ادامزات تاريحىندا كوش دەگەن ۇعىمنىڭ ادام بالاسى جاراتىلعاننان بەرگi كەزەڭدەگi تاريحى وتە ارiدەن باستايدى. بiر ەلدiڭ، بiر قوعامنىڭ ءومىر سۇرگەن وڭiرiنەن قوپارىلا كوشۋ سەبەپتەرi دە ءتۇرلi جاعدايلارعا بايلانىستى وزiنە ءتان سەبەپتەردەن باستايدى. كوش جونiندە تاريحتىڭ ەڭ كونە زاماندارىنان بەرi كەلە-جاتقان مىسالدار ادامزات تاريحىنىڭ وتكەنiنە دەگەن تۇسىنۋشiلiكتi تولىقتىىراتىن وتە قۇندى مالiمەتتەر قاتارىنا كiرگiزiلەدi. بiر ەلدiڭ، بiر ءبولiم حالىقتىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي، الەۋمەتتiك مادەني جانە دiني سەبەپتەر سالدارىنان وزدەرi ءومiر ءسۇرىپ كەلە جاتقان جاعرافيالارىنان الىس كەتۋلەرi; زالىمدىقتان قاشىپ، زۇلىمداقتان كۇتىلۋ، وزدەرiن جانە ۇرپاقتارىن امان ساقتاپ كالۋ، بۇرىن وزدەرi يە بولىپ كەلە جاتقان وڭiرلەردi كۇشپەن باسىپ العان شەتتەن كەلگەن وزبىر تايپا-ۇلىس نەمەسە حالىقتارعا توتەپ بەرە الماۋ سەبەبiنەن شاراسىزدىقتان جاسالاتىن قادام رەتiندە كوشۋ بiردەن بiر جول رەتiندە كولدانىلادى. مۇنداي جاعدايلاردىن مىسالدارى تاريح دەگەن كiتاپتىڭ بەتتەرiنەن كوپتەپ كەزدەستiرiلەدi. ادامزات بالاسىنىڭ مىڭداعان جىلدارعا سوزىلعان كوعامدىق تاريحىندا جانە دiني تاريحتا دا كوشكەن ەلدەر جونiندە مالiمەت مولىنان كەزدەستiرiلەدi. يسلام دiنiنە كوسا باسقا دiندەردە دە «كيەلi كوش» ۇعىمى عاسىرلار بۇرىن جازىلىپ، ءتۇسىندiرiلiپ كەلگەن ماسەلەلەر قاتارىندا بولعان.

