قازاقستانداعى مونارحيالىق كاپيتال جۇيەسىنىڭ ەۆوليۋتسياسى (جالعاسى)
5. 5-ءشى كەزەڭ. قازىرگى ۋاقىتتان باستاپ 2012 جىلعا دەيىن
ەندى قازاقستانداعى دوللاردىڭ جالعىز كوزى، شيكىزاتتان تۇسەتىن تابىس بولىپ قالدى. ولاي بولسا قازاقستانداعى مۇناي ساتۋدان كەلگەن اقشانى بارلىق قازاقستانعا بولەتىن ادام ءىس جۇزىندە ەلدى تۇگەلدەي ءوزى قامتاماسىز ەتەدى دەگەن ءسوز. مىسالمەن تۇسىندىرەيىك. ءبىز تۇتىناتىن ءونىمنىڭ 85 پايىزى - كيىم، ەلەكترونيكا، اۆتوكولىك، قۇرال-جابدىقتار، جيھاز، قۇرىلىس ماتەريالدارى جانە ت.ب. قازاقستاندا وندىرىلمەيدى.
ولار ءبىزدىڭ ەلگە قالاي كەلگەن؟ ءبىز بۇلاردىڭ بارلىعىن دوللارعا ساتىپ الدىق. ال وسىنشاما دوللاردى ءبىز قايدان الدىق؟ ءبىز بۇل دوللاردى مۇناي ساتۋدان الىپ وتىردىق. مىنە، وسى مۇنايدان تۇسەتىن تابىستى باقىلاپ وتىرعان ادام ءار ءدايىم قازاقستانعا وسى تاۋارلاردى سىرتتان اكەلۋگە قانشا دوللار جۇمساۋعا دايىن ەكەنىن شەشەدى. وسىلايشا، ءبىز دۇكەننەن تەلەديدار ساتىپ العاندا، ساتۋشىعا تەڭگەمەن بەرەمىز، ول ءوز كەزەگىمەن سول تەڭگەنى تەلەديداردى شەت ەلدەن الىپ كەلگەن يمپورتشى كومپانياسىنا جىبەرەدى. بۇدان ءارى يمپورتشى كومپانيا ۇلتتىق بانككە بارىپ، تەڭگەنى دوللارعا ايىرباستايدى دا، ءوز ەلىنە دوللارمەن جىبەرەدى. ۇلتتىق بانككە سول ايىرباستاعان دوللارلار مۇناي ساتقاننان كەلىپ تۇسەدى. وسىلايشا، ءبىز ءوز شيكىزاتىمىزدى تەلەديدارعا ايىرباستايمىز. ۇلتتىق بانككە شيكىزاتتان تۇسەتىن دوللاردى قانداي مولشەردە بولەتىنىن مونارحيالىق كاپيتال شەشەدى. سول مولشەرگە تاۋەلدى بولا وتىرىپ، ءبىز كوپ تەلەديدار نەمەسە ءنول تەلەديدار ساتىپ الا الامىز.
5. 5-ءشى كەزەڭ. قازىرگى ۋاقىتتان باستاپ 2012 جىلعا دەيىن
ەندى قازاقستانداعى دوللاردىڭ جالعىز كوزى، شيكىزاتتان تۇسەتىن تابىس بولىپ قالدى. ولاي بولسا قازاقستانداعى مۇناي ساتۋدان كەلگەن اقشانى بارلىق قازاقستانعا بولەتىن ادام ءىس جۇزىندە ەلدى تۇگەلدەي ءوزى قامتاماسىز ەتەدى دەگەن ءسوز. مىسالمەن تۇسىندىرەيىك. ءبىز تۇتىناتىن ءونىمنىڭ 85 پايىزى - كيىم، ەلەكترونيكا، اۆتوكولىك، قۇرال-جابدىقتار، جيھاز، قۇرىلىس ماتەريالدارى جانە ت.ب. قازاقستاندا وندىرىلمەيدى.
