Astanada alqa-qotan jiyn ótti. Onda jer mәselesi sóz boldy. Biz de bardyq. Qatystyq. Óz oiymyzben bólistik. Endi estigen-kórgenimizdi egjey-tegjeyli bayandayyq.

Forumdy kim úiymdastyrdy?

Áueli kesheli-beri әlemjelide әlek salugha әli jetken key azamat – Múhtar Tayjan jer mәselesine qatysty jiyn ótkizip, óz jaqtastaryna ghana sóz berdi desti. Ángimeni osy jaydan bastayyq. Búl jiyndy kim ótkizdi?

Jauap: Búl agroónerkәsip mәselelerine arnalghan «Astana agro forum-2018» dep atalatyn alqa-qotan jiyn. 24-25 qazan aralyghynda Astanada ótti.  Ony úiymdastyrushy – QR Auylsharuashylyq ministrligi edi. Bizdi de búl jiyngha atalghan ministrlik shaqyrdy.

Atalghan forumgha úzyn-yrghasy 800-ge juyq adam qatysty. Premier-ministr Baqytjan Saghyntaev bastap, Ómirzaq Shókeev qostap, Astananyng aq jaghalylary alqynbay keldi demeseniz, forum qonaqtarynyng deni auyl enbekkerleri men sharua qojalyqtardyng basshylary, agrosektor mamandary boldy. Jalpy forum turaly әngime osymen tәmam.

Paneldik otyrys

Jogharyda atalghan forumnyng bir seksiyasy belgili qogham qayratkeri, Jer komissiyasynyng mýshesi Múhtar Tayjannyng moderatorlyghymen ótti. Paneldik sessiyanyng taqyryby: «Jerdi útymdy paydalanu» dep atalady.

Búl otyrysqa jalpy QR Auylsharuashylyghy kishi ministri Berik Beysenghaliyev bastap, ministrlikting jauapty hatshysy Asyljan Mamytbekov qostaghan úzyn-yrghasy 80-nen astam adam qatysty.

Olardyng qatarynda, zangerler Abzal Qúspan men Erlan Qaliyev, qogham belsendileri Jәnibek Qojyq pen Núrlan Sәdir, jeltoqsanshy Núrlybek Quanbaev pen zanger Aygýl Orynbek te sóztalqygha qatysyp, oi-pikirlerin ortagha saldy.

Múhtar Tayjan paneldik otyrysty óz bayandamasymen ashty. Negizgi 4 baghyt boyynsha úsynysyn ortagha saldy. Aytpaqshy, Múhtar Bolathanúly óz úsynysyn sessiya otyrysynan búryn әleumettik jelide jariyalaghan edi. «Múhtar jer mәselesin halyqpen emes ministrlikpen sheshkeli jýr» dep dabyra salghan key azamattyng da oiy shatasuy sondyqtan bolar dep týidik.

Jә, endi úsynysqa toqtalayyq. Múhtar Bolathanúly qanday úsynystar aitty?

Introdakshn

Osy rette aita keteyik, «Abai.kz» aqparattyq portaly Jer dauy ushyqpay túrghanda-aq, alghashqylardyng biri bolyp mәsele kóterdi. «Ýkimet qazaq jerin auksion arqyly satyp jatyr» dep maqala jazdy. Maqalany osy joldardyng avtory, yaghny men jazdym. Sózimiz súiyq shaqpasyn, birli-jarym derek, mine taghy:

«100 MLN.GA JER AUKSION ARQYLY SATYLADY»

https://abai.kz/post/42038

«QAZAQTYNG JERI AUKSIONDA SATYLA BASTADY»

https://abai.kz/public/index.php/post/41137

«QAZAQ JERI LATIFUNDISTERDING MENShIGINE BERILEDI»

https://abai.kz/post/43638

«VIYSE-MINISTR ÓSKENBAEV: QAZAQTYNG JERIN EShKIM TARTYP ALMAYDY!»

https://abai.kz/post/43386

Ol kezde Jer mәselesi QR Últtyq ekonomika ministrliginen baqylauynda bolatyn. Al Erbolat Dosaev atalghan ministrlikti tizgindep túrghan. Sol kezdegi kishi ministr Qayyrbek Óskenbaev «Abai.kz» aqparattyq portalyna arnayy súhbat berip, jer dauyna qatysty ótkir súraqtar qoyylghan. Búl materialdar qat-qat bolyp arhivte jatyr.

