Senbi, 23 Qarasha 2024
Janalyqtar 4355 0 pikir 5 Sәuir, 2011 saghat 03:49

Serikqaly Baymenshe. «Áy, qap!» – «Ayqap»

«Ay­qap» jurnaly búdan 100 jyl búryn Troisk qalasynda (Chelyabi oblysy) jaryq kór­di. Keybir jariyalanymdarda jur­nal atauy «ay», «ayna» degen sózder­den shyqqan dep joramaldanyp jýr. Múnyng naqty jauabyn osy jurnaldyng redaktory - «bas­qarushy, bastyrushy» Múha­med­jan Seralinnin: «Jurnalgha «Ay­­qap» dep esim berdik. Búl sózge týsingen de bolar, týsinbegen de tabylar. «Bizding qazaqtyng «Áy, qap!» demeytúghyn qay ici bar?!. «Qap» degizgen qapiyada ótken isterimiz kóp bolghan song jurna­ly­myz da ókinishimizge layyq «Ay­qap» boldy», - degen sóz­derinen tabugha bolady. Demek, «Ayqap» - HH ghasyr basyndaghy qalyng qazaqtyng talay nәrseden qa­py qalyp, san soghyp, «Áy, qap!» dep ókingen ómirin óz aty­men beynelegen túnghysh jurnaly.

«Ay­qap» jurnaly búdan 100 jyl búryn Troisk qalasynda (Chelyabi oblysy) jaryq kór­di. Keybir jariyalanymdarda jur­nal atauy «ay», «ayna» degen sózder­den shyqqan dep joramaldanyp jýr. Múnyng naqty jauabyn osy jurnaldyng redaktory - «bas­qarushy, bastyrushy» Múha­med­jan Seralinnin: «Jurnalgha «Ay­­qap» dep esim berdik. Búl sózge týsingen de bolar, týsinbegen de tabylar. «Bizding qazaqtyng «Áy, qap!» demeytúghyn qay ici bar?!. «Qap» degizgen qapiyada ótken isterimiz kóp bolghan song jurna­ly­myz da ókinishimizge layyq «Ay­qap» boldy», - degen sóz­derinen tabugha bolady. Demek, «Ayqap» - HH ghasyr basyndaghy qalyng qazaqtyng talay nәrseden qa­py qalyp, san soghyp, «Áy, qap!» dep ókingen ómirin óz aty­men beynelegen túnghysh jurnaly.

1911 jyldyng basynda Troiskide shyqqan «Ay­­qap» jur­naly 1913 jyly Oryn­borda birinshi nómiri ba­sylghan «Qazaq» gazetining jaryq kóruin tezdetti deuge bolady. Qazaqtyng osy bir jurnaly men bir gazeti aqparattyq kenistikte birer jyl qatar jýrdi. Oqyrman «Ayqap­ty» qazaqtyng túnghysh úly dep tanydy, «Qazaq» gazetin onyng teteles inisi dep bildi. Atalghan «aghayyndar» arasynda keybir mә­selelerge qatysty pikir alshaq­ty­ghy da bayqalmay qal­mady. So­ghan qaramastan, jurnal men gazet basqarmalary, onyng jazushy­la­ry qazaqy kenistikte qatar jýr­gen bir-eki jylda al­dymen ta­qy­ryp ortaqtyghyn, shy­ghar­ma­shy­lyq ta­tu­lyqty, óz­ara týsinis­tik­ti tu etip túrdy. Beyimbet May­liyn­ning sózi­men aitar bolsaq, ha­lyq ýshin «Qa­zaq» gazeti kóz­ding qarasynday, al «Ayqap» jur­naly kózding aghynday edi.

Kenestik ghylym jurnal ja­riya­lanymdaryn kedey tap mýd­desi túrghysynan bir jaqty úghyn­dyryp, «Ayqapty» «demo­kratiya­shyl» dep baghalady. Soghan sәi­kes HH ghasyr basynda jaryq kór­gen birqatar gazettermen sa­lys­tyrghanda, kenestik zamanda zertteuge, izdenushilerding tany­suy­na mýmkindik tughan birden bir kóne basylym - osy «Ayqap» edi.

