Ózining Astanasyn әrbir qazaq, Qorghasyn eki kózding qarasynday...
Eki kýn boyy Astana qyzu jyr dodasyn tamashalady. Bir-birinen kem týspeytin 20 aqyn alamangha týsti. Mәdeniyet jәne sport ministrligi úiymdastyrghan halyqaralyq aitys Elordamyzdyng 20 jyldyghyna arnaldy. Eki kýn boyy aqyndar әsem qala Astanasyn jyrgha qosty. Aytysqa Qyrghyzstannan, Mongholiyadan aqyndar keldi. Búl aitysta bәri aityldy. Qoldau da, Joldau da, shúrayly tirkes pen әdemi úiqas ta boldy, - dep jazady "Ayqyn" basylymy.
Búl aitys búrynghygha úqsamaydy. Úqsamaytyn da jóni bar. Talay dodalarda baq synaghan has jýirikter kórermenining aldynda qyzyl kilemmen jýrip ótti. Qazylar alqasyna da sóz mәiegin úghatyn qalamgerler jiylghan.
Mәdeniyet jәne sport viyse-ministri Aqtoty Rayymqúlova ministrding alghysózin oqyp berdi. Miynistr: «Aytys – halyq asygha kýtetin, joghary baghalaytyn últtyq ónerimizding biri. Dodada elimizding týkpir-týkpirinen, shet elderden kelgen ot auyzdy, oraq tildi aityskerlerimiz óz baghyn synaydy. Barshanyzdy jyr-bәigening ashyluymen qúttyqtap, aityskerlerge sәttilik tileymin», – dep tilek bildiripti.
Eki elding arasyn jalghaghanday
Birinshi kýn...
Kýni búryn tartqan jerebe boyynsha alghash bolyp sahnagha Rinat Zayytov pen Meyirbek Súltanhan shyqty. «Kәri qayyng men jas sanlaqtyn» aitysy syilastyqqa qúryldy. Astanalyq aqyn semeylik serining arynynan barynsha saqtanyp aitysty. Óitpey qaytsyn, Rinat búl aitysta aitys jasaudan góri, mysynyng basym ekenin dәleldeumen boldy. «Men bilgen Rekeng qashannan da. Halyqty shou kórsetip shulatyp ed» dep Meyirbek aitysynyng atauyn ózi qoydy. Rinattyng aitysqa kóp shyqpaytynyn aita kele, «Joghalghan jolbarysty tauyp bergen, Ministr Arystangha myng raqmet» dep jón teneu bildirdi. «Býgin qanday tosyn syy alyp keldin, Ózing jaqsy kóretin elordagha» degenine, «Astana – mening jalghyz mahabbatym, Kedeyding toygha kiyer shapanynday» dep Rinat dóp jauap berdi. Qysylanqyrap otyrsa da, ótimdi jyr aitqan Meyirbekting úpayy týgel boldy. Barynsha aitam degen Rinat bir toghyzben kem qaldy.
Ádilbek Býrkitqazy men Munduzbek Usupbekuuly qyrghyz ben qazaq aitysynyng jarasymdy ýlgisin kórsetti. Ayyr qalpaq aghayynnyng ahualy men eki el arasyndaghy dostyq jayyn sóz etti. Manas shyny men Alataudan әn ketpesin degen tamasha tilek te aityldy. «Eki elge bilesing aitys ortaq, eki elding arasyn jalghaghanday» dep halyqaralyq aitystyng manyzyn jyrgha qosty. Degenmen aitys shyrayynyng kirui qarsylasqa da baylanysty. Halyq «Ádilbek alysqa shabatyn bala eken» dep baghasyn berdi.
