيا پوەتيچەسكوي شكولى ابايا... يز-زا نەياسنوستي ي نەرازرەشەننوستي پروبلەم تراديتسي ي ۆليانيا، پونياتي و شكولاح ي ناپراۆلەنياح ۆ وبششەسويۋزنوي ناۋكە، ي ۋ ناس ۆوزنيكايۋت زاترۋدنەنيا ۆ تراكتوۆكە ەتيح پروبلەم. ەست نەوسپوريمىە فاكتى، كوتورىە، تەم نە مەنەە، ترۋدنو وبياسنيت ناۋچنو. بەسسپروسنو، چتو اباي يمەل منوگو پوسلەدوۆاتەلەي»،- دەپ اباي شاكىرتتەرىنە توقتالا كەلىپ: «نام نادو وتكازاتسيا سحولاستيچەسكيح تولكوۆ ي سپوروۆ پو ەتومۋ ۆوپروسۋ ۋجە پوتومۋ، چتو ۆ يستوري نەت ي نە بىلو تاكوگو سلۋچايا، چتوبى ليتەراتۋرنوە ناپراۆلەنيە يلي شكولا وبەدينيالي پيساتەلەي، پوەتوۆ سوۆەرشەننو يدەنتيچنىح پو سۆويم وبششەستۆەننو-ەستەتيچەسكيم ۆوززرەنيام ي تۆورچەسكوي مانەرە»، - دەپ، اباي مەكتەبى وكىلدەرىنىڭ شىعارماشىلىق مۇرالارى باتىس پەن ورىستىڭ ادەبي باعىت، ادەبي مەكتەپكە قوياتىن تالابىنا، دالىرەك ايتقاندا «اعا ۇلت وكىلدەرى» شىعارعان انىقتاماعا ساي كەلمەيتىندىگىن تىلگە تيەك ەتەدى.

جالپى بولمىستى، سونىڭ ىشىندە ادەبيەتتى بەلگىلى ءبىر قالىپقا سالىپ ماشىقتانعان كەڭەستىك جۇيە ادەبيەتىمىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى مەن ابايداي دارىننىڭ وقشاۋ قاسيەتتەرىن ەسكەرمەگەن-ءدى. ءسويتىپ، سيلچەنكونىڭ ءتۇيىنى مىناۋ: «وتكازىۆاليس وت تەرمينا «شكولا ابايا»، مى ۆۆەلي پونياتيە پوەتيچەسكوگو وكرۋجەنيە ابايا. سلەدۋەت پريامو سكازات، چتو ونو نە سووتۆەتستۆۋەت دەيستۆيتەلنومۋ پولوجەنيۋ ۆەششەي. ۆەد دليا يستوري ليتەراتۋرى ۆاجنى نە پاسسيۆنىە وتنوشەنيە، ا تۆورچەسكوە ۆزايمودەيستۆيە پوەتوۆ، پيساتەلەي ودنوگو يستوريچەسكوگو پەريودا، ەدينوگو ۆ سۆوەي وسنوۆە ناپراۆلەنيا. پوەتومۋ رازرەشيتە پرەدلوجيت نا وبسۋجدەنيە پونياتيە، پرينياتوە ي ۆ يستوري رۋسسكوي ليتەراتۋرى،- «پوەزيا (يلي پوەتى) اباەۆسكوي پورى» [8, ب. 128-129]. وسى ماسەلەدەن كەيىن اباي اينالاسىنداعى شاكىرتتەرگە قاتىستى «مەكتەپ» ۇعىمى الىنىپ، ابايدىڭ ءوز اينالاسىنا تيگىزگەن اسەرى، اسىرەسە ناقتى ىستەلگەن تاعىلىمدىق قارەكەتتەرى تۇمشالانا بەردى.

ساياسي قىسىمنىڭ سالدارىنان ابايدىڭ شاكىرتتەرىنىڭ مۇراسىن عىلىمدا قورعاۋىنا مۇمكىندىك الا الماعان ق.مۇحامەدحانۇلى 1959 جىلى ديسسەرتاتسياسىنىڭ اتىن عانا ەمەس، يدەياسىن وزگەرتۋگە تۋرا كەلدى. اباي شاكىرتتەرى دەگەن ۇعىم ەرىكسىز اقىننىڭ توڭىرەگىندەگى اقىندار دەپ اۋىستىرىلدى. 1951 جانە 1959 جىلعى ەكى ديسسەرتاتسيانىڭ قۇرىلىمىندا ايتارلىقتاي وزگەشەلىكتەر بار. ساياسي سىننىڭ سالدارىنان كەيىنگى ەڭبەك ءبىراز قىسقارعان. الدىڭعىسىندا تۋراعۇلدىڭ اتى اتالماسا دا بىرنەشە ولەڭدەرى مەن اۋدارمالارىنا شولۋ جاسالسا، كەيىنگى ديسسەرتاتسيادا ول جوق. 1951 جىلعى ەڭبەكتەگى داۋدىڭ ۇلكەنى كوكباي جاناتايۇلىنا، ونىڭ «اتىشۋلى» «سابالاق» داستانىنا بايلانىستى بولعاندىقتان، ابايدىڭ قاسىندا 25 جىل دوس بولعان، تالانتتى اقىن كوكباي دا كەيىنگى ەڭبەگىنە ەنبەي قالدى. ءسويتىپ، شاكارىمسىز، كوكباي مەن تۋراعۇلسىز، ال بار اقىنداردىڭ ءوزى تەك «سوۆەتتىك شەڭبەرگە» سياتىن شىعارمالارى ارقىلى تانىلىپ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قۇيرىق-جالى كۇزەلىپ، اباي مەكتەبى عىلىمدا قورعالىپ شىقتى. ونىڭ وزىندە ق.مۇحامەدحانۇلىنىڭ بىربەتكەي تاباندىلىعىنىڭ، توزىمدىلىگىنىڭ ارقاسىندا. ءسوز اراسىندا ايتا كەتۋىمىز كەرەك، 2005 جىلدان باستاپ شىعا باستاعان زەرتتەۋشىنىڭ كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعىنا عالىمنىڭ 1959 جىلعى ەكىنشى قورعاعان ديسسەرتاتسياسى عانا ەنگەن. قايتالاۋ دەلىنگەن بە، 1951 جىلعى ەڭبەك جيناققا ەنبەگەن، تەك كوكباي تۋرالى تاراۋ عانا 1959 جىلعىعا قوسىلعان. كەڭەستىك سۇزگىگە ىلىنە قويماعان، كەزىندە ۇلكەن ايتىس تۋدىرعان 1951 جىلعى ەڭبەكتى دە جيناققا كىرگىزسە، كوپ تومدىقتىڭ سالماعى ارتپاسا، كەمىمەيتىن ەدى. اباي مەكتەبىمەن قوسا

