Elbasy  qasiyetti Otanymyzdyn  tu ústaushy retinde «Mәngilik el» bizding bas iydeologiyamyz dep, - aiqyndap berdi, onymen qoymay, ózining "Bolashaqqa baghdar: «Ruhany janghyru» atty maqalasy arqyly «Mәngilik el» iydeyasyna jetuding joldaryn atap kórsetti. Kóregen basshymyz sol atalmysh maqalasy arqyly barsha otandastaryn, onyng ishinde óz tughan halqyn airyqsha quantty, әsirese, ruhaniyat salasynda enbek etip jýrgen aqyn-jazushy, t.b-lardyng ensesin bir kóterip, tórge shyqty. Oblys, audan, auyldargha baryp, júrttyng aldynda sóz sóilep,  ruhy serpilip qaldy, býkil el bolyp, osy ruhany janghyru  iydeyasyn qos qoldap qoldady, qoghamdy janghyrtu ýrdisine zor serpin berdi hәm ol alda jalghasa beredi....

"Elbasy belgilep bergen elding bas iydeologiyasyna jetu ýshin biz ne istep jatyrmyz" dep ong jaq, sol jaghymyzgha qarap, "búl júmysqa kim jauapty?" dep  ózimizshe tolghandyq.

Egemendik alghannan beri balapan basyna, túrymtay túsyna ketip, adam tәrbiyesi toqtady. Otbasy instituty ydyraugha shaq qaldy. Sol janbaghystyng qamynda shapqylaghan jyldardan bastap, eldegi iydeologiya qyzmetining әlsireuinen biz ýlken ziyan tarttyq. Kezindegi mektepten bastalatyn Pioner, Komsomol jәne  t.b, osynday iydeologiyalyq úiymdar adamdardy qalay ústap túrdy, qalay tәrbiyeledi.

Astana men Almaty qazaqtyng bas qalasy, qos qalany kórip, shetel azamattary qazaq elin baghalaydy. Al  múndaghy memleket tulary, eltanba, týrli-týsti jalaular, meshit  kýnbezderi, sonymen qosa kóshe attary men qoghamdyq kólik tili, ayaldamadaghy san myng jarnama, BAQ tili men dili, mandayshalyqtar, júrt kóp baratyn sayabaqtar, t. b. jaylar kónil kónshitpeydi. Eldikting ainasy, iydeologiyamyzdyng kórsetkishi jәne osynda jýrgen adamdardyng is-әreketi, sóz sóileui asa manyzdy dýniye. Bizding әr bireuimiz ózimiz ýshin ghana emes, sol elding azamaty retinde el ýshin de jauap beremiz.

Almaty kóshelerindegi mandayshalyqtardaghy ala-bajaq suretter men shetel jazulary, qate jazylghan qazaq sózderi, ayaldamadaghy súmdyq suretter, úyatsyz jarnamalar, seldey aghyp jatqan býgingi aqparttyng tenizi, ósip kele jatqan jastardyng ishki dýniyesin, tәlim-tәrbiyesin tas talqan etude.

Býgingi tanda sol toqtaghan adam tәrbiyesin qayta jalghastyrugha, oghan jan bitirudi oilaghan Elbasy biylghy óz joldauynda «Jastar men otbasy instuty keshendi qoldau, memlekettik sayasattyng basymdylyghyna ainalu tiyis» - dep atap kórsetip, kelesi jyldy «jastar jyly» - dep beker aitpasa kerek.

Qoghamdaghy iydeologiyalyq baghyttaghy barlyq nәrseni qadaghalaugha jergilikti ishki sayasat jәne iydeologiya bólimi búghan mindetti. Olardyng tek týrli is-shara ótkizumen  júmys bitpeydi. Kóshedegi san myng jazulardan bastap, adamdardyng kiyim kiyisi, jýris túrysy, qoghamdyq kólik ishi men syrty, qoghamdyq kólikke mine qalsang «aqsha sal, biylet al» - degen jýrgizushing jaghymsyz dausy men ayaq astynan, jerden shyqqanday  kartochkalarynyz ben biyletterindi dayarlap otyryndar degen teksergishter aiqúlaqtanyp qodyrandap ketedi eken. Ár ayaldamada aldynda "45 ketkeli eki minut, 35-ke ýsh minut" dep alaqannyn jayyp túrghan beyshara hәldegi adamdar kezdesedi, búnyng barlyghy elimizding qanday dengeyde ekenin kórsetip beredi.

