Adamzat tarihynda kósh degen úghymnyng adam balasy jaratylghannan bergi kezendegi tarihy óte әriden bastaydy. Bir eldin, bir qoghamnyng ómir sýrgen ónirinen qoparyla kóshu sebepteri de týrli jaghdaylargha baylanysty ózine tәn sebepterden bastaydy. Kósh jóninde tarihtyng eng kóne zamandarynan beri kele-jatqan mysaldar adamzat tarihynyng ótkenine degen týsinushilikti tolyqtyyratyn óte qúndy mәlimetter qataryna kirgiziledi. Bir eldin, bir bólim halyqtyng ekonomikalyq, sayasi, әleumettik mәdeny jәne diny sebepter saldarynan ózderi ómir sýrip kele jatqan jaghrafiyalarynan alys ketuleri; zalymdyqtan qashyp, zúlymdaqtan kútylu, ózderin jәne úrpaqtaryn aman saqtap kalu, búryn ózderi ie bolyp kele jatqan ónirlerdi kýshpen basyp alghan shetten kelgen ozbyr taypa-úlys nemese halyqtargha tótep bere almau sebebinen sharasyzdyqtan jasalatyn qadam retinde kóshu birden bir jol retinde koldanylady. Múnday jaghdaylardyn mysaldary tarih degen kitaptyng betterinen kóptep kezdestiriledi. Adamzat balasynyng myndaghan jyldargha sozylghan koghamdyq tarihynda jәne diny tarihta da kóshken elder jóninde mәlimet molynan kezdestiriledi. Islam dinine kosa basqa dinderde de «Kiyeli kósh» úghymy ghasyrlar búryn jazylyp, týsindirilip kelgen mәseleler qatarynda bolghan.

Adam balasy jәne adamzat ómir sýrgen qogham dinamiygi yaghny bir qalypta túrmaytyn ózgeruge, jaqsarugha nemese baska qalyp pen úghymgha tezirek kóshe alatyn ózgeshelikke iye. Sondyqtan kóshu әr bir qoghamda aluan týrli sipatta kezdesetin qúbylys. Al kóshting «kiyeli» degen sipatqa ie boluy tek kana adamzattyq senim, nanym jәne әsirese diny túrghydaghy sebepterge baylanysty bolady. Islam tarihynda haziret yaghny Payghambar Múhammed Áleyhissәlәmnıng Mekkeden Mediynege kóshui kezinde koldanylghan «hisret» sózi dәl osy mәseleni sipattau ýshin qoldanylghan. Dinder tarihynda basqa payghambarlar da (Músa Áleyhissәlәm) Allagha sengendikteri ýshin zәbirlenuge dusharlasqandardyng imandaryn saqtap kalu ýshin otandarynan, ýilerinen búrın ómir sýrgen ortalarynan aiyrylyp múhadjir bolyp hidjret etken. Hidjret sózi Islamy úghymda Dar-ýl Harp-ten Dar-ýl Islamgha yaghny músylmandardyng qarsy soghysularyna tura keletin qoghamdardyng arasynan Islam qoghamyna kóshuin sipattau ýshin de qoldanylghan úghym bolghan. Óitkeni Múhammed payghambar Mekkeden Mediynege kóshkende músylmandar ýilerin, tuystaryn jәne ózderining ru-taypalarynan Allah ýshin aiyrylyp ketken bolatyn. Qúrannyng Ály Imran sýresinde «Hidjret etkender, otandarynan shygharylghandar, din ýshin zúlymdyq kórip qinalghandar, soghysqa qatysqandar, jәne soghysta óltirilgenderding kýnәlәri keshiledi. Allah olargha syilyq syilap astylarynan ózender aqqan jәnnәt baqshalaryna kabyldaydy. Allanyng beretin syilyghy eng jaqsy syilyq» degen qasiyetti qúran sózi bar. Qúrannyng Nisa sýresinde «Kim Alla jolynda hidjret istese (kóshse), oghan jer betinde ornalasuyna kóp jer jәne kóp kendik tabylady. Kim ýiinen Allagha jәne payghambargha múhadjir niyetinde bolyp shyghatyn bolsa jәne sol jolda kaytys bolsa, onyng sauabyn beru Allanyng qolynda. Adamdardyng kýnәsin keshetin jәne qorghaushy bir Allanyng ózi ghana» degen ayat bar.