م.اۋەزوۆتىڭ 1950 جىلى جاريالانعان «اقىن اعا» رومانى دا سىنعا ۇشىراپ، جارىققا شىقپاي جاتىپ جويىلدى. بۇل جايىندا ارنايى ماقالادا ءسوز ەتكەن بولاتىنبىز (قاراڭىز: كەرۋەن، 2009, №3) ...

بۇگىنگى تاڭدا ابايدىڭ ادەبي ورتاسى تاقىرىبىن ءسوز ەتكەندە ءبىز تومەندەگىدەي ءتۇيىندى ماسەلەلەرگە باسا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. وتكەن عاسىردىڭ 40-50 جىلدارى اباي مەكتەبى دەگەن ۇعىم ادەبيەتكە كەلگەندە ونى كەڭ ماعىنادا، ادەبي ءداستۇر اياسىندا قابىلداۋ جانە تار ماعىناسىندا اقىننىڭ اينالاسىنداعى كۇندەلىكتى تاربيەسىن كورگەن شاكىرتتەرىنە قاتىستى زەرتتەۋ عىلىمي ورتانى ەكىگە جاردى. ەكى ءتۇرلى ايتىلعان پىكىرلەردى سول كەزدەگى كەڭەستىك يدەولوگيا ءساتتى پايدالانىپ، ءورشىتىپ، ۇلكەن داۋعا ايالدىردى. مەتودولوگيالىق جاعىنان دۇرىس بەكىمەگەن اقىندىق مەكتەپ كونتسەپتسياسىنىڭ توڭىرەگىندەگى داۋ-داماي اباي اينالاسىنداعى شاكىرتتەردىڭ ءوز دارەجەسىندە زەرتتەلۋىنە ۇلكەن كەدەرگى بولدى. جالپى قازاق ادەبيەتىندەگى اباي ءداستۇرىن جالعاستىرۋشىلار مەن ابايدىڭ ماڭايىنداعى شاكىرتتەرىن ناقتى ءبولىپ كورسەتپەگەن سوڭ، مەكتەپ وكىلدەرىنىڭ سانى ءار زەرتتەۋشىنىڭ ءوز پايىمى بويىنشا بەلگىلەنىپ، بىردە ارتىپ، بىردە كەمىپ وتىردى. اباي مەكتەبىن سىنعا الۋشى س.مۇقانوۆتىڭ: «سونىمەن، 1934 جىلى اۋەزوۆتىڭ ماقالاسىندا ءتورت ادامنان عانا قۇرالاتىن «اباي شاكىرتتەرىنىڭ» تىزىمىندەگى ادام سانى 1951 جىلى جيىرما بەس-وتىزعا جەتەدى» [9, 59-ب.] ،- دەگەن پىكىرىمەن كەلىسپەۋ قيىن. ولاي دەيتىنىمىز، اباي مەكتەبى ماسەلەسىن ماڭايىنداعى شاكىرتتەرىمەن بايلانىستا قارايتىن زەرتتەۋشىلەر پىكىرىنىڭ ءوزى ءبىر توقتامعا كەلە المادى. م.اۋەزوۆ ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى رەتىندە اقىلباي، ماعاۋيا، كوكباي، شاكارىم، ءارىپ، اسەتتەردى اتايدى. اباي شاكىرتتەرىنىڭ نەگىزگى زەرتتەۋشىسى ق.مۇحامەدحانۇلى 1951, 1959 جىلدارى قورعاعان ديسسەرتاتسيالارىندا اقىلباي، ماعاۋيا، كوكباي، شاكارىم، ءارىپ، اسەت، سولارعا قوسىمشا حاليوللا، كاكىتاي، مۇحامەدجان، بەيسەمباي، بايماعامبەت، مۇقا، الماعامبەت، اۋباكىر سياقتى ونەرپازدار بار بارلىعى ون ءۇش ادامدى جاتقىزادى. شاكارىم مەن تۋراعۇلدىڭ ول كەزدە «حالىق جاۋى» بوپ ۇلگەرگەن كەزى، ال كوكبايدى شاكىرتتەر قاتارىنا قوسقانى، ەڭ ۇلكەن «ساياسي قاتەلىك» بولىپ، سوڭى ۇلكەن داۋعا اينالعانى بەلگىلى. ق.