BAQ-týzelmey, el týzelmeydi,  adamdy sol baspasóz, internet, telejәshik tәrbiyeleydi. Eldikting kózge kórinbeytin jibi, atalmysh qyzmetkerlerding qolynda. Adamdardyng qanday kiyim kii әriyne, óz erkinde, dese de, kýn ystyq bolyp ketti dep, jalanash el aldynda jýruine, kólikti tyrday bolyp aidauyna jol berilmeui kerek. BAQ-taghy kino, jarnama, suret, janalyq, t,b-largha shamasy jetkenshe aralasuy kerek, keybir aqparat pen ony taratushy basqa bolghanmen, el bizdiki, halyq bizdiki. Sening balana bergen keremet tәrbiyendi sol teledidar bir saghatta tas-talqan etedi. Ziyandy kim tartty?

Balabaqshalar últtyq naqyshpen sәulettenui kerek, halyq ertegisimen auyzdanu, epostyq jyrymyzdaghy batyrlar suretin saldyru kerek. Mektepter birtútas memlekettik baghdarlama boyynsha naqtyly qoghamgha  kerekti pәnder oqytuy kerek (búl kýnde mektep pen joghary oqu ornynda bireu ana baspadan, bireu myna baspadan oqulyq aldyryp jatyr). Memlekettik dengeyde qarjylandyryp ýzdik mamandardan tandap, arnauly oqulyq jazatyn instituttardy myqtap damytu qajet.

Naghyz iydeologiya kóshede, ayaldamada, sayabaqta, mandayshalyqta, mektepte, uniyversiytette, t.b., kórinis beredi. Býgingi ghalamtor shekarany kerek etpeydi, býkil әlem kishkene eldimekenge ainalghan búl tanda, kimning ghalamtordaghy ýles salmaghy basym, sol әlemning qojasy. Sondyqtan biz ózimizge-ózimiz antivirus qoidy jaqsy biluimiz kerek. Al osy tosqauyldy kim qoyady? Ony әr jerdegi ishki sayasat jәne iydeologiya bólimi qoyady.

Almatydaghy Sayfulin danghyly men Sholohov kóshesining qiylysyndaghy sayabaqta Leninning eskerkishi әli túr. Lenin qayda, biz qayda, Sovet odaghynyng taq mýrageri Reseyding ózi kerek etpey qoyghan sol kýn kósemdi, biz әli sary  mayday saqtap, kólenkemizden qorqyp otyrmyz. Búl ne iydeologiya?

Býgingi tanda kóp otbasylar «zaman kóshine ilesemiz» - dep ómir sýruding jýgin óz qolynan qiyndatyp otyr, aitar bolsaq, kezinde bir besikpen bir auyl balasy erjetse, býginde bir sәbiyding basynda bir auyldyng balasyna jetetin besikting týr-týri men oiynshyqttar bar, kerek emes, keybir zattardy ýige jinay beremiz, jýrip túrghan mashinamyzdy satyp, qaryzdanyp qymbat mashina satyp alamyz, aqshamyzdyng joghyn elemesten, nesie alyp toy jasaymyz, búl ýshin әli de talay jantalasu kerek. Búl da týzetuge tiyisti iydeologiyanyng bir týri.

Qazaq qoghamy әlige Staliynen qalghan qaghazdy týgendep bola almay jýr, bir qaghazdy on qaghazben rastay almaysyn, adam anasynyng qúrsaghyna payda bolghanda qaghazdy jinau bastap, qara jerding qoynyna kirgen song da birazgha deyin qaghaz jinalady, osylay býkil halyq qaghaz jinap sharshap jýredi. Bir ýiding auyry men jenilin kóteretin nar azamaty otbasynyng qaghazyn jinauymen ainalysyp, býkil tirligi toqtaydy, sonda onyng otbasy túrmaq ózin kim baghady?

