Senbi, 23 Qarasha 2024
Janalyqtar 2848 0 pikir 11 Sәuir, 2011 saghat 06:34

Qazaqstandaghy Monarhiyalyq Kapital jýiesining evolusiyasy (jalghasy)

5. 5-shi kezen. Qazirgi uaqyttan bastap 2012 jylgha deyin

Endi Qazaqstandaghy dollardyng jalghyz kózi, shiykizattan týsetin tabys bolyp qaldy. Olay bolsa Qazaqstandaghy múnay satudan kelgen aqshany barlyq Qazaqstangha bóletin adam is jýzinde eldi týgeldey ózi qamtamasyz etedi degen sóz. Mysalmen týsindireyik. Biz tútynatyn ónimning 85 payyzy - kiyim, elektronika, avtokólik, qúral-jabdyqtar, jihaz, qúrylys materialdary jәne t.b. Qazaqstanda óndirilmeydi.

Olar bizding elge qalay kelgen? Biz búlardyng barlyghyn dollargha satyp aldyq. Al osynshama dollardy biz qaydan aldyq? Biz búl dollardy múnay satudan alyp otyrdyq. Mine, osy múnaydan týsetin tabysty baqylap otyrghan adam әr dәiim Qazaqstangha osy tauarlardy syrttan әkeluge qansha dollar júmsaugha dayyn ekenin sheshedi. Osylaysha, biz dýkennen teledidar satyp alghanda, satushygha tengemen beremiz, ol óz kezegimen sol tengeni teledidardy shet elden alyp kelgen importshy kompaniyasyna jiberedi. Búdan әri importshy kompaniya Últtyq bankke baryp, tengeni dollargha aiyrbastaydy da, óz eline dollarmen jiberedi. Últtyq Bankke sol aiyrbastaghan dollarlar múnay satqannan kelip týsedi. Osylaysha, biz óz shiykizatymyzdy teledidargha aiyrbastaymyz. Últtyq bankke shiykizattan týsetin dollardy qanday mólsherde bóletinin Monarhiyalyq kapital sheshedi. Sol mólsherge tәueldi bola otyryp, biz kóp teledidar nemese nóli teledidar satyp ala alamyz.

5. 5-shi kezen. Qazirgi uaqyttan bastap 2012 jylgha deyin

Endi Qazaqstandaghy dollardyng jalghyz kózi, shiykizattan týsetin tabys bolyp qaldy. Olay bolsa Qazaqstandaghy múnay satudan kelgen aqshany barlyq Qazaqstangha bóletin adam is jýzinde eldi týgeldey ózi qamtamasyz etedi degen sóz. Mysalmen týsindireyik. Biz tútynatyn ónimning 85 payyzy - kiyim, elektronika, avtokólik, qúral-jabdyqtar, jihaz, qúrylys materialdary jәne t.b. Qazaqstanda óndirilmeydi.

Olar bizding elge qalay kelgen? Biz búlardyng barlyghyn dollargha satyp aldyq. Al osynshama dollardy biz qaydan aldyq? Biz búl dollardy múnay satudan alyp otyrdyq. Mine, osy múnaydan týsetin tabysty baqylap otyrghan adam әr dәiim Qazaqstangha osy tauarlardy syrttan әkeluge qansha dollar júmsaugha dayyn ekenin sheshedi. Osylaysha, biz dýkennen teledidar satyp alghanda, satushygha tengemen beremiz, ol óz kezegimen sol tengeni teledidardy shet elden alyp kelgen importshy kompaniyasyna jiberedi. Búdan әri importshy kompaniya Últtyq bankke baryp, tengeni dollargha aiyrbastaydy da, óz eline dollarmen jiberedi. Últtyq Bankke sol aiyrbastaghan dollarlar múnay satqannan kelip týsedi. Osylaysha, biz óz shiykizatymyzdy teledidargha aiyrbastaymyz. Últtyq bankke shiykizattan týsetin dollardy qanday mólsherde bóletinin Monarhiyalyq kapital sheshedi. Sol mólsherge tәueldi bola otyryp, biz kóp teledidar nemese nóli teledidar satyp ala alamyz.