مۇحامەدحانۇلى كەيىنگى «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى» كىتابىنا اقىلباي، ماعاۋيا، تۋراعۇل، كاكىتاي، كوكباي، ءۋايىس، اسەت، ءارىپ، مۇقا، اۋباكىر، تايىر جومارتباەۆ، بايماعامبەت، يمانبازار، ءارحام سىندى اقىنداردى كىرگىزەدى. بۇل كىتابىنا شاكارىم ەنبەگەنمەن، «اباي مۇراگەرلەرى» ەڭبەگىندە اباي شاكىرتتەرى رەتىندە زەرتتەلگەن. سوندا، ۇزىن-سانى - ون بەس شاكىرت. اباي شاكىرتتەرىنە ە.ىسمايلوۆ اقىلباي، ماعاۋيا، كاكىتاي، اۋباكىر، نارمانبەت، ابسالىق، كوكباي، ارىپتەردى ابايدىڭ تۋرا شاكىرتتەرى دەپ، ال ابايدان ۇيرەنگەن دەپ سۇلتانماحمۇت، م.ج.كوپەەۆ، س.دونەنتاەۆ باستاتقان ون ءبىر اقىندى اتايدى [10, 8-ب.]. ع.سەراليەۆ دەگەن «قازاق حالقىنىڭ دانىشپان اقىنى» دەگەن ماقالاسىندا: «ونىڭ (ابايدىڭ ە.ب.) شكولاسىنان قاناتتانعان: اقىن اجار، كەمپىرباي، ءماشھۇر-ءجۇسىپ، شورتانباي، جۇسىپبەك قوجا، كەڭ دالانى كۇڭىرەتكەن ءانشى اسەت، ءبىرجان سال، اقىن، دومبىراشى، سكريپكاشى، مۋزىكانت اقىلباي، گارمونشى، سكريپكاشى ءابدىراحمان (ابايدىڭ بالاسى) - مىنە، ءبارى دە ابايدىڭ شاكىرتتەرى» [11] ،- دەپ مۇلدە قيىس كەتەدى. اباي مۇراسىن زەرتتەۋشى عالىم ءا.جيرەنشيننىڭ ءوزى اباي شاكىرتتەرىن كورسەتۋدە ءبىر توقتامعا كەلە المايدى. زەرتتەۋشى «اباي ي ەگو رۋسسكيە درۋزيا» [12, ب.100-123] دەگەن ورىس تىلىندەگى ەڭبەگىندە ون سەگىز ونەرپازدى اتاپ، سونىڭ التاۋىنا توقتالسا، ءبىر جىلدان كەيىن جارىق كورگەن «اباي قۇنانباەۆ» دەگەن مونوگرافياسىندا اباي شاكىرتتەرىنىڭ سانى 21-گە جەتىپ، ونىڭ جەتەۋىن كەڭىرەك ءسوز قىلعان. 1951 جىلعى اباي شاكىرتتەرىنە جاسالعان سوققىدان كەيىن ءا.جيرەنشين اباي شاكىرتتەرىنىڭ سانىن كۇرت ازايتىپ، «اباي جانە ورىستىڭ رەۆوليۋتسيونەر-دەموكراتتارى» كىتابىندا: «اباي تۇسىندا اقىل-ويى، كوركەمدىگى ابايدان اسپاعانمەن دە سونىڭ ۇلى دارياسىنان ءنار العان ءوز بالالارى - ماعاۋيا، اقىلباي، اۋباكىر، زامانداستارى - كوكباي، بايماعامبەت، ءارىپ تاعى سول سياقتى ءبىر اباي ەلىنىڭ وزىندە عانا ون-ون بەس اقىن بولعان» [13, 240-ب.] ،- دەگەن پىكىرىندە جالپىلىق باسىم. عالىمنىڭ ابايدىڭ اقىن شاكىرتىنە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن نۇرلىبەك، بايكوكشە، تولەۋ، اعاشاياق، قياسباي، كورپەباي، ىرسالدى سياقتىلاردى اتاۋى اباي شاكىرتتەرىنە ناقتى مەجە قويماۋدان بارىپ تۋعان پىكىر. كورىپ وتىرعانداي اقىنى عانا ەمەس ءانشى، كۇيشى، توعىزقۇمالاقشى سياقتى ونەر يەلەرىنىڭ بارلىعىن بىردەي ابايدىڭ اقىن شاكىرتىنە تەلي سالۋعا جول بەرىلگەن.