«Ayqapty» birtútas qazaq ruhaniyatynyng qúbylysy retinde, búrynghyday tapqa bólmey, shyndap zerdeleu elimizding egemendigimen birge bastaldy. Jurnal jariyalanymdarynyng ensiy­klo­pediyalyq túrghyda jeke kitap (Ensiklopediya «Ayqap». - Al­ma­ty: «Qazaq ensiklo­pediyasy» Bas redaksiyasy, 1995) bolyp maz­­múndalyp shyghuy - tәuel­siz­dik jyldaryndaghy ýlken әde­biy-ghylymy jetistik (Orayly sәtti paydalanyp, búl is marqúm akademik Rymghaly Núrghalidyng jә­ne zertteushi ghalymdar Ýshkil­tay Subhanberdina men Sәr­sen­bi Dәuitovting sol tústaghy qa­jyr­ly enbegi arqasynda jýzege asqanyn airyqsha atap ótudi paryz sanaymyz).

«Ayqaptyn» búryndary ai­tyl­may kelgen avtorlaryna qa­tysty aqiqat ta songhy jiyrma jyldyng ishinde ashylyp, jariya boldy. Mysaly, «Dýniyada erge tendik, kemge kendik, azdy kópke tengeretin ghylym men ónerdi, elsizdi eldige tengeretin, joqty bargha tengeretin ghylym men ónerdi kerek qylatyn qazaq az. Tendikke qoly qalay jetsin? Qaterli jerde qapersiz otyrdyq. Ózimizge ókpelemesek, ózgege ók­peler bet joq» dep qazaq jeri­ning sol kezdegi taghdyry turaly tolghanghan Ahmet Baytúr­synov­tyng «Qazaqtyng ókpesi» maqa­la­sy «Ayqaptyn» birinshi nómi­rin­de jariyalanghan edi. Ahannyng keyinnen qanatty sózge ainalyp ketken «Bizding zamanymyz - ót­ken zamannyng balasy, keler za­ma­nnyng atasy», «Talap joq, ýmit mol bip halyqpyz», «En­bek­siz egin shyqpaydy, terlesen, tering tegin qalmaydy», «Telmirip alghan tengeden ter sinirgen tiyn júghymdy», «Ata joldasy - nadandyq» tәrizdi oilary osy maqalanyng ishinde bolatyn.

«Ayqap» jurnalynyng birden bir basqarushysy da, bastyru­shy­sy da qazaqtyng belgili qa­lamgeri Múhametjan Seralin boldy (Keybir derekterde Erkem Álimúly degen azamattyng jur­nal­dy birge shygharysqany tu­ra­ly aitylady). Jurnal basqar­ma­syn­da sol tústaghy tanymal aqyn, jazushy, dramaturg Ákiram Gha­lymov, aqyn, jurnalist Múha­med­sәlim Kәshimov, kórnekti aqyn Súltanmahmút Torayghyrov enbek etti. Maghjan Júmabaevtyn, Sә­bit Dónentaevtyn, Sәken Sey­ful­linnin, Beyimbet Maylinnin, Tahip Jomartbaevtyn, Mirjaqyp Dulatovtyn, Qoshke Kemengerov­tin, Ahmet Mәmetovtin, Mús­ta­qym Maldybaevtyn, Kenjeghaly Ghabdullinnin, Samat Ábishevtin, Baybatyr Erjanovtyng jәne bas­qa da belgili-belgisiz kóptegen talapker talanttardyng alghashqy tuyn­dylary «Ayqapta» jaryq kórdi. Jurnal sonymen bipge audarma әdebiyetke nazar audardy. Búghan Á.Firdousiyding «Shah­­nama» epopeyasynan auda­ryl­ghan «Rýs­tem-Zorab» tarauy, jazu­shy Lihanovtyng «Manap» dra­­masy, IY.Krylovtyn, M. Ler­montov­tyn, A.Pushkinnin, A.Che­hov­tyn, A.Sorokinning qazaqshagha audarylghan shygharmalary mysal bola alady.