Mongholiyadan kelgen Amanjol Quantqan men Serik Qoyshúghylovtyng aitysy bauyrlardyng birin-biri demegenin kórsetti. Serik Amanjolgha «Elge kel, jaqsylyqtyng kóshin basta» dep saual tastasa, «Alla qalasa, ol kýnde alys emes dep» Quantqan eldi bir quantyp tastady. Serikting batys minez maqamy Melsterdi sahnagha qayta әkelgendey әserge bóledi. Maqsat Aqanov pen Ayaulym Júmabekqyzy qyz ben jigit aitysynyng kórigin qyzdyrdy. Múnan búryn da talay qyzdy sahnada tolqytqan Maqsat Ayaulymnyng da aduynyn bayqap kórdi. Aqanovqa jarasar әzil men Ayaulym kórsetken iba júrtty tәnti etti. Kelesi bolyp aitys alanyna shyqqan Birjan Baytuov pen Asylbek Maratov biraz sharpysyp qaldy. Qazaq pen qyrghyzdyng artyqshylyghyn aityp biraz jerge barysty. Kóp ótpey, syilastyq jarasym tapty. «Qiyamet kýni tuyp kelgeninshe, aragha tilmash salmay tildeseyik» degen Birjan aqyn Asylbekpen aitysyna әdemi nýkte qoydy.
Alty qúrlyqqa Alty Alash,
Senimen mәlim, Astana!
Ortagha Aybek Qaliyev pen Didar Qamiyev shyqty. Bir qyzyqtyng bastalaryn ishimiz sezip otyrdy. Aqyndar aitysty tarihy jyrlarymen kórkemdep, әzil aralas únamdy aitys jasady. Bir-birine oryndy syn aityp, layyqty jauap berdi. Jerebe tartu rәsimine kelmey qalghan Didargha: «Kórshining qyzy qúsap qoy kelgende, keste tigip jatqanyng qyzyq boldy» dep Aybek inisining betashargha qatysqanyn syngha aldy. Tosylmaghan Didar: «Qyryqtaghy Qaliyev renjiydi dep, seksendegi әjemdi attap kete almadym» dep uәdeli jerge barghanyn bayandady. «Aqshasyn qimaghannan emes agha, aq shashyn syilaghannan kete almadym» kelisti teneumen kópke únady. «Mongholiya men qyrghyzdyng aqyndary senen erte keldi» degenine, «Samoletpen úshqam joq siz sekildi, gololedten úshyp kete jazdap keldim» dep júrtty qyran-topan kýlkige qaldyrdy. Aybekting san qyryn jyrgha qosyp: «Qúr әngime aitqanda ziyanyng joq, problema aitqanda tym qauipti en» dep aghasyna bagha berdi. Qaliyev ta Qamiyevting kónilin qaldyrghan joq. Oryndy tústan shabuyldaytyn strateg ekenin kórsetip, jaymen jyrlady. Ár sózimen bayypty jyr órdi. Astana manyndaghy auyl jaghdayyn, kómir baghasyn, gaz ben otyn-sudyng mәselesin qozghady. Mәndi aitys Diydardyng Astana jayly oily tolghauymen týiindeldi.
– Áz Tәuke deyin handardyn,
Ordasynan ozghan, Astana!
Jeti Jarghyday zandardyn,
Jalghasyn jazghan, Astana!
Alty qúrlyqqa Alty Alash,
Senimen mәlim, Astana!
Atasy basqa júrtqa da,
Jamaghayynsyn, Astana!
Soghysqan eki últqa da,
Araghayynsyn, Astana!
Ataq pen danqy әp-sәtte,
Jogharylay ketken, Astana!
Álihandarym armandap,
Kóre almay ketken, Astana!
Batpaq pen sordyng ýstine,
Shanyraq qúrghan, Astana!
Sorda túrghanymen qazaqtyn,
Baghy bop túrghan, Astana!
Babanyng jolyn jalghaghan,
Shyrqaldy qayta arman-әn!
Azattyghynnyng kóginde,
Qyran qúsyng bar samghaghan,
Osynau azat kýnimnen,
Dinimnen, ana tilimnen,
Ayyrmashy dep tileymin
Jaratqan jalghyz Alladan!
Ájesining «qarghysy»,
atasynyng alghysy
Rýstem Qayyrtayúly men Múhtar Niyazov qúrdas-qaljyngha qúrylghan aishyqty aitys jasady. Birin-biri ilip әketip, shappa-shap aitys qúrdy. Taban astynda qoyylghan súraq pen lezde berilgen jauap ereksheligimen este qaldy.
«Apamnyng balasy edim Astanany,
Apamsha jaqsylap bir qarghayynshy»
degen Rýstem:
– It túmsyghy manayy,
Orman bop ketkir, Astana!
Qoyandynyng manayy,
Joldar bop ketkir, Astana!
Nóser qúisa da kóshege,
Su jinalmaghyr, Astana!
Múng menen zary qazaqtyn,
Muzeyde qalghyr, Astana!
Kómirdi berip auylgha,
Gazy tez kelgir, Astana!
Ton kiygizbey mamyrda,
Jazy tez kelgir, Astana!
Abu-Dabii aspandap,
Jana bermegir, Astana,
Qoqysta jatar ingәlap,
Bala kórmegir, Astana!
Jataqhanadaghy jastardyn,
Pәteri bolghyr, Astana!
Sol pәterinde on-on bes,
Bópeli bolghyr, Astana!
Qarghaydy seni osylay,
Qara kempirding balasy», – dep әdemi jyr shumaghyn arnady. Múhtar bolsa:
«Qara kempir balasyn aityp jatsyn,
Ol da bolsa oiynnyng shalasy ghoy.
Nemeresi sekildi erkeletken,
Elorda – Elbasynyng qalasy ghoy.
Ájenning әngimesin aita berme,
Astana – atasynyng balasy ghoy»,– dep әzilmen jauap qayyrdy.
Aydos Rashat pen Erjan Ámirov aitysy da sahnagha shyray berdi. Ospandar oqqa keude tósegen ghoy, qazaqtar qazaq bolyp qalu ýshin» deytin Aydostyng jyr joldary kórermenge ruh berdi. Erjan aqyn qazaq astanalarynyng tarihyna ýnilip, jana Astananyng kóz tartar súlulyghyn jyrgha qosty.
– Kerey men Jәnbekting zamanynda,
Áspettelgen qazaqtyng shar qalasy.
Alashtyng azamattary qyzmet qylghan,
Syr eli alty Alashtyng arly anasy.
Almatyday sap bergen alyp shahar,
Qonaevtay qazaqtyng er, darasy.
Astana Núr aghamnyng qoltanbasy,
Bas qosqan bar әlemning han-qarasy.
Mәngilik el bolamyz dep jatyrmyz,
Búiyrsa bolashaqqa baghdar osy.
Qazaq eli mәngilik bolmay qaytsyn?
Bir qaladan sap berse әr balasy.
Aytystyng jas tolqyny Aruna men Didar qyz-jigit aitysyn jasasa, Aspanbek pen Shúghayyp ýzengilesterding bir-birinen qara ýzbeytinin dәleldedi.
«Ay men aspannyn» tartysy
Ekinshi kýn...
Aytystyng ekinshi kýni 12 aqyn alamannyng kórkin qyzdyrdy. Shetinen «sen túr, men atayyn» deytin kil myqtylar. Kórermen de qaysysy qara ýzip shyghar eken dep, yntyghyp otyr. Bәri de – «kil jýirikte kim jýirik» deytindey emes, talay dodalarda shashasyna shang júqtyrmaghan naghyz jýirikter. Bir kýn búrynghy dodada airyqsha óner kórsetken aqyndardan da airyqsha aitys kýtetini ras. 12 aqyn, 6 júp. Jerebe tastalyp, júptary anyqtalyp qoyghan. Qaysysy kimmen shyghatyny da anyq. Bir-birining qyr-syryn da jaqsy biledi.
Sonymen, alghashqy ainalym. Sahna tórine aitystyng aqtangeri Aybek Qaliyev pen pavlodarlyq jýirik Aspanbek Shúghatay shyqty. Biri – has jýirik, ekinshisi – jas peri. Aqyndardyng tilimen aitqanda «Ay men aspannyn» sóz qaqtyghysy. Aqtangerding ayaq alysy belgili, aspay-saspay, bappen aitysatyn Aybekting maqamyna kórermen de ýirengen. Al tókpe jyrdyng sheberi Aspanbek te qarsylasynan qalyspaytyny anyq.
– Ghasyrdaghy ghalamat sheshim boldy,
Arqagha Astanany kóshirgeni.
Irgetasy qúiylyp eng alghashqy,
Kirpishting qalanghany esimde edi.
Sodan beri jiyrma jyl uaqyt ótti,
Zymyrap uaqyttyng kóshi ilgeri.
Astana sәuletinen sәule shashyp,
Kórkinmen kóz quantyp, ós ilgeri.
Elordam – qazaghyma qútty meken,
Úlys pen últtyng úly kóshindegi.
Astanam – tarih tartqan altyn alqa,
Ayauly anam Alashtyng tósindegi, – dep әuezdi sóz bastaghan Aybek aqyn Astananyng 20 jyldyghyn erekshe jyrlap ótti.
Qashanda elding múnyn, kópting kónilinde jýrgen oiyn ashyq aitatyn arqalyq aqyn búl joly ol taqyryptan ainalyp ótpedi. Arqadaghy aghayyngha sauyn aita otyryp, tildin, auyldyng múnyn múndap, joghyn joqtady.
– Soltýstik Tәshenovke qaryzdarmyz,
Azattyq dep shyrqasaq, asqaq әndi,
Júmabek Tәshenovter bolmaghanda,
Qay jerge salar eding astanandy, – dep Tәshenovting erligin de tilge tiyek etti.
«Sening atyng Aspanbek, men – Aybekpin,
Ay men aspan qashanda jarasady» dep qarsylasyn da әdemi qaljynmen demep jiberdi.
Aspanbek te qarsylasynyng sózin ilip әketti.
– Qúshaghyna aspannyn, Ay da syiyp ketedi,
Kýn de syiyp ketedi.
Jer de syiyp ketedi.
Mynau otyrghan qaymana,
El de syiyp ketedi» dep sóz bastaghan aqyngha Aybek Qaliyev:
«Ay men kýni, júldyzy bolmasa eger,
Aspan degen qap-qara týnek qana» dep әdemi uәjin jetkizdi.
Jýirikting aty – jýirik. Aqtangerding aty әrdayym oza shabatyny bar. Búl joly da Aybek aqyn qarsylasynan ozyq ekenin kórsetti.
Bozoqtyng tamyrynan gýldep shyqqan,
Jasasyn, Astanaday azat qala!
Qaraghandylyq Maqsat Aqanovtyng ózine tәn erekshe әuezi bar. Ásirese, qyz ben jigitting aitysy dese, Maqsat aqynnyng jany kiredi. Árdayym aqyn qyzdarmen dodagha jii týsetini de sondyqtan bolsa kerek. Búl joly aqyngha shyghysqazaqstandyq Rýstem Qayyrtayúly tap kelipti. Rýstem de «onay shaghyla qoyatyn janghaq» emes. Á degennen Rýstemnin:
– Shynymenen, erkekpenen shyqtym ba dep,
Jaqtyrmay qarap túrghan vzglyadyn-ay, – dep qaghytqany da sondyqtan.
Maqsattyng da qaghytpasy dayyn túratyny belgili. Ol da útymdy sóz, uytty qaljynmen qarsylasyn týirep ótti.
– Qalaysyn, Rýstemdey qaqighanym,
Saqasy yumor menen satiranyn.
Kele salyp keskinin aityp jatsyn,
Keshegi aitystaghy oqighanyn.
Kerek bolsa, alyp keldim dep qoyady,
Ayaulymnan tappaghan materialyn, – dep ózine jarasymdy әzilmen bastady.
«Abylaydyng armany bylay túrsyn, tilegi oryndaldy Túrsynbektin», «Qúday-au, adam týgil qoshqary da, búzyla bastaghan ba búl zamannyn», «Domalaq dýniyede tasy órge, domalap túrghan halyq biz ghanamyz», «Áldining әlsizge kep, kýsh kórsetu, әlimsaqtan kele jatqan uayym-qayghy», «aspanda da, jerde de әdildik joq, әlemning әr búryshy moyyndaydy», «aspandaghy torghaygha lashyn uayym, tenizdegi balyqqa jayyn qayghy», «bes kýnde birligine berik bolsan, eshkim de eldiginnen aiyrmaydy», «ózimizde óndirgen shiykizatpen, ózimizde biteyik kemimizdi» dep tolghatsa, Maqsat aqyn: «qazaqtyng aitys deytin ghúrpy barda, әr sózing jýk bolady-au, shirkin nargha», «janashyr sendey inim kóp bolsa eken, jalghyz bop jýrgen joqpyn júrtym barda», «únjyrghasy týspeydi búl aghannyn, úlym joq bolsa-daghy, últym barda», «onsyzda el edik ghoy, az-aq qana, qazaqqa jany ashidy qazaq ghana», «Bozoqtyng tamyrynan gýldep shyqqan, Jasasyn, Astanaday azat qala» dep jyr-marjanyn terdi.Ýshinshi ainalymgha atyraulyq aqyn Serik Qoyshyghúlov pen qyrghyz aqyny Asylbek Maratov shyqty. Eki aqyn «Sýiinbay men Qataghannyn» jyryn jalghap, әdemi aitys ýlgisin jasady.