ولار ءبىزدىڭ ەلگە قالاي كەلگەن؟ ءبىز بۇلاردىڭ بارلىعىن دوللارعا ساتىپ الدىق. ال وسىنشاما دوللاردى ءبىز قايدان الدىق؟ ءبىز بۇل دوللاردى مۇناي ساتۋدان الىپ وتىردىق. مىنە، وسى مۇنايدان تۇسەتىن تابىستى باقىلاپ وتىرعان ادام ءار ءدايىم قازاقستانعا وسى تاۋارلاردى سىرتتان اكەلۋگە قانشا دوللار جۇمساۋعا دايىن ەكەنىن شەشەدى. وسىلايشا، ءبىز دۇكەننەن تەلەديدار ساتىپ العاندا، ساتۋشىعا تەڭگەمەن بەرەمىز، ول ءوز كەزەگىمەن سول تەڭگەنى تەلەديداردى شەت ەلدەن الىپ كەلگەن يمپورتشى كومپانياسىنا جىبەرەدى. بۇدان ءارى يمپورتشى كومپانيا ۇلتتىق بانككە بارىپ، تەڭگەنى دوللارعا ايىرباستايدى دا، ءوز ەلىنە دوللارمەن جىبەرەدى. ۇلتتىق بانككە سول ايىرباستاعان دوللارلار مۇناي ساتقاننان كەلىپ تۇسەدى. وسىلايشا، ءبىز ءوز شيكىزاتىمىزدى تەلەديدارعا ايىرباستايمىز. ۇلتتىق بانككە شيكىزاتتان تۇسەتىن دوللاردى قانداي مولشەردە بولەتىنىن مونارحيالىق كاپيتال شەشەدى. سول مولشەرگە تاۋەلدى بولا وتىرىپ، ءبىز كوپ تەلەديدار نەمەسە ءنول تەلەديدار ساتىپ الا الامىز.
ءبىز وسى ماسەلەنى تۇسىنگەننەن كەيىن عانا، ءبىزدىڭ ەلدەگى بولىپ جاتقان ۇدەرىستەر ايقىن جانە بولجامالى بولا باستايدى.
1. پاراقورلىقپەن بولىپ جاتقان كۇرەس تۇسىنىكتى بولىپ تۇر
بۇرىن باي شەنەۋلىكتەر كاپيتاليستەردىڭ اقشالارىننىڭ ءبىر بولىگىن ءوز قالتاسىنا سۇڭگىتىپ وتىردى. بىراق سول اقشانىڭ كوبى شەت ەلدەگى بانكتەردەن كەلگەن اقشا ەكەنىن ءبىز ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. 2007- ءشى جىلدان باستاپ، بانكتەردە اقشا قالمادى. مونارحيالىق كاپيتال يەلىگىندەگى مۇنايدان تۇسەتىن تابىستار عانا قالدى. سايكەسىنشە، ەندى بيۋدجەتتى توناۋشىلار مونارحيالىق كاپيتالدىڭ قالتاسىنان اقشا الىپ وتىر دەگەن ءسوز. ءسويتىپ وزگە تاپتاردىڭ كۇن كورىس قارجاتى ازايا باستايدى، بۇل دەگەنىڭىز، مونارحيالىق كاپيتالدى ۇلت قولداۋ بازاسىنىڭ جانە ەلدىڭ تۇراقتىلىعىنىڭ ازايۋىنا اكەلىپ الەۋمەتتىك جارىلىسقا الىپ كەلەدى دەگەن ءسوز. سوندىقتان قازىرگى كەزدەگى جەمقورلىقپەن بولىپ جاتقان كۇرەس كومپانياسى، شىنايى قۇبىلىس دەپ قاراۋ كەرەك.
2. يمپورتتىق تاۋارلارعا كوتەرىلگەن باج سالىقتارى ورىندى بولىپ تۇر
كەدەندىك ساياساتتاعى وزگەرىستەر، يمپورتتىق تاۋارلارعا باعانى ءوسىرىپ، دوللارعا دەگەن سۇرانىستى ازايتادى. بۇل دوللارلاردى مونارحيالىق كاپيتال ءوز قالتاسىنان شىعارىپ وتىرعانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
3. مونوپوليستتەردىڭ باعانى كوتەرۋى ۇعىمدى بولىپ تۇر
ءارتۇرلى كوممۋنالدىق تاريفتەردىڭ تولەمى وسكەن سايىن ەكونوميكاداعى تەڭگە ماسساسى ازايادى. سوعان سايكەس، حالىقتىڭ قولىنداعى تەڭگەسى ازايىپ، يمپورتتىق تاۋارلاردى ساتىپ الاتىن تەڭگە بولماعاندىقتان، دوللاردىڭ سۇرانىسى دا تومەندەيدى.
كەلەسى كەلتىرىلگەن كەستە، 2007 جىلدان باستاپ بانكتەر ەكونوميكاعا اقشا قۇيۋدى توقتاتقانىن كورسەتەدى. ەندى مۇنايدان كەلگەن اقشا جالعىس تابىس كوزى بولىپ قالدى. ال بانكتەر تەك قانا مۇنايدان كەلگەن اقشانى جۇمساپ ءوز نەسيەلەرىن جاماپ وتىردى.
|
جىلى |
2007 |
2008 |
2009 |
2010 |
|
مۇنايدىڭ ەكسپورتى |
$32,733,462,800 |
$41,681,291,800 |
$31,819,561,200 |
$38,653,500,000 |
|
شەتەلدىكتەردىن الاتىن ديۆيدەندتەرى |
$11,245,000,000 |
$17,192,000,000 |
$10,224,000,000 |
$13,388,000,000
|
|
مۇنايدىڭ تولىق وزىندىك قۇنى سالىقتى قوسقاندا |
$11,296,750,000 |
$11,609,190,000 |
$13,915,260,000 |
$13,915,260,000
|
|
ۇلتتىق قورعا بولىنگەن اقشا |
$6,826,000,000 |
$6,408,000,000 |
$(3,345,000,000) |
$5,000,000,000
|
|
قازاقستان ەكونوميكاسىنا ەنە الاتىن مۇنايدان الىنعان ەركىن اقشا |
$3,365,712,800 |
$6,472,101,800 |
$11,025,301,200 |
$6,350,240,000
|
|
مۇنايدان الىنعان ەركىن اقشا + مۇنايدان كەلگەن سالىق |
$7,545,510,300 |
$10,767,502,100 |
$16,173,947,400 |
$11,498,886,200
|
|
بانكتەرمەن قۇيىلعان اقشا |
-$6,725,000,000 |
-$9,133,000,000 |
-$3,969,000,000 |
-$7,939,000,000 |
ال شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىككە مونارحيالىق كاپيتالدىڭ قام ىستەۋشىلىگى وسىلايشا تۇسىندىرىلەدى:
1. شاعىن جانە ورتا بيزنەس كاپيتالىنىڭ كولەمى مونارحيالىق كاپيتالعا قاراعاندا الدە قايدا از، سوندىقتان ولار ونىڭ بيلىگىنە قاۋىپتى ەمەس.
2. ەگەر شاعىن جانە ورتا بيزنەس كاپيتالىن وندىرىسكە باعىتتاساق، وندا يمپورتتىق تاۋارلاردى جەرگىلىكتى تاۋارلارمەن اۋىستىرۋ ارقىلى مونارحيالىق كاپيتالدىڭ تابىسىنان بولەتىن دوللارعا دەگەن سۇرانىستى ازايتۋعا بولادى.
ءدال وسىدان مونارحيالىق كاپيتال كاسىپكەرلىككە كەدەرگى كەلتىرەتىن باي-شەنەۋنىكتەردىڭ «قولىنان ۇرىپ» وتىرىپ، كاسىپكەرلىككە باعىتتالعان اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى قىسقارتىپ، جازالاۋداعى ىزگىلەندىرۋ ەنگىزەدى.
مونارحيالىق كاپيتال ورتا جانە شاعىن كاپيتاليستەرگە اقىرىنداپ ارقا سۇيەۋ ارقىلى، باي-شەنەۋنىكتەردەن باس تارتا باستادى. بىراق، مونارحيالىق كاپيتال ورتا جانە شاعىن كاپيتاليستەرگە تولىعىمەن ارقا سۇيەمەيدى. مونارحيالىق كاپيتال قولداۋدىڭ ءبىر بولىگىن ءوز بيلىگىن اقشاعا اينالدىرعان باي-شەنەۋنىكتەردەن الادى. ال بۇل اقشالاردى باي-شەنەۋنىكتەر ءارتۇرلى كاسىپورىندارعا اينالدىرعانى انىق. بىرىنشىدەن، وسى باي-شەنەۋنىكتەردىڭ كاسىپورىندارى وزگە باي-شەنەۋنىكتەردىڭ از دا بولسا قىسپاعىندا بولادى. ەكىنشىدەن، ولار زەينەتكەرلىككە كەتكەندە، ورىندارىنا كەلەتىن جاس جانە اش باي-شەنەۋلىكتەر سول اكىمشىلىكتىڭ اتالعان كەدەرگىلەرىن قولدانىپ، ولاردىڭ يەلىگىندەگى بارلىق مۇلىكتى تارتىپ الۋى مۇمكىن ەكەندىگىن بىلەدى. سوندىقتان باي-شەنەۋنىكتەر ەندى وزدەرىنىڭ ورنىن باساتىن شەنەۋنىكتەردەن قاۋىپتەنىپ، جەكە مەنشىكتەگى بەتسىز قۇقىقتىڭ بۇزۋشىلىعىنا جول بەرمەيدى.
قازاقستانداعى ءدال وسى كەزدەگى نەگىزگى تاپتاردىڭ جاعدايى
1. مونارحيالىق كاپيتال
2010 جىلعا تامان مونارحيالىق كاپيتال اقشانى شوعىرلاندىراتىن سەكتورلاردىڭ بارلىعىن باسىپ تاستاپ، ءوز قاراماعىنا قاراتىپ الدى. بۇل قازاقستانداعى مونارحيالىق كاپيتالدىڭ دامۋىنىڭ ەڭ جوعارعى شەگى بولماق. ونىڭ بولاشاقتاعى ودان ءارى جوعارىلاۋى ءبىزدىڭ تابيعي بايلىقتارىمىزدى يەلەنەتىن ءىرى ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ اۋماعىنا جەتەلەيدى.
كەلەسى كەستەنى كاراپ كورەيىك، «بىزدەگى مۇنايدىڭ يەسى كىم؟». وسى كەستەدە 2008 جىلعى ماعلۇماتتار بەرىلگەن. بۇل كەستەدە كەن ورىندارىنىن اتاۋى، ولاردىڭ قورى، كۇنىنە وندىرەتىن مۇناي كولەمى، مۇلىك يەسىمەن ونىڭ اكتسيالارىنىڭ پايىز كولەمى كورسەتىلگەن.
|
كەن ورنى |
قورى ملرد. باررەل |
كۇنىنە وندىرەتىن باررەل كولەمى |
مۇلىك يەسى |
% |
|
اباي |
2,8 |
|
قازمۇنايگاز Stat Oil |
|
|
اقتوبە مۇناي گاز |
1,17 |
116 600 |
CNPC |
88 |
|
دارحان |
11 |
|
CNPC قازمۇنايگاز |
|
|
ەگىزقارا |
0,2 |
|
LG |
|
|
ەمبا |
0,5 |
56 000 |
قازمۇنايگاز MOL |
51 49 |
|
يساتاي |
1,75 |
|
- |
|
|
قاراشىعاناق |
2,3 |
252 000 |
Agip BG Chevron Lukoil |
33 33 20 15 |
|
قاراقۇدىق |
0,063 |
24 000 |
Lukoil |
100 |
|
قاراجانباس |
0,4 |
44 000 |
CNPC |
100 |
|
قاشاعان |
9 |
|
Agip قازمۇنايگاز Inpex Conoco Philips |
17 17 8,28 8,28 |
|
قازجەرمۇناي |
0,1 |
37 300 |
قازمۇنايگاز Petro Kazakhstan |
50 25 |
|
حۆالينسكوە |
0,4 |
|
قازمۇنايگاز Lukoil |
|
|
سولتۇستىك قۇمكول |
0,1 |
71 000 |
Petro Kazakhstan Lukoil |
50 |
|
وڭتۇستىك قۇمكول |
0,116 |
74 000 |
Petro Kazakhstan |
100 |
|
قۇرمانعازى |
2,2 |
|
قازمۇنايگاز روسسيا |
50 50 |
|
ماڭعىستاۋ مۇناي گاز |
0,5 |
112 000 |
CNPC قازمۇنايگاز |
51 49 |
|
سولتۇستىك بۋزاچي |
1 |
33 000 |
Lukoil CNPC |
50 50 |
|
نۇرسۇلتان |
4,65 |
|
قازمۇنايگاز Conoco Philips Shell |
|
|
ساتپاەۆ |
1,85 |
|
قازمۇنايگاز ONGC |
|
|
تەنگيز |
9 |
350 000 |
Chevron Exxon MoBIL قازمۇنايگاز Luk Arco |
50 25 20 5 |
|
ورتالىق |
3,8 |
|
قازمۇنايگاز گازپروم Lukoil |
50 25 25 |
|
تيۋب-قاراعان |
7 |
|
Lukoil قازمۇنايگاز |
50 50 |
|
وزەن |
0,147 |
132 000 |
قازمۇنايگاز |
100 |
|
جامبىل |
1,26 |
|
قازمۇنايگاز كورەيا |
75 25 |
|
جاڭا جول |
|
|
|
|
|
جەمچۋجنايا |
0,733 |
|
Shell قازمۇنايگاز ومان |
5 25 20 |
وسىلايشا، كەستەدە كورسەتىلگەن ءىرى كەن ورىنداردىڭ وندىرەتىن مۇناي كولەمى 1 302 000 باررەل/تاۋلىگىنە دەيىن جەتەدى. ەگەر قازاقستاننىڭ تاۋلىگىنە وندىرەتىن كولەمى 2008 جىلى 1 429 000 باررەل بولسا، وندا وسى اتالعان ءىرى كەن ورىندارداعى وندىرىلەتىن مۇناي، بۇكىل قازاقستانداعى وندىرىلەتىن مۇنايدىڭ 91% قۇرايدى. قالعانى ۇساق كەن ورىندارعا بولىنەدى.
سونىمەن قاتار قىتاي كومپانيالارى قازاق مۇنايىن وندىرۋدە 20%-عا يە. سايكەسىنشە، اقش پەن ەۋروپا قازاق مۇنايىن وندىرۋدە 22% جانە 14% يە. ورىس كومپانيالارى قازاق مۇنايىن وندىرۋدە 10%-عا جۋىق كولەمىنە يە. قازاقستان ءوز مۇنايىن وندىرۋدە تەك قانا 17% دان 25%-عا دەيىن يە.
مونارحيالىق كاپيتالدىڭ ترانسۇلتتىق كومپانيالارمەن كۇرەسۋگە شاماسى كەلمەيدى. سەبەبى ولارمەن كۇرەسۋ ءۇشىن وعان ءىرى الەمدىك ويىنشىلاردىڭ قولداۋى قاجەت. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ رەسەيمەن كەدەندىك وداققا كىرۋ سەبەبى ول اقش پەن قىتايدان جابىلۋ ارەكەتى، ال ءبىزدىڭ تابيعي بايلىعىمىزدى بىرتىندەپ قىتايعا بەرۋ رۇقساتى ول اقش-پەن رەسەيدەن جابىلۋ تالپىنىسى بولىپ وتىر. بىراق مۇنداي ساياسات نەگە اكەلىپ سوعاتىنىن ءبىز تاريحتان كورە الامىز، بۇل ساياسات ابىلاي حاننىڭ ساياساتىنا ۇقساس. ەگەر تاريحتان ساباق الماساق، تاعى ءبىر رەت قاتەلەسۋىمىز عاجاپ ەمەس.
2. باي-شەنەۋنىكتەر. باي-شەنەۋنىكتەردىڭ تابىس كوزى ازايۋدا. ەندى ولارعا بيۋدجەتتى ەركىن توناۋعا جانە كاسىپكەرلەردىڭ اقشاسىن سىپىرىپ الۋدا جول جوق. بۇرىندا ولار قازاقستان مەنىڭ مەنشىمگىمدە دەپ ويلاسا، ەندى مونارحيالىق كاپيتال ولارعا قازاقستان ولاردىڭ مەنشىگىندە ەمەس ەكەنىن، بۇل ەل مونارحيالىق كاپيتالدىڭ مەنشىگى ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ وتىر.
3. كاپيتاليستەر
تابىستىڭ ءتۇسىمى ازايدى، ءتىپتى توقتاپ قالدى. كاپيتاليستەر، بايلارعا قارسى كۇرەسىندە مونارحيالىق كاپيتالدىڭ قولداۋىن سەزدى جانە وعان ءوز ريزاشىلىعىن بىلدىرۋدە.
«دانا جول ىنتالى توبى»
«اباي-اقپارات»