Biz osy mәseleni týsingennen keyin ghana, bizding eldegi bolyp jatqan ýderister aiqyn jәne boljamaly bola bastaydy.

1. Paraqorlyqpen bolyp jatqan kýres týsinikti bolyp túr

Búryn bay sheneulikter kapitalisterding aqshalarynnyng bir bóligin óz qaltasyna sýngitip otyrdy. Biraq sol aqshanyng kóbi shet eldegi bankterden kelgen aqsha ekenin biz týsinuimiz kerek. 2007- shi jyldan bastap, bankterde aqsha qalmady. Monarhiyalyq Kapital iyeligindegi múnaydan týsetin tabystar ghana qaldy. Sәikesinshe, endi budjetti tonaushylar Monarhiyalyq Kapitaldyng qaltasynan aqsha alyp otyr degen sóz. Sóitip ózge taptardyng kýn kóris qarjaty azaya bastaydy, búl degeniniz, Monarhiyalyq Kapitaldy últ qoldau bazasynyng jәne elding túraqtylyghynyng azangyna әkelip әleumettik jarylysqa alyp keledi degen sóz. Sondyqtan qazirgi kezdegi jemqorlyqpen bolyp jatqan kýres kompaniyasy, shynayy qúbylys dep qarau kerek.

2. Importtyq tauarlargha kóterilgen baj salyqtary oryndy bolyp túr

Kedendik sayasattaghy ózgerister, importtyq tauarlargha baghany ósirip, dollargha degen súranysty azaytady. Búl dollarlardy Monarhiyalyq kapital óz qaltasynan shygharyp otyrghanyn úmytpauymyz kerek.

3. Monopolistterding baghany kóterui úghymdy bolyp túr

Ártýrli kommunaldyq tarifterding tólemi ósken sayyn ekonomikadaghy tenge massasy azayady. Soghan sәikes, halyqtyng qolyndaghy tengesi azayyp, importtyq tauarlardy satyp alatyn tenge bolmaghandyqtan, dollardyng súranysy da tómendeydi.

Kelesi keltirilgen keste, 2007 jyldan bastap bankter ekonomikagha aqsha qúidy toqtatqanyn kórsetedi. Endi múnaydan kelgen aqsha jalghys tabys kózi bolyp qaldy. Al bankter tek qana múnaydan kelgen aqshany júmsap óz nesiyelerin jamap otyrdy.

Jyly

2007

2008

2009

2010

Múnaydyng eksporty

$32,733,462,800

$41,681,291,800

$31,819,561,200

$38,653,500,000

sheteldikterdin alatyn diviydendteri

$11,245,000,000

$17,192,000,000

$10,224,000,000

$13,388,000,000

 

múnaydyng tolyq ózindik qúny salyqty qosqanda

$11,296,750,000

$11,609,190,000

$13,915,260,000

$13,915,260,000

 

Últtyq qorgha bólingen aqsha

$6,826,000,000

$6,408,000,000

$(3,345,000,000)

$5,000,000,000

 

Qazaqstan ekonomikasyna ene alatyn múnaydan alynghan erkin aqsha

$3,365,712,800

$6,472,101,800

$11,025,301,200

$6,350,240,000

 

múnaydan alynghan erkin aqsha + múnaydan kelgen salyq

$7,545,510,300

$10,767,502,100

$16,173,947,400

$11,498,886,200

Banktermen qúiylghan aqsha

-$6,725,000,000

-$9,133,000,000

-$3,969,000,000

-$7,939,000,000

Al shaghyn jәne orta kәsipkerlikke Monarhiyalyq kapitaldyng qam isteushiligi osylaysha týsindiriledi:

1. Shaghyn jәne orta biznes kapitalynyng kólemi Monarhiyalyq kapitalgha qaraghanda әlde qayda az, sondyqtan olar onyng biyligine qauipti emes.

2. Eger shaghyn jәne orta biznes kapitalyn óndiriske baghyttasaq, onda importtyq tauarlardy jergilikti tauarlarmen auystyru arqyly Monarhiyalyq Kapitaldyng tabysynan bóletin dollargha degen súranysty azaytugha bolady.

Dәl osydan Monarhiyalyq kapital kәsipkerlikke kedergi keltiretin bay-sheneunikterding «qolynan úryp» otyryp, kәsipkerlikke baghyttalghan әkimshilik kedergilerdi qysqartyp, jazalaudaghy izgilendiru engizedi.

Monarhiyalyq Kapital orta jәne shaghyn kapitalisterge aqyryndap arqa sýieu arqyly, bay-sheneunikterden bas tarta bastady. Biraq, Monarhiyalyq Kapital orta jәne shaghyn kapitalisterge tolyghymen arqa sýiemeydi. Monarhiyalyq kapital qoldaudyng bir bóligin óz biyligin aqshagha ainaldyrghan bay-sheneunikterden alady. Al búl aqshalardy bay-sheneunikter әrtýrli kәsiporyndargha ainaldyrghany anyq. Birinshiden, osy bay-sheneunikterding  kәsiporyndary ózge bay-sheneunikterding az da bolsa qyspaghynda bolady. Ekinshiden, olar zeynetkerlikke ketkende, oryndaryna keletin jas jәne ash bay-sheneulikter sol әkimshilikting atalghan kedergilerin qoldanyp, olardyng iyeligindegi barlyq mýlikti tartyp aluy mýmkin ekendigin biledi. Sondyqtan bay-sheneunikter endi ózderining ornyn basatyn sheneunikterden qauiptenip, jeke menshiktegi betsiz qúqyqtyng búzushylyghyna jol bermeydi.

Qazaqstandaghy dәl osy kezdegi negizgi taptardyng jaghdayy

1. Monarhiyalyq Kapital

2010 jylgha taman Monarhiyalyq Kapital aqshany shoghyrlandyratyn sektorlardyng barlyghyn basyp tastap, óz qaramaghyna qaratyp aldy. Búl Qazaqstandaghy Monarhiyalyq Kapitaldyng damuynyng eng jogharghy shegi bolmaq. Onyng bolashaqtaghy odan әri jogharylauy bizding tabighy baylyqtarymyzdy iyelenetin iri transúlttyq kompaniyalardyng aumaghyna jeteleydi.

Kelesi kesteni karap kóreyik,  «Bizdegi múnaydyng iyesi kim?». Osy kestede 2008 jylghy maghlúmattar berilgen. Búl kestede ken oryndarynyn atauy, olardyng qory, kýnine óndiretin múnay kólemi, mýlik iyesimen onyng aksiyalarynyng payyz kólemi kórsetilgen.

 

Ken orny

Qory mlrd. barreli

Kýnine óndiretin barreli kólemi

Mýlik iyesi

%

Abay

2,8

 

QazMúnayGaz

Stat Oil

 

Aqtobe Múnay Gaz

1,17

116 600

CNPC

88

Darhan

11

 

CNPC

QazMúnayGaz

 

Egizqara

0,2

 

LG

 

Emba

0,5

56 000

QazMúnayGaz

MOL

51

49

Isatay

1,75

 

-

 

Qarashyghanaq

2,3

252 000

Agip

BG

Chevron

Lukoil

33

33

20

15

Qaraqúdyq

0,063

24 000

Lukoil

100

Qarajanbas

0,4

44 000

CNPC

100

Qashaghan

9

 

Agip

QazMúnayGaz

Inpex

Conoco Philips

17

17

8,28

8,28

Qazjermúnay

0,1

37 300

QazMúnayGaz

Petro Kazakhstan

50

25

Hvalinskoe

0,4

 

QazMúnayGaz

Lukoil

 

Soltýstik Qúmkól

0,1

71 000

Petro Kazakhstan

Lukoil

50

Ontýstik Qúmkól

0,116

74 000

Petro Kazakhstan

100

Qúrmanghazy

2,2

 

QazMúnayGaz

Rossiya

50

50

Manghystau Múnay Gaz

0,5

112 000

CNPC

QazMúnayGaz

51

49

Soltýstik Buzachiy

1

33 000

Lukoil

CNPC

50

50

Núrsúltan

4,65

 

QazMúnayGaz

Conoco Philips

Shell

 

Sәtpaev

1,85

 

QazMúnayGaz

ONGC

 

Tengiyz

9

350 000

Chevron

Exxon MoBIL

QazMúnayGaz

Luk Arco

50

25

20

5

Ortalyq

3,8

 

QazMúnayGaz

Gazprom

Lukoil

50

25

25

Tub-Qaraghan

7

 

Lukoil

QazMúnayGaz

50

50

Ózen

0,147

132 000

QazMúnayGaz

100

Jambyl

1,26

 

QazMúnayGaz

Koreya

75

25

Jana jol

 

 

 

 

Jemchujnaya

0,733

 

Shell

QazMúnayGaz

Oman

5

25

20

Osylaysha, kestede kórsetilgen iri ken oryndardyng óndiretin múnay kólemi  1 302 000 barreli/tәuligine deyin jetedi. Eger  Qazaqstannyng tәuligine óndiretin kólemi 2008 jyly 1 429 000 barreli bolsa, onda osy atalghan iri ken oryndardaghy óndiriletin múnay, býkil Qazaqstandaghy óndiriletin múnaydyng 91% qúraydy. Qalghany úsaq ken oryndargha bólinedi.

Sonymen qatar qytay kompaniyalary qazaq múnayyn óndirude 20%-gha iye. Sәikesinshe, AQSh pen Europa qazaq múnayyn óndirude 22% jәne 14% iye. Orys kompaniyalary qazaq múnayyn óndirude 10%-gha juyq kólemine iye. Qazaqstan óz múnayyn óndirude tek qana 17% dan 25%-gha deyin iye.

Monarhiyalyq Kapitaldyng transúlttyq kompaniyalarmen kýresuge shamasy kelmeydi. Sebebi olarmen kýresu ýshin oghan iri әlemdik oiynshylardyng qoldauy qajet. Bizding elimizding Reseymen kedendik odaqqa kiru sebebi ol AQSh pen Qytaydan jabylu әreketi, al bizding tabighy baylyghymyzdy birtindep Qytaygha beru rúqsaty ol AQSh-pen Reseyden jabylu talpynysy bolyp otyr. Biraq múnday sayasat nege әkelip soghatynyn biz tarihtan kóre alamyz, búl sayasat Abylay hannyng sayasatyna úqsas. Eger tarihtan sabaq almasaq, taghy bir ret qatelesuimiz ghajap emes.

2. Bay-sheneunikter. Bay-sheneunikterding tabys kózi azangda. Endi olargha budjetti erkin tonaugha jәne kәsipkerlerding aqshasyn sypyryp aluda jol joq. Búrynda olar Qazaqstan mening menshimgimde dep oilasa, endi Monarhiyalyq kapital olargha Qazaqstan olardyng menshiginde emes ekenin, búl el Monarhiyalyq kapitaldyng menshigi ekenin týsindirip otyr.

3. Kapitalister

Tabystyng týsimi azaydy, tipti toqtap qaldy. Kapitalister, baylargha qarsy kýresinde Monarhiyalyq Kapitaldyng qoldauyn sezdi jәne oghan óz rizashylyghyn bildirude.

«Dana jol yntaly toby»

«Abay-aqparat»

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1482
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3254
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5486