اباي ماڭىنداعى ونەرلى توپتى كەي زەرتتەۋشىلەر اقىندار جانە اقىن ەمەستەر دەپ ءبولدى. كەيىنگىلەردى ابايعا شاكىرت بولعان، بىراق ارتىنا اقىندىق مۇرا قالدىرماعاندار دەپ قاراستىردى. ابايدىڭ قاسىنا اقىندارمەن بىرگە ءانشى - مۇقا، ءامىر، مۇحامەدجان، كۇيشى - بىتكەنباي، ەرتەگىشى - بايماعامبەت مىرزاحانۇلى، كورپەباي، قۇدۋ سياقتى توعىزقۇمالاقشى-دويبىشىلار، اعاشاياقتاي تسيركشى، قياسبايداي كۇلدىرگى، بالۋان تاعى باسقا ونەرپاز توپ جينالعانى ايان. ولاردى ابايدىڭ شاكىرتتەرى دەپ اتاعاننان گورى اباي اينالاسىنداعى ونەرپازدار دەگەن سىيىمدى سياقتى. اباي جانىنداعى جاستارعا تەك ولەڭ جازۋدى ۇيرەتىپ قانا قويدى دەۋ ازدىق. كەمەڭگەر اقىن ونەردىڭ قاي ءتۇرىن دە جۇرەگىمەن قۇلاي ءسۇيىپ، سوعان ەبى بار جاستاردى جەبەپ، ۇيرەتۋگە قولقابىس ەتكەن. ءبىر عانا شاكارىمدى الايىق. جاس كەزىندە كەزدىك سوعۋدى ۇيرەنگەنىنە قاتتى كوڭىل بولسە، مۋزىكاعا ەبى بارىن بايقاپ، كەرەي رۋىنان اتاقتى دومبىراشى بىتكەنبايدى العىزادى، ورىستىڭ مەرگەنىنە تانىستىرىپ، اڭشىلىقتىڭ قىر-سىرىن، ينجەنەر ورىسقا ەرتىپ جەر ولشەۋدى ۇيرەتسە، ورىسشا بىلەتىن نۇرپەيىستى قولىندا ۇستاپ، شاكارىمگە ءتىل سىندىرتادى. «اباي جازۋ ەڭبەگىمەن قاتار قازاقتىڭ قول ونەرىنە دە كوڭىلىن ءبولدى، حالىقتىڭ ويۋ-ۇلگى، اعاشتان، سۇيەكتەن اشەكەيلەپ جاساعان توسەك، ىدىس-اياق، كۇمىستەن سىرعا، بىلەزىك، جۇزىك سوعۋ جۇمىستارىنا دا كوپتەگەن ۇلگى-ونەگەنى ءوز ەلىنە تاراتۋعا سەبەپكەر بولدى» [13, 76-ب.] ،- دەگەن ءا.جيرەنشين اقىننىڭ كاۆكازدىقتاردان التىن-كۇمىسكە ورنەك سالۋدى اۋىلداعى ۇستاعا ۇيرەتتىرگەنىن، قارقارالى جاقتىڭ ەرتوقىمىن ۇناتىپ، شەبەرىنە سونداي ەر جاساتقانىن جازادى.

اباي شاكىرتتەرىن مىناۋ اقىنى، مىناۋ اقىن ەمەس باسقا ونەردىڭ يەسى دەپ ەكى توپقا جىكتەۋ ايتقانعا وڭاي كورىنگەنمەن، ءار شاكىرتىنە جەكەلەي ۇڭىلسەڭىز كەز-كەلگەنىنىڭ بويىنان بىرنەشە ونەر تابىلادى. ال، ابايدىڭ شاكىرتتەرى، ونىڭ اقىنى قايسى، ونەرپازى قايسى سونى انىقتاۋ كەرەك دەسەك، ول وتە كۇردەلى ماسەلە. تەك ءبىردى-ەكىلى ولەڭى جەتكەن كاكىتايدى اقىن شاكىرتكە قوسا الامىز با؟ سونداي-اق، شايقى قياسباي دا وزىنشە اقىن نەمەسە مۇقا ءانشى دە ءتاپ-ءتاۋىر ولەڭ جازعان. اقىلبايدىڭ اقىندىعىمەن قوسا انشىلىك ونەرى تاعى بار، وعان شەبەر مۋزىكانتتىعىن قوسىڭىز. كوكباي مەن شاكارىم تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. بۇلاردى شاكىرتتىڭ اقىنىنا جاتقىزاسىز با، الدە ءانشى شاكىرتتەرگە مە؟ مىنە، وسىنداي ناقتى انىقتامالىق قالىپقا سيا بەرمەيتىن ماسەلەلەردى ەسكەرە وتىرىپ ابايدىڭ اينالاسىن شارتتى تۇردە ەكى توپقا بولەمىز. ءبىرىنشىسى - ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى، ەكىنشىسى - اباي اينالاسىنداعى ونەرپازدار. اقىن شاكىرتتەرى دەگەندە ابايدىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، اقىندىق تالابىن ۇشتاپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا وزىندىك ورنى بار ادەبيەت وكىلدەرىن ايتامىز. ولار ابايدىڭ ءوز بالالارى - اقىلباي، ماعاۋيا، تۋراعۇل، نەمەرە ءىنىسى - شاكارىم، اقىننىڭ قاسىندا جيىرما بەس جىل جولداس بولىپ جۇرگەن كوكباي، جاس تا بولسا ابايدىڭ شاڭىراعىندا بولىپ، تاربيەسىن كورىپ رۋحاني ىقپالىندا بولعان اۋباكىر اقىلبايۇلى مەن ءارحام ىسقاقوۆ. ايتسە دە، كەيىنگىلەرىنە اباي تاقىرىپ بەرىپ، ۇلكەن شىعارمالار جازعىزىپ ۇلگەرمەدى. ويتكەنى اۋباكىر 23 جاسىندا، ءارحام 19 جاسىندا ابايدان ايىرىلىپ قالدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر «ەكىنشى توپتاعى» دەپ اتاپ جۇرگەن ءۋايىس، ءارىپ، اسەت، مۇقا، يمانبازار، بايماعامبەت ايتقوجاۇلى سىندى اقىندار دا - ابايدان تىكەلەي ءتالىم العان شاكىرتتەر. بارلىق اقىن-شاكىرتتىڭ سانى - ون ءۇش. بالكىم بۇل تىزىمگە بىرەۋ قوسار، يا كەمىتەر، ماسەلە وندا ەمەس، ءبىز تەك ابايدىڭ تىكەلەي رۋحاني تاربيەسىندە بولىپ، كوبى ۇستازىنىڭ تاپسىرماسىمەن ولەڭ-جىر جازعان ۇلكەندى-كىشىلى اقىنداردى اتادىق. «ەكىنشى توپتاعى» اقىندار دەگەن پىكىرلەر ارينە ولاردىڭ اقىندىق دەڭگەيىنە قاراي ەمەس، ۇستاز ابايمەن اراسىنداعى بايلانىسقا قاتىستى ايتىلعان-تىن. بۇل ارادا رۋعا بايلانىستى ءبولۋ دەپ تە تۇسىنبەۋ كەرەك. بۇگىنگىدەي تەحنيكا مەن كومپيۋتەردىڭ دامىعان زامانى ەمەس، اباي زامانىندا ۇستازبەن كۇندەلىكتى بايلانىستا بولاتىن اقىندار، ءسوز جوق، ءوز اۋىلىنىڭ توبىقتى ەلىنىڭ اقىندارى. تۇپتەپ كەلگەندە تۋعان-تۋىس، جاقىن-جۇراعاتتارى. وتكەن عاسىردىڭ 50-جىلدارى «ءوز اۋىلىنىڭ اقىندارىن جيناپ، مەكتەپ قالىپتاستىرۋعا بولا ما؟» دەگەن كۇدىكتىڭ، كۇماننىڭ ءمانى وسىندا جاتقان ەدى. قالاي دەگەن كۇندە دە اباي ءوز اۋىلىندا اقىندىق مەكتەپ قالىپتاستىردى. ال، ءارىپ، اسەت، ءۋايىس سياقتى باسقا ەلدىڭ اقىندارى اباي اۋىلىنا كەلىپ-كەتىپ، كەيدە ءتىپتى ايلاپ، اپتالاپ جاتىپ اباي مەكتەبىنىڭ وكىلى اتاندى. دەسەك تە، بۇلاردى ابايدىڭ قاسىندا ۇنەمى بولدى دەي المايمىز. ۇستازعا كەپ ولەڭىن سىناتىپ، ياعني سىناق تاپسىرىپ، قاجەتتى تاپسىرماسىن الىپ اۋىلىنا قايتاتىن بۇگىنگى كۇننىڭ قاشىقتان وقيتىن ستۋدەنتى سياقتى. سول سەبەپتەن ۇستازبەن اراداعى بايلانىسىنىڭ ءسال وزگەشەلىگىنە وراي بۇل اقىنداردىڭ كەي زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان «ەكىنشى توپقا» جاتقىزىلۋى سوندىقتان. بىراق، بۇل اقىندىق دەڭگەيگە قاتىستى جىلىكتەۋ ەمەس-ءتىن.

ەندى بۇگىنگە دەيىن عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ابايدىڭ اقىن شاكىرتى دەپ تانىعان كەيبىر ادەبيەت وكىلدەرىن نە سەبەپتى ابايدىڭ تىكەلەي تاربيەسىن كورگەن دەگەن اقىن شاكىرتتەردىڭ قاتارىنا قوسپاعانىمىزدى تۇسىندىرە كەتەيىك. 50-جىلدارى ق.مۇحامەدحانۇلى اقىن شاكىرت رەتىندە اتاعان كاكىتاي ىسقاقۇلى - ابايدىڭ ەڭ جاقىن تۋىسى عانا ەمەس، ونەرلى شاكىرتى، بىراق اقىن بولماعان ادام. ق.مۇحامەدحانۇلى «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى» كىتابىندا «ءتىلىم، ساعان ايتايىن» جانە «كوزىمنىڭ نۇرىسىز» دەپ باستالاتىن ەكى ولەڭدى كاكىتايدىڭ اتىنان جاريالاعان [14, ب. 24-26]. «اباي جولىنداعى» اقىن شاكىرتتەردىڭ جارىسا ولەڭ قۇراعاندا كاكىتايدىڭ تورتتىك جىردى:

ءبىرىڭ توڭىپ،ءبىرىڭ وڭ، جۇمىسىم جوق،

ويىنا تۇك كىرمەيدى كاكىتاي شوڭنىڭ، - دەپ تۇيەتىنى بار. وسى كوركەم شىعارماداعى ءبىر اۋىز سوزدەن باسقا كاكىتايدى اقىن دەگىزەتىن باسقا شىعارما وكىنىشكە وراي بىزگە جەتپەگەن. كاكىتايمەن قاتتى ارالاسقان ءا.بوكەيحانۇلى دا كاكىتاي تۋرالى ماقالاسىندا «كاكىتاي اقىن ەدى» دەمەيدى. ارينە، تابان استىندا ءبىر-ەكى اۋىز ولەڭ شىعارىپ ايتۋ سول كەزدەگى قازاقتىڭ ەكىنىڭ بىرىنە ءتان، ال اباي قاسىندا جۇرگەن كاكىتاي ولەڭنەن مۇلدە الىس بولدى دەي المايمىز. كاكىتايدىڭ ۇلى ءارحام بىلاي دەيدى: «1919 جىلى سوۆەت وكىمەتىنەن قاشقان «كولچاكتىڭ» اسكەرلەرى كاكىتايدىڭ كىلەتىندەگى 3 ابدىرا جيعان كىتابىن، جازعان ەڭبەگىن جانە ابايدىڭ كوپ ماتەريالىن ورتەپ جىبەردى. سوندىقتان اباي ءومىرى تۋرالى جازعاندارى جارىق كورمەي جوعالدى» [14, 182-ب.]. كاكىتايدىڭ ابايعا قىلعان ەڭبەگى ولشەۋسىز. ايتسە دە، اباي شاكىرتتەرىنىڭ ءبارىن زورلاپ اقىن قىلۋدى عىلىم كوتەرمەيدى. كاكىتايدىڭ ابىشكە جازعان ەكى حات-ولەڭىن ەسەپكە الىپ، ابايدىڭ اقىن شاكىرتى دەۋگە كەلە مە؟ كاكىتاي - ابايدىڭ تاربيەسىندە بولعان ەڭ جاقىن ادامى، ونىڭ ابايتانۋعا قوسقان ۇلەسى دە مول. اقىننىڭ جوعالۋعا شاق قالعان ولەڭدەرىن جيناپ، عىلىمي ءماندى العى سوزىمەن پەتەربوردان باستىرىپ شىعارۋى كاكىتايدى ابايتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ەتەدى. ودان ارتىق باعانىڭ كاكىتايعا كەرەگى جوق. ق.مۇحامەدحانۇلى اتاعان الماعانبەت قاپسالامۇلى - اقىن ەمەس، ەرتە اكەسى ءولىپ، ابايدىڭ قولىندا وسكەن، كەيىن بىرنەشە مۋزىكالىق اسپاپتاردا وينايتىن ءانشى، مۋزىكانت، «ابايدىڭ ءانشىسى» دەگەن اتاققا يە بولعان ادام. سول سەبەپتى اقىن رەتىندە كەيىنگى كىتابىنا  قايىم الماعانبەتتى ەنگىزبەگەن.

ەلۋىنشى جىلداردا قايىمنىڭ اباي شاكىرتى دەگەن ادامدارىنىڭ ءبىرى - حاليوللا قۇنانبايۇلى. حاليوللا اقىن ەمەس دەگەنىمىز قيانات بولادى. ول - اقىندىقتى قۋماعانمەن جازعان ولەڭدەرى بىزگە جەتپەگەن تراگەديالىق تۇلعا. ەكىنشىدەن، حاليوللانىڭ ولەڭدەرى تابىلعان كۇننىڭ وزىندە ول ابايدىڭ اقىن شاكىرتى بولمايدى. ابايعا العاش ورىس پەن باتىستىڭ ادەبيەتىن تانىستىرعان حالەلدى ابايدىڭ ادەبي ورتاسىنىڭ ءىرى وكىلى دەسەك وڭدى بولماق.

«ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى» كىتابىنا ەنىپ، اباي شاكىرتى اتانىپ جۇرگەن اقىننىڭ ءبىرى - تايىر جومارتباەۆ. ت.جومارتباەۆتى ابايدىڭ شاكىرتى دەۋدەن گورى، اباي ءداستۇرىن ۇستانۋشى اقىن دەگەنىمىز قيسىنعا كەلەتىن سياقتى. تايىر 20 جاستا بولعاندا اباي دۇنيەدەن وزىپتى. وسى ارالدىققا كوز جۇگىرتەيىك. 1884 جىلى كوكباي اۋىلىندا (مۇقىر وزەنىنىڭ بويىندا) دۇنيەگە كەلگەن تايىر كوكبايدىڭ  مەدرەسەسىندە وقيدى. ودان كەيىن سەمەي قالاسىنا وقۋعا كەتەدى. اۋىل مولداسىنان وقىعان كەزدە، ياكي كوكباي مەدرەسەسىندە بولعان ۋاقىتىندا  اباي اۋىلىنا بارىپ، اقىنمەن كەزدەسۋى ىقتيمال. بىراق، جاس شاكىرتتىڭ ابايدى ءبىر-ەكى كورۋى نەمەسە از ۋاقىت ماجىلىسىنە قاتىسۋى ت.جومارتبايۇلىن ابايدىڭ اقىن شاكىرتى ەتە المايدى. تايىر - ابايدى ولەڭگە قوسقان، كەمەڭگەر اقىننىڭ ءداستۇرىن بەرىك ۇستانىپ، تاعىلىمدىق پوەزياسىن جالعاستىرۋشى قازاق ادەبيەتىنىڭ ايتۋلى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. ت.جومارتباەۆ - ابايدىڭ ەمەس، كوكبايدىڭ الدىنان ساباق العان تالانتتى اقىن دەسەك، ونىڭ تۇلعاسى استە كىشىرەيمەيدى. قايتا اباي ىرگەسىن قالاعان اقىندىق مەكتەپتىڭ شاكىرت - كوكبايلار ارقىلى كەرەگەسى كەڭەيىپ، وركەندەپ جاتقانىنىڭ ايقىن كورىنىسىن اڭعارتادى.

وسى ارادا ايتا كەتۋ ءلازىم، ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرىنىڭ ءبارى بىردەي بيىك دارەجەدەگى اقىن بولعان جوق. ابايعا جەتپەگەنى حاق، الايدا ارقايسىسى ءوز دارەجەسىندە ۇستاز تالابىنان شىعۋعا كۇش سالدى، ءداستۇرىن جالعاستىردى، دارا سوقپاق تاۋىپ دامىتۋعا تىرىستى، ءسويتىپ قازاق ادەبيەتىنە وزىندىك ءىز قالدىردى.

اباي مۇراسىن زەرتتەۋشى ءا.جيرەنشين اباي ەلىندەگى جانە سول ەلگە جاقىن تاعى ءبىر توپ ونەرپازدى شاكىرت - اقىندار توبىنا ناقاق قوسىپ جىبەرەدى. ماسەلەن، نۇرلىبەك بايمۇراتۇلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى بەسقاراعاي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن اقىن، اباي ءداستۇرىن جالعاستىردى دەگەنىمىزبەن، ابايدىڭ قاسىندا بولماعان. تولەۋ كوبدىكۇلى ابايمەن جاقسى ارالاسقان قۋاندىق سابىربايقىزىنان تۋادى. ابايدى بىرنەشە رەت كورگەن، اقىنعا ارناعان ولەڭدەرى، ەستەلىگى بار. دەسەك تە، بۇل ايتىلعاندار تولەۋ اقىندى ابايدىڭ شاكىرتى ەتە المايدى. ءا.جيرەنشين اتاعان بايكوكشە بالعىنبايۇلى ابايدان كوپ ۇلكەن ادام. حالىقتىڭ باي اۋىز ادەبيەتىن ونىڭ ىشىندە «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىن العاش اباي ءوز اۋىلىنىڭ اقىنى بايكوكشەدەن ەستىگەن. جاسىنان ەرەكشە قۇرمەتتەپ، ەسەيگەن شاعىندا بايكوكشەنى قاسىنا ەرتىپ جۇرگەن. وتكەن تاريحتان سىر تارتىپ، اباي بايكوكشەگە جىر ايتقىزىپ، سول كولەمدى مۇرالاردىڭ جۇرناعى بۇگىندە ەل اۋزىندا ساقتالعان. سوندىقتان، ءبىز بايكوكشەنى ابايدىڭ شاكىرتىنەن گورى اقىننىڭ قاسىندا جۇرگەن جىر سەرىگى دەپ تانىعانىمىز ابزال.

اباي قاسىندا جۇرگەن ونەرلى ادامداردىڭ ءبىرى - اعاشاياق. ءحىح عاسىردىڭ سوڭى حح عاسىردىڭ باسىندا اعاشاياق اتانعاندار بىرنەشەۋ بولعان. ءبىزدىڭ ءسوز ەتىپ وتىرعانىمىز اباي ەلى - مۇقىر بولىسىندا تۋعان ءانشى، كۇيشى، اقىندىعى دا بار سەگىز قىرلى ونەرپاز بەرىكبول كوپەنۇلى ابايدىڭ قاسىندا ءجۇرىپ ءان-ولەڭدەرىن ەل اراسىنا تاراتقان. اعاشاياقتىڭ اقىندىعىنان گورى انشىلىك ونەرى باسىم بولعان ونەرپاز. الۋان ءتۇرلى تسيرك ويىندارىنىڭ شەبەرى ابايدىڭ ونەرپاز سەرىگى دەسەك جاراسىمدى. سونداي، ونەرپازداردىڭ ءبىرى - شايقى قياسباي  دا ەل ىشىندەگى كەلەڭسىزدىكتى مازاق ەتىپ، قاشاندا توسىننان تاۋىپ ايتار ويلى سوزىمەن ابايعا جاعىپ، قاسىندا بولعان جان. بىراق اقىن شاكىرتى ەمەس. ابايدىڭ مۇڭلى دا، ويلى جۇرەگىنە كۇلدىرگى ىسىمەن، قياڭقى سوزىمەن ءدارۋ بولا بىلگەن دوسى. ال، كورپەباي بورانبايۇلى ابايدىڭ زامانداسى، دوسى، شەبەر توعىزقۇمالاقشى، اقىندىققا ەش قاتىسى جوق.

مىنە، ابايتانۋشى عىلىمداردان باستاپ، ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى، جاي پىكىر ايتۋشىلار تۇزگەن ابايدىڭ ماڭايىنداعى اقىن شاكىرتتەرىنە قىسقاشا شولۋ جاساي وتىرىپ، ءوز ويىمىزدى ورتاعا سالدىق. قورىتا ايتساق، بۇل تاقىرىپتىڭ زەرتتەلۋىنە مۇرىندىق بولعان ق.مۇحامەدحانۇلىنان باسقا پىكىر ايتۋشىلار اقىن شاكىرتتەردى كورسەتۋدە ءبىرشاما اۋىتقۋلارعا جول بەرگەن. ناقتى انىقتامانىڭ جوقتىعى، ەكىنشىدەن اباي اينالاسى تاقىرىبىمەن تانىس بولماعاندىق، اقىن مەن ونەرپاز اراسىنا شەك قويماۋ سياقتى كەمشىلىكتەردىڭ زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان بولعاندىعىن ايتا كەتۋ كەرەك.

