2010 jyldyng songhy shiyreginde bastalghan Afrika men Arab elderindegi tolqulardyng shyghuyna shoqty ýrlep otyrghan syrtqy kýshterding әser etkeni jasyryn emes. Al búl tolqulardyn, oiyndy jýrgizip otyrghan memleketterge qanday payda әkeletinin olardyng arasyndaghy mýddeler qayshylyghyn eskere otyryp qarastyryp kóreyik. Ol ýshin, aimaqta belsendi qimyl jasap otyrghan әrbir memleketke jeke-jeke toqtalyp ótsek.

AQSh: Múnday tolqular atalghan memleketke tómendegidey paydalaryn tiygizedi:

2010 jyldyng songhy shiyreginde bastalghan Afrika men Arab elderindegi tolqulardyng shyghuyna shoqty ýrlep otyrghan syrtqy kýshterding әser etkeni jasyryn emes. Al búl tolqulardyn, oiyndy jýrgizip otyrghan memleketterge qanday payda әkeletinin olardyng arasyndaghy mýddeler qayshylyghyn eskere otyryp qarastyryp kóreyik. Ol ýshin, aimaqta belsendi qimyl jasap otyrghan әrbir memleketke jeke-jeke toqtalyp ótsek.

AQSh: Múnday tolqular atalghan memleketke tómendegidey paydalaryn tiygizedi:

• Osynday qaqtyghystar nәtiyjesinde jappay qarulanugha kóshetin basqa elderge eskire bastaghan kóptegen qaru-jaraqtaryn satugha mýmkindik alady;
• Jana qaru týrlerin synaqtan ótkizedi;
• Ózderining demeuimen otyrghan jana biylikpen әr týrli salada tiyimdi kelisim-sharttar jasasady;
• Halyqtyng nazaryn basqa jaqqa audaryp, ishki keybir mәselelerding betin býrkep qalady;
• Álemge ózining «juan júdyryq» ekenin taghy bir ret kórsetedi.

Fransiya: Búl jolghy tolqularda óte belsendi roli oinauda. Sebebi Fransuz tildi Afrika derjavalardyng arasyndaghy ózara kelisimde Fransiyagha tiyesili bolyp tabylady. Búl sózimizge Kot D Ivuardyng preziydenti Loran Gbagbonyng «әrbir derjavanyng óz әser aimaghy bar. Fransiyanyng aimaghy Fransuz tildi Afrika, búl aimaqta qanday da bir mәselege shyqsa BÚÚ men basqa da halyqaralyq úiymdar Fransiyanyng jeteginde jýredi»[1] degenin dәlel retinde keltiruge bolady. Búl tolqulardan Fransiyanyng útatyn jeri:

• Biylikti janadan alghan basshylyqtarmen әr týrli salada tiyimdi kelisim-sharttar jasaydy;
• Ózining әser etu aimaghyndaghy basqa elderding basshylaryna sabaq bolady;
• Songhy jyldary bosansyp ketken derjavalyq pighylynyng joghalmaghandyghyn kórsetedi.

Úlybritaniya: Aghylshyn tildi Afrikanyng qojasy ózining eski otarlaryna ýlgi bolsyn dep otyr. Britandyq kompaniyalar da jana biylikpen әr týrli salada tiyimdi kelisim-sharttarjasaugha tyrysyp jatyr.

Resey: Ýnemi Batys әreketine qarsy shyghyp kelgen Resey búl jolghy tolqularda Batys pozisiyasyna qarsy shyqpady, biraq qoldamady da, tek qana oiynnyng anysyn andyp otyr. Resey osylaysha syrt kózge Batysty qoldamaytynan, biraq diktatorlardyng da jaghynda bola almaytynyn bildirgendey boldy. Reseylik sarapshylar búl tolqulardyng Reseyge tiygizer paydasy kóp pa, ziyany kóp pa dep daulasuda. Áriyne atalghan aimaqtaghy tynyshsyzdyq nәtiyjesinde de Resey de qaru-jaraqtaryn kóbirek satugha mýmkindik alady. Ári jana biylikpen tiyimdi kelisimder jasaugha qúmbyl Reseylik kompaniyalar da qarbalasyp jatyr.

Qytay: Reseymen birdey pozisiya ústap, syrt kózge Batysty qoldamaytyndyghyn kórsetti, onyng ýstine búlar qarsy shyqqanymen de ýlken ózgeris jasay almaytynyn Qytay biyligi sezedi, sebebi ekonomikasy әlemde ekinshi oryngha ainalghanymen әli de Batys derjavalary onymen tolyq sanasa qoymaydy. Onyng ýstine Ontýstik Shyghys Aziyada búlardyng yqpaly joghary, alysty boljaytyn Qytay, erteng onda da bir problema tuynday qalsa búlar da qaru qoldanugha mýmkindik alatynyna senimdi.

Germaniya: Songhy jyldary tolqular men qaqtyghystargha selqos qarauymen, NATO operasiyalarynan tys qaluymen erekshelenude. Búl joly da Afrika men Arab elderindegi tolqulargha beytaraptyq tanytty. Biraq, A. Merkeli partiyasynyng jergilikti saylauda jeniliske úshyrauy olardyng Liviyadaghy soghystan tys qaluyna sebep boldy degen Batys sarapshylarynyng pikiri basqalardy janylystyru siyaqty bolyp kórinedi. Al shyn mәninde II Dýniyejýzilik soghystan keyin әser aimaghynan aiyrylghan búl memleket, qazir ózining Fransiya men Úlybritaniyadan әldeqayda quatty ekenine qaramastan syrt aimaqta әser aimaghysyz otyrghanyna narazy. Sondyqtan Irak pen Aughanstandaghy jәne qazirgi Soltýstik Afrikadaghy operasiyalardy qoldamay otyr. Biraq Ortalyq Europagha qayta ýstemdik qúrghan Germaniya Italiyagha qaraghanda tynyshyraq. Ári әlemdegi ýshinshi qaru eksporttaushy elding de búl jerde útyla qoymaytyny belgili.

Italiya: S. Berluskoniyding jeke basynyng problemalary búl elding tynysh jatuyna sebep degen tújyrym da basqalardy aldap otyrghanday, búlar da Germaniya siyaqty soghystan keyin әser etu aimaqtarynan aiyrylghan. Sondyqtan Italiya basqa derjavalardyng ózin mensinbeuine narazy. Ásirese ózimen dengeyles Fransiyanyng ózin Jerorta tenizining qojasymyn dep sanauy búl elding jogharghy toptarynyng yzasyn keltirude. Biraq amaly joq, qolynan bar keler әreketi Liviyagha qarsy әue shabuylyn ashqandardy (әsirese Fransiyany) ótkir synau bolyp otyr. Bәribir búl әreketining jemis bermeytinin bilgen Riym, endigi jerde qarymdy qimyldap biylikke jana kelgen basshylyqtarmen ózderine tiyimdi sharttar jasasugha kiristi. Liviyadaghy kóterilisshilerding de ýkimetin tanyp, olarmen baylanys ornatyp jatyr.

Týrkiya: Biyliktegi  AK (Ádilet jәne Damu) partiyanyng syrtqy sayasatta ýlken betbúrys jasap «búrynghy Osman imperiyasynyng territoriyasyndaghy eldermen tyghyz qarym-qatynasta» bolugha úmtyluyna Batys elderining sarapshylary kýdikpen qaraydy. Sebebi Týrkiyanyng búl aimaqta qayta ýstemdikke qol jetkiziui Batys elderi ýshin tiyimsiz. Týrkiyanyng da maqsaty belgili, Batys «bótensin» dep keudeden iytergennen song ózining búrynghy otarlarymen qarym-qatynasty jandandyrmaqshy. Alghashqyda Liviyadaghy soghysqa qarsy ekenin bildirgen resmy Ankara artynan basqa arab elderining bәri búl úrysty qoldap otyrghanyn kórip, ózining barrikadanyng ekinshi jaghynda qalyp ketetinin týsinip rayynan qaytty. Qazir soghysty qoldap qana qoymay ózderi de aralasyp, tipti Izmir qalasyn operasiya ortalyqtarynyng birine ainaldyrdy. Týrkiyanyng kózdegen maqsaty aiqyn, ózin aimaqtyng liyderi bolugha layyq ekenin kórsetuge tyrysu jәne songhy jyldary jii aityla bastaghan Týrkiyalyq modeldi jai.

Búl jerde nazar audaratyn basqa bir mәsele shaghyn Katar memleketining belsendiligi. Múnay men gazdyng arqasynda jan basyna shaqqandaghy tabys kólemi boyynsha әlemde birinshi oryn alatyn búl memleket, songhy jyldary әlemdik arenada belsendi roli oinay bastady. Liviyagha qarsy óz әue kýshterin jibergen Katar, kórshi elderdegi basqa da sayasy oqighalargha jii aralasuda. Katar, Arab Ligasynyng hatshysy Ámir Músany qarjylandyryp aldaghy saylauda Mysyrdyng preziydenti etuge tyrysyp jatyr degen de aqparat bar.[2] Sonday-aq Liviyadaghy kóterilisshilerding ýkimetin tanyghan Katar, olarmen múnay eksporty turaly kelisim jasap ta ýlgerdi.[3] Katardyng búl әreketterin Batystyng keybir sarapshylary «otpen oinap otyr» [4] dep baghalauda.

Kórip otyrghanymyzday syrtqy kýshterding barlyghy búl tolqulardan útyp otyr. Útylghan tek tolqu bolghan elderding halqy ma dep oilaysyn... Óitkeni sarapshylar olardyng jaghdayy qazirgi dengeyge qayta jetu ýshin biraz uaqyt kerektigin aitady.

Erkebúlan Álimhanúly

L.N. Gumiylev atyndaghy Euraziya Últtyq Uniyversiytetining

agha ghylymy qyzmetkeri

«Abay-aqparat»

[1] http://ru.euronews.net/2010/12/31/laurent-gbagbo-if-these-pressures-continue-it-will-make-confrontation-more-/

[2] http://ru.euronews.net/2011/03/16/exclusive-saif-al-gaddafi-wants-money-back-from-sarkozy/

[3] http://www.allvoices.com/contributed-news/8663037-qatar-will-market-libya-oil

[4] http://www.nytimes.com/2011/04/04/world/middleeast/04qatar.html?_r=1