2016 jyly jalpyhalyqtyq qarsylyq boldy. Komissiya qúryldy, taghysyn taghy. Oqighalar hronologiyasyn qaytalap jatpayyn. 2016 jyly jer dauy qalay bastalyp, qalay tynshyghanyn sizder, jaqsy bilesizder. Aqyr-sonynda Preziydent pәrmen berip Jer kodeksining jekelegen baptaryna maratoriy jariyalady.

Preziydent jariyalaghan maratoriy merzimi 2021 jyldyng 31 jeltoqsany ayaqtalady. Ári qaray she? Ári qaray jer taghdyry ne bolmaq? Maratoriy merzimi bituge 3 jyl qaldy. Al bizge jer dauyna nýkte qoyatyn jana Zang qabyldau qajet. «Jer satylmasyn, sheteldikterge jalgha berilmesin» degen halyq talaby mindetti týrde eskerilui qajet.

Jogharyda atalghan mәselelerdi sheshu ýshin Múhtar Tayjan myrza 4 baghyttaghy úsynys aitty. Endi sol úsynystargha kóz jýgirteyik.

Múhtar Tayjannyng 4 úsynysy

Birinshi úsynys: Jalgha beru institutyn engizu

 «Jerdi jalgha beru naryghy tek Qazaqstan azamattary men 100% qazaqstandyq zandy túlghalargha qoljetimdi boluy tiyis. Jәne de búl naryq elektrondy, yaghny halyqqa aiqyn әri ashyq boluy kerek. Sonda ghana halyqtyng «jer eshkimge satylmasyn, tek qana qazaqstandyqtargha jalgha berilsin» degen talaby oryndalady», — dedi qogham qayratkeri.

Ol ýshin Jalgha beru institutyn engizu qajet-aq. Yaghniy:

- Jerdi sheteldikterge satugha jәne jalgha beruge mýlde bolmaydy;

- Ashyq kadastr engizu qajet. Jer naryghy elektrondy bazada ashyq, әri aiqyn boluy kerek;

- Jerdi Qazaqstan Respublikasynyng azamattaryna jalgha beru kerek;

- Jerdi 100% qazaqstandyq zandy túlghalargha jalgha beru kerek. Yaghni, sheteldik investorlar men soaksionerleri bar kompaniyalargha jerdi jalgha beruge bolmaydy;

- Subarendagha tyiym salu kerek. Jerdi jalgha alyp, ony ýshinshi tarapqa paydalanugha beruge bolmaydy.

Ekinshi úsynys: Birynghay jer salyghyn engizu

Qazirgi tanda jerdi jalgha alghan kezde oghan salynatyn salyq mólsheri 1 gektargha 37 tenge eken. Al jalgha alghan jerdi iygere bastaghanda oghan salynatyn salyq 37 tengelik salyqqa taghy 7 týrli salyq qosylady. Búl jerdi jalgha alyp, ony iygeru tiyimsiz degen sóz.

Múhtar Bolathanúlynyng aituynsha, osy kýnge deyin sheshimin tappay kele jatqan ýlken mәselening biri – bos jatqan jerler. Latifundister de jerdi jalgha alyp, ony ne ózderi paydalanbaydy, ózge ózgege mýmkindik bermeydi.

«Búl mәselemen qalay kýresuimiz kerek? Salyq jaghynan alyp qarasaq, jermen ainalysu tiyimsiz bolyp túr. Kerisinshe, bos túrghany tiyimdi. Biz múny ózgertuimiz kerek. Jerdi jalgha aldyng ba, júmys iste, salyq tóle. Júmys isteseng de, istemeseng de, salyq túraqty boluy tiyis. Sonda ghana bos jatqan jerler azayady», — dedi ol.