ادام بالاسى جانە ادامزات ءومiر سۇرگەن قوعام ديناميگى ياعني بiر قالىپتا تۇرمايتىن وزگەرۋگە، جاقسارۋعا نەمەسە باسكا قالىپ پەن ۇعىمعا تەزiرەك كوشە الاتىن وزگەشەلiككە يە. سوندىقتان كوشۋ ءار بiر قوعامدا الۋان ءتۇرلi سيپاتتا كەزدەسەتiن قۇبىلىس. ال كوشتiڭ «كيەلi» دەگەن سيپاتقا يە بولۋى تەك كانا ادامزاتتىق سەنiم، نانىم جانە اسiرەسە دiني تۇرعىداعى سەبەپتەرگە بايلانىستى بولادى. يسلام تاريحىندا حازىرەت ياعني پايعامبار مۇحاممەد الەيhيسسالامنıڭ مەككەدەن مەدينەگە كوشۋi كەزiندە كولدانىلعان «حيسرەت» ءسوزى ءدال وسى ماسەلەنi سيپاتتاۋ ءۇشىن قولدانىلعان. دiندەر تاريحىندا باسقا پايعامبارلار دا (مۇسا الەيhيسسالام) اللاعا سەنگەندiكتەرi ءۇشiن زابiرلەنۋگە دۋشارلاسقانداردىڭ يماندارىن ساقتاپ كالۋ ءۇشiن وتاندارىنان، ۇيلەرiنەن بۇرıن ءومiر سۇرگەن ورتالارىنان ايىرىلىپ مۇhادجير بولىپ حيدجرەت ەتكەن. حيدجرەت ءسوزى يسلامي ۇعىمدا دار-ءۇل حارپ-تەن دار-ءۇل يسلامعا ياعني مۇسىلمانداردىڭ قارسى سوعىسۋلارىنا تۋرا كەلەتiن قوعامداردىڭ اراسىنان يسلام قوعامىنا كوشۋiن سيپاتتاۋ ءۇشiن دە قولدانىلعان ۇعىم بولعان. ويتكەنi مۇحاممەد پايعامبار مەككەدەن مەدينەگە كوشكەندە مۇسىلماندار ۇيلەرiن، تۋىستارىن جانە وزدەرiنىڭ رۋ-تايپالارىنان اللاh ءۇشiن ايىرىلىپ كەتكەن بولاتىن. قۇراننىڭ ءالي يمران سۇرەسiندە «حيدجرەت ەتكەندەر، وتاندارىنان شىعارىلعاندار، دiن ءۇشiن زۇلىمدىق كورiپ قينالعاندار، سوعىسقا قاتىسقاندار، جانە سوعىستا ولتiرiلگەندەردiڭ كۇنالارى كەشiلەدi. اللاh ولارعا سىيلىق سىيلاپ استىلارىنان وزەندەر اققان ءجاننات باقشالارىنا كابىلدايدى. اللانىڭ بەرەتiن سىيلىعى ەڭ جاقسى سىيلىق» دەگەن قاسيەتتi قۇران ءسوزi بار. قۇراننىڭ نيسا سۇرەسiندە «كiم اللا جولىندا حيدجرەت iستەسە (كوشسە), وعان جەر بەتiندە ورنالاسۋىنا كوپ جەر جانە كوپ كەڭدiك تابىلادى. كiم ۇيiنەن اللاعا جانە پايعامبارعا مۇhادجير نيەتiندە بولىپ شىعاتىن بولسا جانە سول جولدا كايتىس بولسا، ونىڭ ساۋابىن بەرۋ اللانىڭ قولىندا. ادامداردىڭ كۇناسىن كەشەتiن جانە قورعاۋشى بiر اللانىڭ ءوزi عانا» دەگەن ايات بار.

مiنە سول سياقتى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ورتا شەنiندە شىعىس تۇركiستان قازاقتارى باستاعان كوشتە دە، قازاقتار كەلەشەكتە وزدەرiنiڭ كانداي جاعدايدا بولاتىندىقتارىن بولجاي الماستان تەك جاراتقانعا تاۋەكەل ەتە وتىرىپ ۇلتتىق، دiني جانە ادامي قاسيەتتەرiن قورعاپ بiر كiسiلiك قۇقىق ەركiندiكتەرiن ساقتاپ ادامگەرشiلiكتi ءومiر ءسۇرۋ ءۇشiن شەت ەلدەرگە كوش باستاعان بولاتىن. ەڭ العاشىندا قازاقتاردىڭ ەلدەن شىعۋ سەبەپتەرi ءار كانداي بiر جەكە پايدا ءۇشiن بولماعان. ەڭ العاشىندا 1930-جىلداردىڭ باسىندا، قۇمىلدا باستالعان جانە قىتاي بيلىگiنە قارسى مۇسىلمان بيلiگiن كۇرۋ ارەكەتiنە كومەكتەسۋ ارقىلى قازاقتار دiن جولىندا وزدەرiنiڭ مۇسىلمان باۋىرلاستارىنا كومەك كورسەتۋ قولعابىستاسۋ ارقىلى يسلام دiنi ءۇشiن قىزمەت ەتكەن.