Mine sol siyaqty jiyrmasynshy ghasyrdyng orta sheninde Shyghys Týrkistan Qazaqtary bastaghan kóshte de, qazaqtar keleshekte ózderining kanday jaghdayda bolatyndyqtaryn boljay almastan tek jaratqangha tәuekel ete otyryp últtyq, diny jәne adamy qasiyetterin qorghap bir kisilik qúqyq erkindikterin saqtap adamgershilikti ómir sýru ýshin shet elderge kósh bastaghan bolatyn. Eng alghashynda qazaqtardyng elden shyghu sebepteri әr kanday bir jeke payda ýshin bolmaghan. Eng alghashynda 1930-jyldardyng basynda, Qúmylda bastalghan jәne Qytay biyligine qarsy Músylman biyligin kúru әreketine kómektesu arqyly qazaqtar din jolynda ózderining músylman bauyrlastaryna kómek kórsetu qolghabystasu arqyly Islam dini ýshin qyzmet etken.

Barkól ónirinde ómir sýrgen Álip Jamysbayúlynyng Qúmyldaghy músylman kóterilisshilerge bergen jәrdemining diny túrghydan músylmandyq paryz sanalary haq. Keyingi kezende sayasy túrghydan alghanda Álip Jamysbayúlyna jasalghan qastandyq jәne basqaday kóptegen qysym-zombylyq sebebinen, Elishan Álipúlynyng taghy da diny bauyrlastyqtaryn eske alyp dýngen eline kóshu sebebi de sol maghynagha jatatyn diny bauyrlastyq qolghabystasu niyetimen jasalghan qadam ekeni bayqalady. Jalpy alghanda, әsirese Barkól manayynda sayasy túrghydan Ýrimji әkimshiligining qysym zombylyghyna tap bolyp bas amandyqtarymenen bala-shaghalarynyng keleshegi men amandyghy ýshin kóship capar shekken qazaqtyng sol qimyly Islam dinine say hidjret etu men múhadjir bolu sanatyna say keletin әreket. 1930-jyldardyng ayaq sheninde Gansu-Shynhayda jayly qonys taba almaghan qazaqtardyng Tiybet jonyna shyghyp Batysqa, batystaghy músylman elderge kóshe-bastau sebebi dini, sayasy astary qalyng qatparly mәselelerding saldarynan bastalghan.

Áriyne búl jóninde aldymenen Týrkiyagha barghan qazaqtar men jalpy Batys elderine ketken qazaqtardyng kuәligine sýiene otyryp aghylshyn jәne týrik tilinde kitaptar men maqalalar kóptep shyqty. 1951 jyldan bastap Shyghys Týrkistannan shyqqan qazaqtardyng ekinshi kóshine basshylyq etken qazaq el basylarynyng kuәlikteri jazyldy. Búl jóninde eng alghash Milton Clark National Geographic Magazine de sonau 1954 jyly bir maqala jariyalady. Keyin Godfrey Lias degen aghylshyn jazushysy, qazaq (Kiyeli) kóshi yaghny Kazak Exodus degen kitabyn 1956 jyly Londonda jariyalady [1]. Elishan Batyr menen Zayyp Tayjy jәne onyng balasy Qúsman Tayjy (Tastan) bastap Pәkistanda bir kansha jyl túraqtaghan qazaq kóshi jóninde Pәkistan men Ýndistan baspasózinde qanday mәlimet bolghanyn zerttegen eshkim bolmaghan.