Birynghay jer salyghy ne beredi? Jerdi jalgha alghan adam ony iygerse de, iygermese de birynghay salyq tóleui tiyis bolady.

Aqparat retinde aita keteyik, Qazaqstanda auylsharuashylyghy maqsatynda paylanugha bolatyn jer kólemi shamamen 200 mln. gektardy qamtysa, qazir onyng 100 mln. gektargha juyghy ghana qoldanysta. Al jeke menshiktegi 1 million 300 myng gektar jer bar eken. Búl degeniniz 0,6 payyzdy qúraydy. Yaghni, jalpy ASh maqsatyndaghy jerding 99,04 payyzy degen sóz.

Ýshinshi úsynys: Kosmo-monitoringti zandastyru

Kosmo-monitoring degen ne? Búl sputniktik monitoring. Qazir jer mәselesine kelgende bizde ashyq kadastr joq. Yaghni, ashyq әm obiektivti mәlimet joq. Búl degeniniz bos túrghan jerdi memleket menshigine qaytarudy birshama kedergi keltiretin faktor.

«Sot ta, әkimshilikter de qaghazgha qaraydy. Al qaghazdy bәribir adam, yaghny bir sheneunik әzirleydi, dúrys pa?! Sondyqtan bizge obektivti, ashyq mәlimet kerek bolyp túr. Múnday mәlimetti tek zamanauy sputnikter bere alady. Olar NASA, AIRBUS, ESA. Ashyq kadastrdy eki jyl boyy talap etip otyrmyz. Ókinishke qaray, esh nәtiyje joq. Al myna sputniktik baza ashyq kadastrdan da kýshti. Sebebi, jer kimning qolynda ghana emes, ony qalay iygerip otyr, qansha subsidiya bólindi, qansha solyarka alyp otyr, múnyng barlyghy halyqqa ashyq bolady. Meninshe, biz osy kosmomonitoringti zandastyruymyz kerek. Sonda sot ta, әkimshilik te búl aqparatty moyyndaugha mindetti bolady», — dedi ol.

Kosmo-monitoring turaly keyinirek jazamyz. Al qazir tórtinshi úsynysqa toqtalayyq.

Tórtinshi úsynys: Bankterde kepilde túrghan jer mәselesi

Múhtar Tayjan forumgha qatysyp otyrghan memlekettik organdardan bankte kepilde túrghan bos jerlerding mәselesin sheshudi ótindi.

«Ókinishke qaray, múnday jerler óte kóp. Qanshama qorshap alynghan jer bos túr, halyq ta paydalana almaydy. Preziydent aitpaqshy, búl jerlerge aramshóp ósedi, qasyndaghy alqaptargha kesirin tiygizedi. Sondyqtan qazir osynda Últtyq bank, Jogharghy sot, Bas prokuraturanyng ókilderi otyr, osy súraqty men solargha joldaymyn», — dedi qogham belsendisi.

Qazaqstanda óte kóp jer bankterde, kepildikte túr. Kepildikte túrghan jerlerding nesiyesi jabylmaghandyqtan, ol jerlerdi paydalanugha mýmkindik joq. Sondyqtan búl jerler – óli jerler sanatyna jatady. Ádette, nesiyeni alghan zandy túlgha әldeqashan bankrot bolghan nemese qazir búl túlgha mýldem joq. Key jerlerding bos túrghanyna 15 jyl bolghan. Atalghan mәselening sheshimi tabylmasa, bankte kepildikte túrghan jerler taghy 50 jyl iygerilmeui - әbden yqtimal.

Kosmo-monitoring degen ne?

Kosmo-monitoringke qayta oralayyq. Paneldik otyrysqa QR Qarjy ministrligining mamandary kelip qatysqan edi. Bizge kosmo-monitoring jobasyn qysqasha tanystyryp berdi.