اباي اينالاسى تەك اقىندارمەن شەكتەلىپ قالدى دەۋگە كەلمەس. اباي تەك اقىندىق ونەرگە باۋلۋشى عانا ەمەس، جالپى بويىندا قانداي ونەرى بار جاستاردى قاسىنا ءۇيىردى. ءان-كۇي، قۇسبەگىلىك، اتبەگىلىك، توعىزقۇمالاق، دويبى ونەرىن ۇيرەنۋشىلەر مەن بالۋان، جەلاياقتار اباي ماڭىنان ونەر تاپتى، بويىنداعىسىن شىڭدادى. بارلىق ونەردىڭ قاس شەبەرى بولدى دەسەك ابايعا بەرىلگەن ارتىق باعا بولار ەدى. بىراق، بىلگەنىن ۇيرەتىپ، بىلمەگەنىن الىستان ىزدەپ، ءانشى شاقىرتىپ، دويبىشىنى ءبىر قىس قوناق ەتىپ، اعاش شەبەرىنە ات-شاپان پۇلىن بەرىپ دەگەندەي ونەر ىزدەدى، جانىنداعىلاردى باۋلىدى. سوندىقتان دا، اباي شاكىرتتەرىنىڭ سانى ءبىز تىزىمدەگەننەن الدەقايدا كوپ بولۋى زاڭدى. ول شاكىرتتەر - ابايدىڭ ونەر مەكتەبىنىڭ شاكىرتتەرى.

مەيلى، اباي ءداستۇرىن جالعاستىرۋشىلار دەيىك، ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى دەيىك، اباي جانىنداعى ونەرلى توپ دەيىك وسىلاردىڭ بارلىعى - ابايدىڭ ادەبيەتتە ۇلكەن مەكتەپ قالىپتاستىرعانىنىڭ ايعاعى بولا الادى. اۋەزوۆ العاش اباي مەكتەبى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا ايتقان: «سول شاقتا تەكسەرۋ، زەرتتەۋ ناتيجەلەرىندە، عىلىمدىق ءدال، مول دەرەكتەر تالدانىپ بولعان كەزدە، بالكي اباي شاكىرتتەرى، اباي مەكتەبى دەيتىن كولەمنىڭ ءوزى دە كەڭەيىپ، مولايىپ، اباي شاكىرتتەرىنىڭ قاتارى دا كوبەيە تۇسەر» [7, 118-ب.] ،- دەگەن پايىمى اقيقاتقا اينالىپ، بۇل تاقىرىپتىڭ زەرتتەلۋ اۋقىمى بىزدەردەن ۇلكەن ناتيجەلەر كۇتۋدە.

باۋىرجان ەردەمبەكوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

«اباي-اقپارات»

پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1        كۋلەشوۆ ۆ.ي. ناتۋرالنايا شكولا ۆ رۋسسكوي ليتەراتۋرە ءحىح ۆەكا. - م:. پروسۆەششەنيە، 1982. - 224 س.

2        تيموفەەۆ ل.ي ي تۋراەۆ س.ۆ. كراتكي سلوۆار ليتەراتۋروۆەدچەسكيح تەرمينوۆ. - م.: پروسۆەششەنيە، 1978. 223 س.

3        ليتەراتۋرنىي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار. - م.: سوۆ. ەنتسيكلوپەديا، 1987. - 752 س.

4              اۋەزوۆ م. ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا. - الماتى: سانات، 1997. -416 ب.

5        كاكىشەۆ ت. حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىندەگى اعىمدار. // ادەبيەتتانۋ. - الماتى: راۋان، 1997. -216 ب.

6        چەرنىشەۆسكي ن.ت. پولنوە سوبران. سوچينەنيە. 3 ت. -م.، 1947.

7        اۋەزوۆ م. ابايتانۋ دارىستەرىنىڭ دەرەك كوزدەرى. - الماتى: سانات، 1997. - 448 ب.

8        سيلچەنكو م. وب وسنوۆنىح تەندەنتسياح ي ناپراۆلەني كازاحسكوي ليتەراتۋرى 80-90 گگ. ءحىح ۆەكا. // ادەبي مۇرا جانە ونى زەرتتەۋ. - الماتى: قسسر عا باس، 1961. - 375 ب.

9        مۇقانوۆ س. ابايدىڭ شاكىرتتەرى تۋرالى // اباي. - 1992. - №4. - ب. 57-70.

10    سمايلوۆ ە. كەمەڭگەر اباي // ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو. -1940. - №9. - ب.3-9.

11    سەراليەۆ ع. قازاق حالقىنىڭ دانىشپان اقىنى // لەنين تۋى. -1940, 15 قازان.

12          جيرەنچين ا. اباي ي ەگو رۋسسكيە درۋزيا. - الما-اتا: كازگوسيزدات، 1949. - 127 س.

13    جيرەنشين ءا. اباي جانە ورىستىڭ ۇلى رەۆوليۋتسياشىل دەموكراتتارى. -الماتى: قمكاب، 1959. - 266 ب.

14          مۇحامەدحانۇلى ق. ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى. 2-كىتاپ. - الماتى: ءداۋىر، 1994. - 336 ب.

15          ىسقاقوۆ ءا. ابايدىڭ ءومىر جولى // جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا. -الماتى: جازۋشى، 1995. - 296 ب.