Jurnaldyng barlyghy 88 nómiri jaryq kórdi, 1913-1914 jyldary ol aiyna eki ret shyghyp túrdy. 1915 jylghy 14-nómirinen song shy­ghuyn toqtatty. Búl turaly jurnal óz oqyrmandaryna «Al en­di alash azamattary!.. Biz qoly­myz­dan kelgen júmysymyzdy alash paydasyna júmsaudan tar­tynbay qazaq júrtymyzgha az da bolsa bip soqpaq jol bolsyn dep bastap jurnal shyghardyq, ma­q­súty­myz dýnie jiyp bayymaq, pay­dalanbaq emes, tek qana júrt­tyng kózi, qúlaghy bolmaq edi. Bilgenimizdi jazdyq, aittyq... ne jaz­­saq ta taza jýrek, taza niyetpen jazyp edik,... maqsútymyz ha­lyqqa jol kórsetpek edi. Gazeta­shylyq, jurnalshylyq qazaq ji­gitterining qolynan keletin júmys ekendigin sypat etpek edik. Biz sol maqsútymyzgha jettik. Endigi jú­mys oqyghan jastardyng moy­nyn­da...» dep jazdy. Jurnaldyng toq­taluy sayasy mәselelermen bay­lanysty boldy, depti bir kóp­shi­lik sipatty jariyalanymda. Búl jansaqtyq. Dúrysynda basty sebebi - sol kezdegi soghystyng sal­dary­nan tughan kýrt qym­bat­shy­lyq, qaghaz baghasy men baspahana shyghyndarynyng ósui, jur­nal­gha ja­zylushylar azayyp, naq­ty qar­jylay kómek berushi­lerding bol­ma­ghandyghy edi.

Basqarushy-redaktor Múha­med­­jan Seralinning jurnaldaghy jedel maqalalaryn «Shahar Troisk...» dep bastaytyn jazu mә­nerin qazaq baspasózi tarihymen tanys oqyr­man jaqsy biledi. Troisk - qazirgi Reseyding Chelyabi oblysyndaghy qala. Negizin keyinnen Orynbor gubernatory bo­latyn general Ivan Nepluev HVIII ghasyrda qalaghan shahar. Ge­neraldyng Troisk tariy­hy­na qa­tys­ty aitqan sózderin jiy­naqtay kelip, qazaqsha qysqasha tý­yin­de­sek, búl qalanyz bastapqyda «Orta jýzding qazaghyna qarata» sa­lyn­ghan bir bekinis-qorghan bolyp shyghady.

Troiskining birneshe ghasyrdy boylaghan tarihy bay әri qyzyq. Búl qala - orystyng úly mysal­shysy I.A. Krylovtyn, ataqty advokat F.N.Plevakonyng tughan jeri. Eki elding shekarasynda or­na­las­qan­dyqtan onyng qazaq tirshiligimen de tarihy bayla­nys­ta­ry bar. Troiskide qazaqtyng talay asyl úl­dary­nyng taban izi qaldy. Últymyz ýshin zamanynda uezdik Troisk gu­berniyalyq Orynbordan kem týs­peytin bilim-ghylym or­ta­lyghy bol­dy. Qalada jeti meshit, birneshe medrese-mektepter jú­mys istedi. Ási­rese qazaq ara­syn­da «Mú­ham­madiya», «Rasuliya», «Ghaliya» (Ufa­­daghydan bó­lek) medrese­leri­ning jaqsy ata­ghy jayylyp túrdy. Mú­ha­med­jan Seraliyn, Súl­tan­mahmút To­rayghyrov, Beyimbet May­liyn, Ser­ke Qojamqúlov jәne basqa belgili túlghalar Troisk mektep-medreselerining týlegi. Belgili tatar kópesteri Bakirov, Yaushev, Irisov, Valiyev, Urazaev, Gafurov әuletteri sauda-sattyqty óris­­­tetip, qalada әsem ghimarattar túrghyzyp, Troiskining ataghyn alysqa jaydy.

HH ghasyr basynda qalada on­shaqty jekemenshik baspahana bol­ghan eken. Shmuli Sos­nov­skiy­ding iyeligindegi әri onyng ózi bas­qarghan «Energiya» baspa­ha­nasyn­da 1907 jyly Esmaghambet Aymanbaev (Esh­muhamet Iman­­baev) degen qazaq oryssha-qazaqsha «Kiyr­gizskaya gazeta», yaky «Qa­zaq gazetinin» bir nó­mirin ghana shygharyp ýlgerip­ti. 1911-1915 jyldary shyq­qan «Ayqap» nómir­leri­ning titul betinde naq osy baspahana kórsetilgen.