Búl – ashyq kadastrdyng aliternativti núsqasy. Qarapayym tilmen aitsaq, auylsharuashylyq maqsatyndaghy jerlerdi tiyimdi paydalanudyng birynghay elektrondyq bazasy. Búl baza boyynsha Qazaqstannyng kez kelgen oblys, eldi-mekenderindegi ASh maqsatyndaghy jer telimderine kim qojalyq etip otyr, ol qalay iygerude, bir jylda qansha subsidiya bólindi, qansha solyarka alyp otyr, barlyghy ashyq bolady.

«Qoldau.kz» portaly – biz jogharyda aitqan elektrondyq baza. ASh maqsatyndaghy jerdi paydalanu turaly derekterding elektrondyq banki. Sputniktik týsirilim arqyly elektrondyq bazadan jerge qatysty mәlimetti tolyq biluge bolady.

Búl joba әli әzirlenu ýstinde. Dese de biz az-kem sholu jasap kóreyik.

Atalghan elektrondyq bazada:

- Agroónerkәsiptik keshendi subsidiyalaudyng ýshin ótinimderding tizimi;

- AÓK subiektilerining elektrondyq kartasy;

- Jayylymdardy basqaru jәne paydalanu boyynsha elektrondyq karta bazasy;

- Kóktemgi dala jәne egin júmystaryna jenildetilgen diyzeli janarmayyn ýlestiruding bazasy engizilgen.

Búghan qosa sputniktik týsirilimder arqyly әrbir jer telimining iyesi turaly mәlimetter tolyq qamtylghan. Sonday-aq, әr sharuanyng jerdi qalay jәne qay maqsatta iygerip jatqany, onyng qansha subsidiya alghany, jenildetilgen janarmay otynyn qansha kólemde alghany turaly aqparattar bazada jiystyrylghan.

Subsidiyalar degen bólimde: Tynaytqyshqa beriletin subsidiya, gektarlyq subsidiya, balyqqa, an-qúsqa, týlik malgha, dәndi-daqylgha, túqymgha, sugha t.b. subsidiyalardyng tizimi jәne olardy kimder alyp otyrghany belgilengen.

Jenildetilgen baghamen diyzeli janarmayyn qay oblystar qansha mólsherde alyp otyrghanyn da kóruge bolady.

Jayylym jerlerding kartasy

Jer iyelenushi turaly aqparatty da onay alugha bolady

Býgingi tanda jerdi iygeru mәselesin - jergilikti әkimdikter «qadaghalap» otyr

Múhtar Tayjan, qogham qayratkeri:

- Jer mәselesi týbegeyli sheshilmey, auyl sharuashylyghy tyghyryqtan shyqpaydy, júrt ta tynysh bolmaydy. Halyqtyng basym kópshiligining talap-tilegi – «Jer satylmasyn, sheteldikterge jalgha berilmesin!». Jerdi jeke menshikke berip qajet emes, jalgha beru – jetkilikti. 49 jyl - kez kelgen biznes-jobany jýzege asyru ýshin jetkilikti merzim. Jer - memleketting menshiginde boluy tiyis, al fermerler jerdi jalgha alyp júmys istesin. Onda da Qazaqstan azamattar men 100 payyz qazaqstandyq kompaniyalar ghana. Sonda «Jer tek qana Qazaqstan azamattaryna jәne tek qana jalgha berilsin!», - degen halyqtyng talaby oryndalady. Jer bos túrmasyn – birynghay agrarlyq salyq salynsyn. Jer útymdy iygerilsin desek, sputnik arqyly qadaghalaudy zandastyru kerek.

Býgingi tanda jerdi iygeru mәselesin - jergilikti әkimdikter «qadaghalap» otyr. Búnyng nәtiyjesinde jer – latifundisterding qolynda, kóp jer iygerilmey jatyr, al júmys isteymin degen halyq ýshin bos jer joq.

Núrlan Sәdir, qogham belsendisi:

- Negizi azamattar kisining emes, iydeyanyng qasyna toptasuy kerek. Sondyqtan, jogharyda aitqan tórt úsynys ta ózekti dep esepteymin.  Endi sol aitylghan tórt úsynystyng eng qúryghanda bireui jýzege asatyn bolsa ýlken nәtiyje bolar edi. Al endi siz bolyp, biz bolyp osy tórt úsynysty da jýzege asyratyn bolsaq, onda búl shyn mәtinde auyz toltyryp aitarlyq jenis bolar edi.