Elordam – qazaghyma qútty meken
Odan keyingi kezek Meyirbek Súltanhan men Shúghayyp Sezimhangha berildi. Meyirbek aqynnyng mәdeniyetti sóz saptasy, sabyrlybolmysy, eshkimge úqsamaytyn erek beynesi kórermenin jaulap alghaly qashan?! Meyirbek aqyn dese, el eleng etpey túra almaydy. Aqynnyng kesek-kesek sózderi, oily oralymdary әrdayym kópting esinde jýredi. Búl joly qúrdas eki aqyn bir-birin sózben qaghytyp qana qoymay, kósheli sóz aityp, kópting kónilinen shyqty. Meyirbek aqyn «Aytys aqyndary men jyrshy-termeshilerdin» halyqaralyq odaghynda orynbasar bolyp qyzmet atqaratyn qúrdasyn sózben týireudi de úmytqan joq. Magistratura týsip, bilim alghan Meyirbekke «rektordyng tilin tauyp, oqugha týsip aldyng ba?» dep qaghytpaq bolghan Shúghayyp. Aqynnyng da aitar sózi dayyn eken:
– Ózennen ótu ýshin ótkeldi izde,
Óte almasan, bolmasyn ókpeng bizge.
Kele salyp, kózindi alarttyng ghoy,
Kóterilip ketkendey kóktem-kýzde,
Rektordyng eshqanday qatysy joq,
Granttyng mәselesin retteuimizge,
Áyteuir aghylshynsham senen jaqsy,
Shet tilinen bolghan joq, shekteu bizge.
Meyirbektin: «Sheneunikting barlyghy jinalghanmen, Sheraghamnyng oryny oisyrap túr», «Jerge qarap túrmay qaytsin endi, úrpaghy ýshin úyalghan qayran Abay», «Elbasy múghalimder mәrtebesin, nazargha Joldauynda ilgen joq pa?», «Ústazdar qaghazbasty bop ketkenin, ashyp aityp, ashugha mingen joq pa?», «onsyzda sol mektepte ústazdardyn, kóz jastary kól bolyp, jýrgen joq pa?» degen otty tirkesterimen kópting kókeyinde jýrgen kóp týitkildi ortagha saldy.
Eki aqynnyng tartysynda Meyirbek Súltanhannyng bәsi biyik týsti.
Alamandy qyzdyrghan tartysty aitys jasaghan – Rinat Zaitov pen Aydos Rashat, Didar Qamiyev pen Múhtar Niyazovtyng júby. Tórt aqyn da – talay dodalarda top jaryp jýrgen myqtylar. Talay alamanda bәige alghan has jýirikter. Birinen biri qara ýzip túr. «Baq shaba ma, bap shaba ma?» degendey, aitysta da baghy ozghandar algha shyghady. Alghashqy kýni tartysty aitys jasaghan Didar Qamiyev búl joly Múhtar Niyazovqa ese jiberdi. Qashanda shappa-shap aitysqa dayyn túratyn Múhtar aqyn búl joly da osaldyq tanytqan joq. Sonyna deyin «jan alysyp, jan beristi». «Halyqtyng mandayynan aqqan terge, qayyq salyp, jýzudi dogharyndar» degen aqyn jeniske jetti.
Rinat Zaitov – kórermenning yqylasyna bólengen aqyn. Rinat aqyn qatysady degen aqpar shyqsa, tayly-tayaghy qalmay jinalady. Qay kezde turashyl minezimen kópke únaytyn aqyn. Búl joly «tughanyna da jaqpaytyn tura minezimen» qoghamdaghy ótkir mәselelerdi sózben týirep ótti. Mongholiyadan kelgen qarsylasy ekeui kópke ortaq týitkildi ortagha saldy. Qarsylasynan oza shapqan aqyn finalda Múhtar Niyazovpen qayta kezdesti.
Eki kýndik aitysta aqyndar qazaqtyng Astanasyn ghana jyrgha arqau etken joq, qoghamdy alandatqan mәseleler de ortagha salyndy. Týidek-týidek oy aityldy aqyndardyng auzymen. «Ózining Astanasyn әrbir qazaq, qorghasyn eki kózding qarasynday» degen aqyndar 20 jylda jetken jetistigimizdi de jyrgha arqau etti.
Bas jýlde – eki aqynda
«Jyr arqauy – Astana» aitysyna qatysqan 20 aqynnyng da osaly joq. Bәri bir-bir oblystyng ýkilegen ýmitteri. Senim artqan serileri. Aytys – últty ruhy. Aytys dese, delebesi qozbaytyn qazaq joq. Qazaq ónerining ishinde asqaghy da, biyigi de – aitys. Aytysker de – sol dengeyde. «Aghayynnyng aty ozghansha, auyldastyng tayy ozsyn» deytin qazaq eki kýn boyy aitys kórip, jyrghap qaldy.
Qazylar alqasyn Jazushylar odaghynyng basqarma tóraghasy, aqyn Úlyqbek Esdәulet basqardy. Qúramynda belgili aqyn Jýrsin Erman, Mongholiyadan kelgen zertteushi ghalym Shynay Rahmetúly, Týrkiyadan kelgen ghalym Ábduaqap Qara, Halyq aqyny Ásiya Berkenova, Euraziya uniyversiytetining prorektory Dihan Qamzabekúly, belgili publisist, «Ayqyn» gazetining bas redaktory Núrtóre Jýsip bar. Qazylar alqasynyng sheshimimen, 20 aqynnyng ishinen oza shapqandar jýldeli oryndargha ie boldy. Ýsh birdey aqyn ýshinshi oryn: Aybek Qaliyev, Maqsat Aqanov, Serik Qoyshyghúlovqa búiyrsa, ekinshi oryn Meyirbek Súltanhan men Rýstem Qayyrtayúlyna berildi. Finalda bir-birinen kem týspegen eki aqyn: Múhtar Niyazov pen Rinat Zaitov ta bas jýldeni qanjyghasyna baylady. Aytysty bastan-ayaq tamashalaghan Mәdeniyet jәne sport ministri Arystanbek Múhamediyúly ekeuin bir-birinen bólmey, teng jýlde taghayyndap, óz qolymen tabys etti. Eki aqyny jýlde alghasyn kórermen de dәn riza boldy. Jýlde qory da qomaqty: yntalandyru syilyghyn alghan aqyndar 500 mynnan jýldege ie boldy.Ádilqazygha da renish bildirip, ókpe artqan aqyn bolghan joq. Kópshilik te dәn riza, jýlde alghan aqyndar da riza. Tek qana Didar Qaliyev qamyghyp qalghanday...
«Aytys – halyqtyng ruhyn kóteretin óner» ekenin ýnemi aityp jýremiz. Biraq songhy kezderi aityskerler de «qulanyp» aldy. Qaytalaular kóp. Almatyda aitqan sózin Astanada qaytalaydy, bolmasa, Taldyqorghan tórindegi aitysty «bildirmey» qosyp jiberedi. «Jymyn bildirmey» jiberdim dep, jymyn-jymyng etkenimen, túraqty kórermenge bәri anyq. Ýnemi aitystarda qaytalanyp kele jatqan «bir tirkester» bar. Ony aqynnyng ózi de biledi, kórermenning ózi de sezedi. Búl – bir.
Ekinshiden, aqparatty tolyq zerttemeydi. Áleumettik jelide «hiyt» bolghan taqyrypqa әues. Trendtegi dýniyeni qozghasaq, kóp «úpay» jinaymyz dep oilaydy. Ýshinshiden, kórermenge ne únaytynyn biletin key «akter» aqyndar bar. Áleumetting әlsiz túsyn tiyimdi mengergen. Sol arqyly ózine «bedel» jinaydy. Aqynnyng búl «oyyny» ózine útys әkelgenimen, abyroy әpermeytinin eskerse deymiz.
Gýlzina Bektas, Aydar Ayzatqyzy
Abai.kz