Sol «Ayqap» jurna­ly­nan qazirgi Resey jerinde qan­day belgi bar deysiz ghoy? Ókinishke qaray, әzirge esh­te­ne joq. Býginde seksen myn­nan astam halyq túratyn (onyng bes myngha juyghy qa­zaq) kóp últty provinsiyalyq qalada búdan 100 jyl búryn qazaqtyng túnghysh jurnaly shyqqany Qazaqstan elshi­ligining yqpalymen Chelyabinsk oblystyq «Azamat» qa­zaq ortalyghy kótergen m­ә­­seleden keyin auyzgha aly­na bastapty. Ólke­tanu­shy­lar men múrajay qyz­met­ker­leri izdenip, «Ayqap» tu­raly derekter jinap, qala basshylyghyn jetkilikti magh­lúmattarmen qamtamasyz etken eken. Bizben kezdesip, әngimelesken kezde qala bas­shysynyng orynbasary Rozaliya Mihaylovna Vishnyakova qazaqtyng alghashqy últtyq kәsi­by jurnalynyng Troisk qa­la­­syn­da shyghyp túrghanyn júrt­­shy­lyqqa jetkizu qa­jet­ti­gine, qazaq mәdeniyeti­ning búl deregin býgingi úrpaqqa bildiru eki el arasyndaghy tarihi, mәdeni, ruhany bayla­nys­tardy teren­de­te týsetindigine erekshe nazar au­da­ryp, osy ba­ghyttaghy is-sha­ralar «Troiskidegi qazaq mәde­niye­ti ký­ni» degen taqyrypta úiym­das­tyrylghany eki jaqqa da tiyimdi bolar edi degen tilegin de bildirmey qal­mady.

«Ayqapty» izdep atamekeninen búryn at izi kóp týspegen son, Troisk qalasynda qazaq jur­­­nalynan qanday belgi bar dep súraudyng ózi qiyn. Ól­ke­tanu múrajayynan eshtene kózge týs­pedi. «Jurnal basqarmasy osy tús­ta bolypty desedi» degen oi­men izdestirgen ýilerding or­nyn jana zamannyng qúry­lystary basyp ketipti. «Elu jylda - el jana, jýz jylda - qazan» degen, qaydan saqtalsyn...

Alayda eng bastysy - «Ay­qapty» bes jyl boyy basyp shy­ghar­ghan, qalanyng qazirgi orta­ly­ghyna jaqyn ornalasqan «Ener­giya» baspahanasynyng eki qabatty eski ýii sol kýiinshe túr eken. Kó­she jaq betindegi búrynghy qy­zyl kirpishti qabyr­ghasy aq kirpishpen qayta qap­ta­lypty. Múnda qala­lyq dәrihana jәne onyng qoymasy ornalasqan bolyp shyqty. Ýiding Sovet kó­shesi jaq qabyrghasynda ke­nestik zamanda ornatylghan «Zdesi s 1911 po 1917 g.g. pechatalisi boli­shevistskie listovky y pro­k­lamasii» degen tas taqta ilu­li túr. Eger Qazaqstan taraby «Ay­qap» jurnalyna eskertkish bel­gi qoygha shyn niyet bildirip jat­sa, Troisk qalasynyng bas­shy­lyghy onyng osy «Energiya» bas­pa­ha­nasynyng ghimaratyna or­nat­yl­ghanyn oryndy sanaydy. Áriy­ne, kóz­ding aghynday «Ay­qap­qa» Troisk qalasynda bir bel­gi­ning bol­ghany kerek-aq. Son­dyq­tan el tәuelsiz­digining 20 jyl­dyq merekesine oray ótkizuding sәti týsip túr­ghan osy iske mýd­deli organ­dar­dyng ong kózi týsip qalar degen ýmittemiz.

Aytpaqshy, jurnaldyng bir avtory bayaghyda, yaghny 1915 jy­ly: «Búl «Ayqap» kishkene bol­sa da ilgeri kete qalsa, keler zamanda qazaq tarihynda bәlky eng bas jol­gha jazylar. Bәlky qazaq hal­qy keleshekte «Ayqaptyn» elu jyl­dyq hәm jýz jyldyq yubiyley toyyn da jasar. Sol toydyng ar­qa­synda әldeqanday paydaly ister de qylar...» dep jazghan eken. Shirkin-ay dese­niz­shi, «Ayqap» jur­nalyna qa­tys­ty «әldeqanday paydaly ister» qyludy qazaqtyng keler úrpa­ghy­na búdan 96 jyl búryn ama­nattaghan sol bir avtor qanday kóregen edi?!
«Egemen Qazaqstan»
gazeti

0 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1466
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3240
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5383