Bәrimizding de kindigimiz jerge baylanyp túr. Múnay býgin bar, erteng joq. Sondyqtan plenum osy bayandamada kórsetilgen jayt tóniregende órbidi jәne jer mәselesine qatysty óz pikirim osy tezistermen ýndesip jatyr. Jalpy, osy forum barysynda jәne oghan deyin/keyin ótken resmiy/beyresmy otyrystarda ónir-aymaqtardan kelgen belsendilerding basym kópshiligi bayandamada kóterilgen mәselelerdi qoldaghandyqtan, búl tezisterdi tek Múhtar Bolathanúlynyng ghana emes, jogharyda aitylghan belsendilerding ortaq pozisiyasy dep te qarastyrugha bolady dep oilaymyn.

Búghan qosa poligon jerleri turaly pikir qosa ketkim keledi. Bizde Reseydin, basqanyng jalgha alyp otyrghan poligon jerleri bar. Songhy uaqtary osy jerlerdi Qazaqstangha qaytaryp jatyr degen aqparattar shyqty. Dúrys. Al endi sol qaytarylghan jerler ne maqsatta paydalanylyp jatyr? Auylsharuashylyghy maqsatynda, әriyne.

Ol ýshin poligon bolghan jerdi emdeu kerek. Ol sózsiz jerdi jalgha alyp paydalanghan, meyli ol Resey bolsa Resey, basqa bolsa basqanyng esebinen jýrgizilui kerek.

Marghúlan Seysembaev, kәsipker:

- Búl jerde mәsele óte dúrys kóterilip otyr dep esepteymin. Kez kelgen biznes ýshin 49 jyl jetkilikti uaqyt. Al ekinshiden reestr boyynsha qosymsha úsynysym bar edi. Barlyq jer iyelerining elektrondyq tizimi kerek.  Múnday tizimdi jasamasaq, meyli kosmostan qarasaq ta tәrtip bolmaydy.

Myna úsynylghan jobagha kelsek, búl reestrge әr adal fermer óz jerin kirgizedi. Al biz qazir adal fermerler turaly aityp otyrghan joqpyz. Adal fermerding qolynda jer bolsa, onda eshqanday mәsele de joq. Al ózekti mәsele – ol latifundister men bankterde kepildikte túrghan jerler mәselesi.

Sodan keyin, jer jeke menshikke berilmesin degen halyqtyng talabyna tolyqtay kelisemin.  Rasynda qazirgidey jemqorlyq dendep túrghan kezde jerdi jeke menshikke beruge bolmaydy. Qazaqstan azamattaryna da, sheteldikterge de jerdi jeke menshikke bermeuimiz kerek.

Endi jerding jal naryghyna kelsek, jal naryghy kerek bizge. Jer naryq ainalymyna kirmese, ol jerde biznes jýrmeydi. Jer iyelerin auystyru kerek. Jer iygerilui kerek.

Ýshinshiden, biz jerge últtyq sipatta qaraymyz. Ol әriyne, dúrys. Sosyn biz jerge ýkimettik mýddemen qaraymyz. Al endi biznes jaghynan eshkim qaramaydy. Biznesmenderding de mýddesi bar ghoy, qúqy bar. Biz ony da eskeruimiz kerek.  Mening oiymsha ASh jerlerin tek qana 100 payyz Qazaqstan azamattaryna jalgha beretin bolsaq, qaltaly azamattar jerge aqsha salmaydy. Qarjysy joqtar jerdi kótere almaydy.  ASh-daghy investisiyalyq sikldi aitar bolsaq 9-10 jyl. Ne ekseniz de ol jerden payda kóru ýshin kem degende 10 jyl júmys isteu kerek.