Búl jaghday endi keleshektegi tariyhshylardyng enshisine týsetin júmys sanalady. Qazaqtardyng eki kóshi de Týrkiyagha kelgennnen keyin qazaqtar jóninde eng alghash 9.09.1957 jylynda Izmir qalasynda EGE EKSPRESİ atty gazette GİMALAY DASTANI degen taqyryppen 29 kýnge sozylghan úzaq maqala-estelik seriyasy jariyalandy. Odan keyin «Tәuelsizdik Jolynda Shyghys Týrkistan qazaq týrikteri» dep kitap jazghan kisi Hasen Oraltay Qaliybekúly [2] bolghan. Sol kitaptyng alghashqy betterinde Ospan Batyr, Janymhan Tileubayúly, Qaliybek Hakim men Elishan batyrlardyng suretteri jariyalanghan bolatyn. Elishan batyrdyng qoldan syzylghan suretining bas jaghyna, Kommunistik zombylyqqa qarsy berilmey soghysyp 1940 jyly alghashqy qazaq kóshin Ýndistangha jetkizgen qaharman degen taqyryp qoldanylghan bolatyn. Qazaqtardyng sol alghashqy kóshi jóninde bir-eki adam jaghynan 1970-80 jyldarda basylyp shyqqan kitaptarda shamaly mәlimet berilgen bolatyn. Atap aitkanda 1977 jyly basylyp shyqqan «Altaylarda Qandy Kýnder» [3] degen kitapta, kezinde Elishan Batyr kóshimen Týrkiyagha kelgen qazaqtardyng Elaghalarynyng estelikterinen ýzindiler keltirilgende Elishan Batyr jóninde mәlimet berilgen. Batys elderine barghan alghashqy kósh jóninde osy kitaptyng jariyalanuyna múryndyq bolyp, estelik aityp, mәlimet berip aqshalay kómek kórsetken el aghalary Qúsman Zayypúly Tastan, Toqtasyn Toqay, Qinayat Týrkel, Qaly Óztýrk, Beksoltan Begi, Orazbay Erbas, Seyithan Pehlivan, Bayynbay Gýuen, Islambek Demiyr, Kaharman Shaqmaq, Ábdýsselәm Ayqanat, Ábdýlkebir Aqiol, Abdýluely Can, Núrqocay Batyr, Qoca Abdolla, Saparghaly Qyzylay, Toqtoubay Toplú, Zәlebay Tayshy qatarly kóptegen kisiler bolghan edi. Áriyne sol alghashqy qazaq kóshine qatysqan qazaqtardyng barshasyn bolmasa da bizder bilgen kisilerdi eske alyp ótu paryzymyz sanalady. Mysaly Sәdey, Sauytbay, Kәrishtay, Álimbay, Qobdabay, Qatshybay, Qojaqyn, Anghalbay, Oramal, Dәuitbay, Serikbay, Qarmys, Jylqyshy, Ayylbay, Núrghalam, Qasym Batyr, Túlymbay, Abdolla tayshy, Haybar, Núrghali, Áyimbet, Sabyrbay, Kergishbay, Sydyk, Smaghúl, Mashan Sәniya, Altynbek, Kayysbay, Dele Zengi, Sәdi, Qarajigit, siyaqty kóptegen qazaq aghalary kósh qataryna qosylyp shet elge shyqqan nemese jolda qaza bolghan qazaqtar.

Keyingi kezende әsirese 1980 jyldardan keyin Deng Syauping jetekshiligindegi Qytaydyng qysqa bir mezgilge úlasqan kenshilik jariyalaghan kezinde atameken Altay – Tarbaghatay – Barkól manayynan shet elge ketken qazaqtar artta kalghan tuystarymen kaytadan qauyshyp bet kóristi. Al 1991 jyldan bastalghan kezennen keyin tәuelsiz Qazaqstannyn kók bayraghynyn astyna әlem kólemindegi býkil qazaq bas qosa bastady. Sol kezde búrynghy aumaly-tókpeli zamannyng aitylmaghan kóptegen ózekti mәseleleri de baspasóz arqyly jaryqqa shyqty. Kitap-roman-estelik retinde júrtshylyk nazaryna úsynyldy. Sol shygharmalardyng arasynda, býgıngı jinalysqa taqyryp bolyp otyrghan qazaq kóshi jәne onyng jetekshilerining biri Elishan Batyr turaly Jәdy Shәken myrzanyng «Qaraly kósh» kitaby jaryq kórdi. Ol kitaptyng týrik tilinde audarmasynyng jariyalanuy da kezinde sol batysqa ketken qazaqtardyng sermegen kúlashynday alysqa attaghan qadam boldy.

Álem tarihynda qazaqtardyng osylaysha atamekennen airylyp shetke batysqa ketken kóshining әri artta kalghan atameken de, әri halyqaralyq kólemdegi әseri de nazar audararlyq, zertteu taqyrybyna ainalugha tiyis mәsele. Shyghys Týrkistan qazaqtarynyng batystaghy baska elderge barmay tek qana dini, dili, tegi bir Týrkiya elin tandauynda da ýlken maghyna bar. Týrkiyaga baryp dýniyege kelgen úrpaqtardyng dili, dini jәne tegi bir bauyrlas elde ómir sýrulerin oilastyrghan babalardyng kóregen de súnghyla oi-órisine taghzym etpey ótuge bolmaydı. Osy mәsele arqyly Shyghys Týrkistan siyaqty әlem nazaryna ilikpeytin shalghaydaghy bir memleketting bar ekeni, sol memlekette qazaq degen el bar ekeni jәne qazaqtardyng sol kezdegi jәne keyingi kezenderdegi sayasi, mәdeny jәne ekonomikalyq jaghdayy әlem nazaryn alghash osy oqighalar sebepti audara bastady desek artyq ketkendik sanalmasyn. Al atamekende kalghan bauyrlas qazaqtar túrghysynan qaraytın bolsaq, qazaq degen halyqtyng azattyq ansaghan bir tobynyng kózdegen mejesine jetu ýshin sarp qylghan kajyr-kayraty da, qazaqtyng ózine tәn ózgeshelikterin saktau qaludaghy qaytpas qadamy da aiqyndala týsti. Atamekendegi qazaqtar ýshin batysqa ketken bauyrlarynyng bar ekendigi olar ýshin ýlken medeu bolghandyghy da anyq bayqalady. Qazaqstan tәuelsizdigi qarsanynda Týrkiya men Europa elderinde qazaq atauly el bar eken degen habar da, jana tәi-tәy basqan Jas Qazaq respublikasynyng joghary lauazymdy basshylarynan bastap karapayym qazaqqa deyingi barsha bauyrlarymyzdyng jýregine jylu engizip ruhyna ýstemdik bergen sәtteri jii kezdestirildi.

Jalpy alghanda Shyghys Týrkistan qazaghy bastaghan alghashqy kósh, qazaqtyng Orta Jýz Kerey taypasynyng ejelgi ata-baba dәstýrin saqtap el bolyp batysqa shyqqan kóshi qaytalanbas qaharmandyq dastany bolyp tarihka endi. Búl kóshten keyin qazaq degen el jóninde әlemning kóptegen elderinde kóptegen kitaptar, maqalalar, habarlar jәne zertteuler jariyalandy. HH ghasyrda ozbyr basqynshy shet eldik zúlym sayasatqa dusharlasqan qazaqtyng qasireti әshkerelenip, jaltaryluy mýmkin bola almaytyn dengeyde halyqaralyq júrtshyylyq nazaryna ilindi. Ári batystyq elderde jәne әri Týrkiya men Qazaqstanda Shyghys Týrkistannan batysqa barghan kósh jóninde jәne de HH ghasyrdaghy Shyghys Týrkistandaghy qazaqtardyng jaghdayyna baylanysty kóptegen materialdar jaryq kórdi. Biraq búl mәselede әsirese qazirgi Qytay biyligining núskauyna say jariyalanghan materialdar da kezdestiriledi. Osynday keybir basylymdarda әri bile túra istelgen әri bilmestikten jiberilgen aghattyqtar da joq emes. Jalghan mәlimetti halyk jadyna sinirude osynday basylymdar istegen qiyanat satqyndyq dәrejesinde sanalugha tiyis.

Ásirese, qytay qyzyl biyligine qarsy shyqqan Ospan batyr, Jәnimhan qajy, Qaliybek Hakim, t.b. túlghadar haqynda osynday aghat, jansaq derekterding jariyalanuy tariyhqa qiyanat sanalady. Ókishishke oray qazaqstanda jaryq kórgen «Últ azattyq qozghalysy» sekildi kitaptar da Shyghys Týrkistanda jariyalanghan qytaydy jaqtaushy toptar jaghynan jazylghan derekterding jariyalanuy kisini alandatady. Sebebi kitapqa kirgen dýniyeni paydalanshuy oqyrman nemese keyingi úrpaq ata-babalaryn dúrys jaghynan tany almay adasady. Tipti shynayy batyrlar men qaharmandargha qarata tarihy qate tanymdar men týsinikter qalyptasady.

Osynday enbekterding birine toqsalsaq,  Shyghys Týrkistanda 2012 jyly «Kiyeli Kósh» degen atpen jazylyp shyqqan Ápetay Múqarapúly degen avtordyng kitabyn aitugha bolady. Kitaptyng aty «Kiyeli kósh» bolghanmen HH ghasyrdyng orta sheninde Shyghys Týrkistanda ómir sýrgen qazaqtardyng bir bóligining batysqa tartqan kóshining «kiyesi» jóninde eshqanday mәlimet berilmegen jәne kerisinshe «Kiyeli Kóshtin» kiyesine KÝIE jaghylghan bir kitap dese artyq aitqandyq bolmaydy.

Elishannyng Fulýijannyng qolyna týsuin beyneleytin «Zúnjiyadaghy kóterilis» atty bólimining 227-betinde: «Osy bir týnde sidigi basyna shyghyp, nәpsining qúly bolghan jendetter әielderge hayuannan beter arsyzdyq istep, birinen song biri kelip arlaryn taptap, abyroylaryn kýlki qylyp, adamdyq qasiyetten júrday boldy. Kózderining jasyn, músylmandyq aryn kәperine keltirmedi...»,  -  dep beynelep qazaq analary men qyzdarynyng aryn búlghady degen derek keltiredi. Ózge derekter men qújattarda, aqsaqaldardyng aituynda da qazaq qyzdary men kelinderi aryn taptatpay jaugha qarsy túrdy dep aitylady.

«Kiyeli kósh kitabynyng 577-betinde «Qúsayyn tәijining әielin inisi Kәben eki qabat qylyp tastapty» deytin taghy bir qauesetti derek retinde kórsetedi.

Kitaptyng 597 betinde: «Qaliybekting eli Gas kólinde» deytin bólim, 684 betinde «azattyq armiyanyng Gaske kelip, Qaliybekting qashyp batysqa tartuy» deytin bólim, 699 betinde «Qaliybekten bólinip qalghan bir bólim elding jaghdayy» atty bólimder bar. Múnda avtor Qaliybek Hakimdi de óte jaghymsyz adam retinde beyneleydi. Osy bólimderde el auzyndaghy ósek-ayandardy dәiekke keltirgen avtor Takymannyng ólimine Qaliybekti kinәli retinde kórsetkisi keledi. Ári «Qaliybek Takymannyng әieli Mýliyany Tiybetting sary jonynda neke oqytyp әieldikke alady» (695 bet) degen derek aitady. Endi bir sózinde avtor Mýliyany Tiybet jonynda óldi deydi.

Shyn mәninde Kashmirge kelgennen keyin ýsh balamen túrmystyng taqarshylyghyn kórgen Mýliya anamyzdyng ózine «kimge tiidi ózing tanda» dep basyna erik bergende ózine jaqyn-janashyr bolyp kelgen Qaliybek atamyzdyng eteginen ústaghan eken. Tiybetting jonynda ólgen Takymannyng bәibishesi Shóken degen kisi bolatyn. Mýliya tәtemizding qolynda «tәte» dep óstik. Óte bir ayauly jan bolatyn.

Búdan basqada kitapta kóptegen jalghan dәlelder bar. Onyng bәrin qazir birden aitu mýmkin emes. Keyingi enbekterimizde aita jatarmyz. Kósh jolyndaghy tarihy túlghalargha bagha bergende olargha jeke bir adamdardyng kózqarasymen nemese komunistik partiyanyng mýshesi bolyp otyrghan qyzylshyl kisilerding jazghanymen qaraugha bolmaydy. Sondyqtan da Shyghys Týrkistandaghy  jәne kósh tóniregindegi oqighalar sóz bolghanda, olargha janasha kózqaraspen qarauymyz kerek. Ásirese komunistik qytaydyng senzurasynda jazylghan dýniyelerdi paydalanghanda tarihshylarymyz ben әdebiyetshilerimiz asa abay bolghany jón.

Meyli Elishan bolsyn, meyli Qaliybek Hakim, Ospan batyrlar bolsyn bәri birde olar qytay imperiyasynyng jauyzdyghyna qarsy shyqqan tarihy túlghalar esepteledi.

Paydalanylghan әdebiyetter:

1. Milton Clark, “how the kazaks Fled to Freedom,” NATIONAL GEOGRAPHIC MAGAZINE, November, 1954.
2. Godfrey Lias, THE KAZAK EXODUS,Lpndon: Evans Brother Limited, 1956.
3. Hasan Oraltay, HÜRRİYET UĞRUNDA DOĞU TÜRKİSTAN KAZAK TÜRKLERİ, İzmir: Karınca Matbaası, 1961.
4. Hızırbek Gayretullah, ALTAYLARDA KANLI GÜNLER, İstanbul: Ahmet Sait Matbaası, 1977. Neşreden TÜRKİSTAN KAUÇUK VE PLASTİK SANAYİİ KOLLEKTİF ŞİRKETİ.Bul kitaptın basılıp şıguvı atalgan savda-öndiris birlestiğindegi Kazak el ağalarının estelikterimen akşalay kömeği arkasında bolgan.
5. Ápetay Múqarapúly, «KIYELI KÓSh». QHR Beyjing «Últtar baspasy», 2012 jyl.

Meriyem Hakim,

Týrkiyanyng Ankara qalasyndaghy әleumettik ghylymdar

uniyversiyteti sayasat ghylymdary fakuliteti

halyqaralyq katynastar bólimining doktory, dosent

Abai.kz