Barlyq memlekettik merekelermiz jәne dәstýrli merekelerimiz derlik orys halqymen tyghyz baylanysty, solardyng tarihyn, dәstýrin ýgittep ketetin siyaqtymyz. Mysalgha, jana jyl kelip shyrshasyn otbasylargha deyin ilip, rojdestvony toylatady, ayaz-ata balalarymyzgha oryssha әuenmen syilyq beredi. 8-nauryz oryssha sóilep keledi,1-sәuir ylghy ótirik aldaydy, 1-mamyr "halyqtar dostyghy kýni" dep san-týrli tilde әn salady. 9-mamyr "jenis kýn"i dep  Stalingradty saghyna eske týsirtedi.

Az kýnde qar jauady, býkil el qalyng qarlaryn kóshege laqtyrady. Bizder kóshede auzymyzdaghy týkirikti bet-albaty týkiruge, qoldaghy qoqys qaghazdy tastay salugha, qalay dәtimiz barady. "Búl bizdin  óz otanymyz, óz qalamyz" dep, bir sәtke oilanyp, qoqys jәshigin izdesek. Mine,Otanshyldyq iydeologiya.

***

Mektep oqushylary sandary jaltyrap, kóilekteri belinde sholtan-sholtang etedi, janyng ashidy. Osynday onbaghan kiyimdi tigip, sony satyp otyrghan kiyim fabrikasyna ishing auyrady. Berisin aitsaq, ony kórgen 9,10,11 synyp oqushylary, týnde teledidardan, qol-telefonnan kórgen isterdi qaytalaghysy keledi, arysyn aitqanda, býkil qoghamgha tosqauyl qoya almay, zardabyn tartyp otyrghan pedofilderdi qozdyrghan osy qysqa kóilek emes pe? Biz búl arada "qyz balalar hidjap kiysin" dep aitqymyz joq, dese de, ol Qasiyetti Qúran-kәrimde «әiel adamdar әuret jerin jabudy» ashyq ayatta eskertedi. Áriyne, ol kәmelet jasqa tolyp, músylmandyq paryz bolghandargha baghyttalyp aitylghan (Músylman kәmelet jasqa tolghan, aqyl-esi dúrys, erkindikte bolu alghy shartymen). Mektep kóilegi az úzaryp, tobyqqa jetpey túrsa jetedi. Jel shayqaghanda ashylyp ketpese jetkilikti emes pe?

Aldymda jalanashqa jaqyn kiyimmen, ketip bara jatqan qyz-kelinshek, qúddy mening kóz aldyma, tóbesine dollar men eurony baylap alyp, jarqyldatyp, barsha elge baryn kórsetip, bara jatqan momyn baydy elestetedi, onyng artyna әriyne, úry-qary tolassyz eredi, elden onashalana, ony tonaydy. Jalanash әiel de osynday, tipti, onyng baylyghy janaghy momynnyng baylyghynan әldeqayda artyq. Sosyn ot basy búzylyp, qoghamnyng astan-kesteni shyghady. Qazaq әielderi qashan jalan-bút jýrdi jәne olar osy uaqytqa deyin hidjapsyz-aq, ýstilerin tamasha beynede jabyq ústap keldi emes pe?. Aynalayyn, qyz-kelinshekter-au, súlulyq degen - ol sanada qalyptasady, mysalgha, Afrikadaghy qara nәsildiler  óz qyzdaryn "súlu" dep tamsanady, bizding qazaq sanasyndaghy súlulyq úyatty jerin jabumen bolady. Búrynghy әje-apalarmyzdyng suretine qarap, keybir jastar jaqtyrmaytyn da shyghar, әitse de, zamangha say, qazaqy tanymda, әdemi týrde, ózderining әuret jerin, Alla rizalyghy ýshin, ózi ýshin, el ýshin jabudy ýirentetin uaqyt boldy emes pe, aghayyn?!. Biz qazaqpyz. Eldik iydelogiya osydan bastalady.

«Mәngilik el» nysanagha jetu ýshin, bizder býkil qogham bolyp júmys jasap, ishki mәdeniyetimizdi kýsheytip, ózimizdi  jәne úrpaghymyzdy Otanshyldyq sanada tәrbiyeleuimiz, iydeologiyamyzdy myqty ústauymyz qajet.

Núrhalyq Abdyraqyn, QazÚU PhD doktory, Álem halyqtary jazushylar odaghynyng mýshesi

Abai.kz