Sondyqtan biz mynaday shartqa kónuimiz kerek. Jerdi sheteldik investorgha jalgha beruge bolady. Biraq shart boyynsha sheteldik investor 49 payyzdan artyq iyelik etpeui kerek. Yaghni, jerding 51 payyzy Qazaqstan azamatynda, al sheteldik investor 49 payyz iyelik etetin bolsa, onday kompaniyalargha jalgha beruge bolady. Búl mening jeke pikirim. Óitkeni sheteldik investisiyany tartpasaq, taghy bolmaydy.  Sebebi, biz qazir ASh maqsatyna tek qana Ýkimetting aqshasyn tartyp otyrmyz.

Abzal Qúspan, zanger:

- Keybir problemalyq mәselelerdi kótere ketkim keledi. Ol barlyq oblystardy bar zang búzushylyqtar. Jer zannamalarynyng ainalasyndaghy kóptegen qiytúrqylyqtardyng kuәsimin, kuәgerimin. BQO-dan bir mysal keltireyin, Oral qalasy men Zlenov audanynyng ortasynda Asan degen auyl bar. Sol auyldyng tónireginde birneshe gektar jer uchaskesin oblystyq mәslihattyng deputaty Vladimir Asanov deytin azamat auylsharuashylyghyn damytamyn dep aldy da, 10 sotyqtan bólip satyp jiberdi. Qazir ol jerge ýy salyp tastaghan. Biz «Abyroy» QB atynan prokuraturagha aryz jazghanbyz. Qylmystyq qúram joq dep, jauyp tastady. Memleketten su teginde ASh maqsatyndaghy jerdi alady. 10 sotyqtan bólip, júrtqa satyp otyr.

Jogharydaghy mәselelerdi aityp qana qoi jetkiliksiz. Búl mәselelerdi sheshuimiz kerek. Prokuratura organy jer jerde osynday tekserulerdi úiymdastyrsa. Al qogham belsendileri aqparatpen qamtyp bere alamyz. Qazirding ózinde BQO ghana emes, kórshiles oblystardan atalghan auandaghy derekter mende bar.

Jerdi útymdy paydalanu dep otyrmyz, búl mәselede biylik organdary shyndap kirisetin bolsa, búl sheshiletin mәsele.

Qanshama halyqtyq tolqular boldy. Halyq tekten tek alangha shyqqan joq.  Eger jergilikti atqaru organdary óz qyzmetterin dúrys atqarghan bolsa, zansyz, qiytúrqy әreketter bolmaghan bolar edi. Latifunister bolmaghan bolar edi. Ókinishke oray búl qyp-qyzyl bóliske, bizneske ainalyp otyr.

Qogham belsendilerinen naqty komissiya qúralsa jәne oblystyq, audandyq jәne qalalyq әkimdikter janynda Jer komissiyalary bar, sol komissiyanyng qúramyna qogham belsendileri kirui kerek.

Onyng mysaly da bar. Bir jyldary Qazaqstanda sottalghan azamattardyng qúqyghy búzyluy (týrmelerde úryp-soghu) kóbeyip ketkende, IIM Qoghamdyq baqylau komissiyasyn qúrdy. Onyng qúramyna qogham ókilderi kirdi. Qazirgi tanda búl jýie óz jemisin berdi.

Janaghy QBK ókili qandayda bir signal týse qalsa, kez kelgen týrmege týnning bir uaghynda bolsyn kirip, baqylau jýrgize alady.

Bizge de osynday komissiya qúru kerek. Ol komissiya jerdi bólu prosessine, jerdi tartyp alu prosessine qatysu kerek.

Týiin. Astanadaghy agro forum ayasynda ótken paneldik sessiyada aitylghan sózding auany osy. Qogham qayratkeri Múhtar Bolathanúlynyng bayandamada aitqan tórt negizgi úsynysyna sholu jasadyq. Onda ne aitylghanyn týsindirip jazugha tyrystyq. Jiyngha qatysqan azamattardyng da birer auyz pikirin ortagha saldyq. Búl әriyne, jalpy oi-pikirding yqshamdalghandaghy týri dep týsingeysizder. 

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz