2010 جىلدىڭ سوڭعى شيرەگىندە باستالعان افريكا مەن اراب ەلدەرىندەگى تولقۋلاردىڭ شىعۋىنا شوقتى ۇرلەپ وتىرعان سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەر ەتكەنى جاسىرىن ەمەس. ال بۇل تولقۋلاردىڭ، ويىندى جۇرگىزىپ وتىرعان مەملەكەتتەرگە قانداي پايدا اكەلەتىنىن ولاردىڭ اراسىنداعى مۇددەلەر قايشىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ قاراستىرىپ كورەيىك. ول ءۇشىن، ايماقتا بەلسەندى قيمىل جاساپ وتىرعان ءاربىر مەملەكەتكە جەكە-جەكە توقتالىپ وتسەك.

اقش: مۇنداي تولقۋلار اتالعان مەملەكەتكە تومەندەگىدەي پايدالارىن تيگىزەدى:

2010 جىلدىڭ سوڭعى شيرەگىندە باستالعان افريكا مەن اراب ەلدەرىندەگى تولقۋلاردىڭ شىعۋىنا شوقتى ۇرلەپ وتىرعان سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەر ەتكەنى جاسىرىن ەمەس. ال بۇل تولقۋلاردىڭ، ويىندى جۇرگىزىپ وتىرعان مەملەكەتتەرگە قانداي پايدا اكەلەتىنىن ولاردىڭ اراسىنداعى مۇددەلەر قايشىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ قاراستىرىپ كورەيىك. ول ءۇشىن، ايماقتا بەلسەندى قيمىل جاساپ وتىرعان ءاربىر مەملەكەتكە جەكە-جەكە توقتالىپ وتسەك.

اقش: مۇنداي تولقۋلار اتالعان مەملەكەتكە تومەندەگىدەي پايدالارىن تيگىزەدى:

• وسىنداي قاقتىعىستار ناتيجەسىندە جاپپاي قارۋلانۋعا كوشەتىن باسقا ەلدەرگە ەسكىرە باستاعان كوپتەگەن قارۋ-جاراقتارىن ساتۋعا مۇمكىندىك الادى;
• جاڭا قارۋ تۇرلەرىن سىناقتان وتكىزەدى;
• وزدەرىنىڭ دەمەۋىمەن وتىرعان جاڭا بيلىكپەن ءار ءتۇرلى سالادا ءتيىمدى كەلىسىم-شارتتار جاساسادى;
• حالىقتىڭ نازارىن باسقا جاققا اۋدارىپ، ىشكى كەيبىر ماسەلەلەردىڭ بەتىن بۇركەپ قالادى;
• الەمگە ءوزىنىڭ «جۋان جۇدىرىق» ەكەنىن تاعى ءبىر رەت كورسەتەدى.

فرانتسيا: بۇل جولعى تولقۋلاردا وتە بەلسەندى رول ويناۋدا. سەبەبى فرانتسۋز ءتىلدى افريكا دەرجاۆالاردىڭ اراسىنداعى ءوزارا كەلىسىمدە فرانتسياعا تيەسىلى بولىپ تابىلادى. بۇل سوزىمىزگە كوت د يۆۋاردىڭ پرەزيدەنتى لوران گباگبونىڭ «ءاربىر دەرجاۆانىڭ ءوز اسەر ايماعى بار. فرانتسيانىڭ ايماعى فرانتسۋز ءتىلدى افريكا، بۇل ايماقتا قانداي دا ءبىر ماسەلەگە شىقسا بۇۇ مەن باسقا دا حالىقارالىق ۇيىمدار فرانتسيانىڭ جەتەگىندە جۇرەدى»[1] دەگەنىن دالەل رەتىندە كەلتىرۋگە بولادى. بۇل تولقۋلاردان فرانتسيانىڭ ۇتاتىن جەرى:

• بيلىكتى جاڭادان العان باسشىلىقتارمەن ءار ءتۇرلى سالادا ءتيىمدى كەلىسىم-شارتتار جاسايدى;
• ءوزىنىڭ اسەر ەتۋ ايماعىنداعى باسقا ەلدەردىڭ باسشىلارىنا ساباق بولادى;
• سوڭعى جىلدارى بوساڭسىپ كەتكەن دەرجاۆالىق پيعىلىنىڭ جوعالماعاندىعىن كورسەتەدى.

ۇلىبريتانيا: اعىلشىن ءتىلدى افريكانىڭ قوجاسى ءوزىنىڭ ەسكى وتارلارىنا ۇلگى بولسىن دەپ وتىر. بريتاندىق كومپانيالار دا جاڭا بيلىكپەن ءار ءتۇرلى سالادا ءتيىمدى كەلىسىم-شارتتارجاساۋعا تىرىسىپ جاتىر.

رەسەي: ۇنەمى باتىس ارەكەتىنە قارسى شىعىپ كەلگەن رەسەي بۇل جولعى تولقۋلاردا باتىس پوزيتسياسىنا قارسى شىقپادى، بىراق قولدامادى دا، تەك قانا ويىننىڭ اڭىسىن اڭدىپ وتىر. رەسەي وسىلايشا سىرت كوزگە باتىستى قولدامايتىنان، بىراق ديكتاتورلاردىڭ دا جاعىندا بولا المايتىنىن بىلدىرگەندەي بولدى. رەسەيلىك ساراپشىلار بۇل تولقۋلاردىڭ رەسەيگە تيگىزەر پايداسى كوپ پا، زيانى كوپ پا دەپ داۋلاسۋدا. ارينە اتالعان ايماقتاعى تىنىشسىزدىق ناتيجەسىندە دە رەسەي دە قارۋ-جاراقتارىن كوبىرەك ساتۋعا مۇمكىندىك الادى. ءارى جاڭا بيلىكپەن ءتيىمدى كەلىسىمدەر جاساۋعا قۇمبىل رەسەيلىك كومپانيالار دا قاربالاسىپ جاتىر.

قىتاي: رەسەيمەن بىردەي پوزيتسيا ۇستاپ، سىرت كوزگە باتىستى قولدامايتىندىعىن كورسەتتى، ونىڭ ۇستىنە بۇلار قارسى شىققانىمەن دە ۇلكەن وزگەرىس جاساي المايتىنىن قىتاي بيلىگى سەزەدى، سەبەبى ەكونوميكاسى الەمدە ەكىنشى ورىنعا اينالعانىمەن ءالى دە باتىس دەرجاۆالارى ونىمەن تولىق ساناسا قويمايدى. ونىڭ ۇستىنە وڭتۇستىك شىعىس ازيادا بۇلاردىڭ ىقپالى جوعارى، الىستى بولجايتىن قىتاي، ەرتەڭ وندا دا ءبىر پروبلەما تۋىنداي قالسا بۇلار دا قارۋ قولدانۋعا مۇمكىندىك الاتىنىنا سەنىمدى.

گەرمانيا: سوڭعى جىلدارى تولقۋلار مەن قاقتىعىستارعا سەلقوس قاراۋىمەن، ناتو وپەراتسيالارىنان تىس قالۋىمەن ەرەكشەلەنۋدە. بۇل جولى دا افريكا مەن اراب ەلدەرىندەگى تولقۋلارعا بەيتاراپتىق تانىتتى. بىراق، ا. مەركەل پارتياسىنىڭ جەرگىلىكتى سايلاۋدا جەڭىلىسكە ۇشىراۋى ولاردىڭ ليۆياداعى سوعىستان تىس قالۋىنا سەبەپ بولدى دەگەن باتىس ساراپشىلارىنىڭ پىكىرى باسقالاردى جاڭىلىستىرۋ سياقتى بولىپ كورىنەدى. ال شىن مانىندە ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن اسەر ايماعىنان ايىرىلعان بۇل مەملەكەت، قازىر ءوزىنىڭ فرانتسيا مەن ۇلىبريتانيادان الدەقايدا قۋاتتى ەكەنىنە قاراماستان سىرت ايماقتا اسەر ايماعىسىز وتىرعانىنا نارازى. سوندىقتان يراك پەن اۋعانستانداعى جانە قازىرگى سولتۇستىك افريكاداعى وپەراتسيالاردى قولداماي وتىر. بىراق ورتالىق ەۋروپاعا قايتا ۇستەمدىك قۇرعان گەرمانيا يتالياعا قاراعاندا تىنىشىراق. ءارى الەمدەگى ءۇشىنشى قارۋ ەكسپورتتاۋشى ەلدىڭ دە بۇل جەردە ۇتىلا قويمايتىنى بەلگىلى.

يتاليا: س. بەرلۋسكونيدىڭ جەكە باسىنىڭ پروبلەمالارى بۇل ەلدىڭ تىنىش جاتۋىنا سەبەپ دەگەن تۇجىرىم دا باسقالاردى الداپ وتىرعانداي، بۇلار دا گەرمانيا سياقتى سوعىستان كەيىن اسەر ەتۋ ايماقتارىنان ايىرىلعان. سوندىقتان يتاليا باسقا دەرجاۆالاردىڭ ءوزىن مەنسىنبەۋىنە نارازى. اسىرەسە وزىمەن دەڭگەيلەس فرانتسيانىڭ ءوزىن جەرورتا تەڭىزىنىڭ قوجاسىمىن دەپ ساناۋى بۇل ەلدىڭ جوعارعى توپتارىنىڭ ىزاسىن كەلتىرۋدە. بىراق امالى جوق، قولىنان بار كەلەر ارەكەتى ليۆياعا قارسى اۋە شابۋىلىن اشقانداردى (اسىرەسە فرانتسيانى) وتكىر سىناۋ بولىپ وتىر. ءبارىبىر بۇل ارەكەتىنىڭ جەمىس بەرمەيتىنىن بىلگەن ريم، ەندىگى جەردە قارىمدى قيمىلداپ بيلىككە جاڭا كەلگەن باسشىلىقتارمەن وزدەرىنە ءتيىمدى شارتتار جاساسۋعا كىرىستى. ليۆياداعى كوتەرىلىسشىلەردىڭ دە ۇكىمەتىن تانىپ، ولارمەن بايلانىس ورناتىپ جاتىر.

تۇركيا: بيلىكتەگى  اك (ادىلەت جانە دامۋ) پارتيانىڭ سىرتقى ساياساتتا ۇلكەن بەتبۇرىس جاساپ «بۇرىنعى وسمان يمپەرياسىنىڭ تەرريتورياسىنداعى ەلدەرمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا» بولۋعا ۇمتىلۋىنا باتىس ەلدەرىنىڭ ساراپشىلارى كۇدىكپەن قارايدى. سەبەبى تۇركيانىڭ بۇل ايماقتا قايتا ۇستەمدىككە قول جەتكىزىۋى باتىس ەلدەرى ءۇشىن ءتيىمسىز. تۇركيانىڭ دا ماقساتى بەلگىلى، باتىس «بوتەنسىڭ» دەپ كەۋدەدەن يتەرگەننەن سوڭ ءوزىنىڭ بۇرىنعى وتارلارىمەن قارىم-قاتىناستى جانداندىرماقشى. العاشقىدا ليۆياداعى سوعىسقا قارسى ەكەنىن بىلدىرگەن رەسمي انكارا ارتىنان باسقا اراب ەلدەرىنىڭ ءبارى بۇل ۇرىستى قولداپ وتىرعانىن كورىپ، ءوزىنىڭ بارريكادانىڭ ەكىنشى جاعىندا قالىپ كەتەتىنىن ءتۇسىنىپ رايىنان قايتتى. قازىر سوعىستى قولداپ قانا قويماي وزدەرى دە ارالاسىپ، ءتىپتى يزمير قالاسىن وپەراتسيا ورتالىقتارىنىڭ بىرىنە اينالدىردى. تۇركيانىڭ كوزدەگەن ماقساتى ايقىن، ءوزىن ايماقتىڭ ليدەرى بولۋعا لايىق ەكەنىن كورسەتۋگە تىرىسۋ جانە سوڭعى جىلدارى ءجيى ايتىلا باستاعان تۇركيالىق مودەلدى جايۋ.

بۇل جەردە نازار اۋداراتىن باسقا ءبىر ماسەلە شاعىن كاتار مەملەكەتىنىڭ بەلسەندىلىگى. مۇناي مەن گازدىڭ ارقاسىندا جان باسىنا شاققانداعى تابىس كولەمى بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىن الاتىن بۇل مەملەكەت، سوڭعى جىلدارى الەمدىك ارەنادا بەلسەندى رول ويناي باستادى. ليۆياعا قارسى ءوز اۋە كۇشتەرىن جىبەرگەن كاتار، كورشى ەلدەردەگى باسقا دا ساياسي وقيعالارعا ءجيى ارالاسۋدا. كاتار، اراب ليگاسىنىڭ حاتشىسى ءامىر مۇسانى قارجىلاندىرىپ الداعى سايلاۋدا مىسىردىڭ پرەزيدەنتى ەتۋگە تىرىسىپ جاتىر دەگەن دە اقپارات بار.[2] سونداي-اق ليۆياداعى كوتەرىلىسشىلەردىڭ ۇكىمەتىن تانىعان كاتار، ولارمەن مۇناي ەكسپورتى تۋرالى كەلىسىم جاساپ تا ۇلگەردى.[3] كاتاردىڭ بۇل ارەكەتتەرىن باتىستىڭ كەيبىر ساراپشىلارى «وتپەن ويناپ وتىر» [4] دەپ باعالاۋدا.

كورىپ وتىرعانىمىزداي سىرتقى كۇشتەردىڭ بارلىعى بۇل تولقۋلاردان ۇتىپ وتىر. ۇتىلعان تەك تولقۋ بولعان ەلدەردىڭ حالقى ما دەپ ويلايسىڭ... ويتكەنى ساراپشىلار ولاردىڭ جاعدايى قازىرگى دەڭگەيگە قايتا جەتۋ ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت كەرەكتىگىن ايتادى.

ەركەبۇلان ءالىمحانۇلى

ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ

اعا عىلىمي قىزمەتكەرى

«اباي-اقپارات»

[1] http://ru.euronews.net/2010/12/31/laurent-gbagbo-if-these-pressures-continue-it-will-make-confrontation-more-/

[2] http://ru.euronews.net/2011/03/16/exclusive-saif-al-gaddafi-wants-money-back-from-sarkozy/

[3] http://www.allvoices.com/contributed-news/8663037-qatar-will-market-libya-oil

[4] http://www.nytimes.com/2011/04/04/world/middleeast/04qatar.html?_r=1