باركول وڭiرiندە ءومiر سۇرگەن ءالiپ جامىسبايۇلىنىڭ قۇمىلداعى مۇسىلمان كوتەرiلiسشiلەرگە بەرگەن جاردەمiنiڭ دiني تۇرعىدان مۇسىلماندىق پارىز سانالارى حاق. كەيiنگi كەزەڭدە ساياسي تۇرعىدان العاندا ءالiپ جامىسبايۇلىنا جاسالعان قاستاندىق جانە باسقاداي كوپتەگەن قىسىم-زومبىلىق سەبەبiنەن، ەلiسحان ءالiپۇلىنىڭ تاعى دا دiني باۋىرلاستىقتارىن ەسكە الىپ دۇنگەن ەلiنە كوشۋ سەبەبi دە سول ماعىناعا جاتاتىن دiني باۋىرلاستىق قولعابىستاسۋ نيەتiمەن جاسالعان قادام ەكەنi بايقالادى. جالپى العاندا، اسiرەسە باركول ماڭايىندا ساياسي تۇرعىدان ءۇرiمجi اكiمشiلiگiنiڭ قىسىم زومبىلىعىنا تاپ بولىپ باس اماندىقتارىمەنەن بالا-شاعالارىنىڭ كەلەشەگi مەن اماندىعى ءۇشiن كوشiپ cاپار شەككەن قازاقتىڭ سول قيمىلى يسلام دiنiنە ساي حيدجرەت ەتۋ مەن مۇhادجير بولۋ ساناتىنا ساي كەلەتiن ارەكەت. 1930-جىلداردىڭ اياق شەنiندە گانسۋ-شىنحايدا جايلى قونىس تابا الماعان قازاقتاردىڭ تيبەت جونىنا شىعىپ باتىسقا، باتىستاعى مۇسىلمان ەلدەرگە كوشە-باستاۋ سەبەبi دiني، ساياسي استارى قالىڭ قاتپارلى ماسەلەلەردىڭ سالدارىنان باستالعان.

ارينە بۇل جونiندە الدىمەنەن تۇركياعا بارعان قازاقتار مەن جالپى باتىس ەلدەرiنە كەتكەن قازاقتاردىڭ كۋالىگىنە سۇيەنە وتىرىپ اعىلشىن جانە تۇرiك تiلiندە كiتاپتار مەن ماقالالار كوپتەپ شىقتى. 1951 جىلدان باستاپ شىعىس تۇركiستاننان شىققان قازاقتاردىڭ ەكiنشى كوشىنە باسشىلىق ەتكەن قازاق ەل باسىلارىنىڭ كۋالiكتەرi جازىلدى. بۇل جونiندە ەڭ العاش Milton Clark National Geographic Magazine دە سوناۋ 1954 جىلى بiر ماقالا جاريالادى. كەيiن Godfrey Lias دەگەن اعىلشىن جازۋشىسى، قازاق (كيەلi) كوشi ياعني Kazak Exodus دەگەن كiتابىن 1956 جىلى لوندوندا جاريالادى [1]. ەلiسحان باتىر مەنەن زايىپ تايجى جانە ونىڭ بالاسى قۇسمان تايجى (تاستان) باستاپ پاكiستاندا بiر كانشا جىل تۇراقتاعان قازاق كوشi جونiندە پاكiستان مەن ءۇندiستان باسپاسوزiندە قانداي مالiمەت بولعانىن زەرتتەگەن ەشكiم بولماعان.

بۇل جاعداي ەندi كەلەشەكتەگi تاريىحشىلاردىڭ ەنشiسiنە تۇسەتiن جۇمىس سانالادى. قازاقتاردىڭ ەكi كوشi دە تۇركياعا كەلگەنننەن كەيiن قازاقتار جونiندە ەڭ العاش 9.09.1957 جىلىندا يزمير قالاسىندا EGE EKSPRESİ اتتى گازەتتە GİMALAY DASTANI دەگەن تاقىرىپپەن 29 كۇنگە سوزىلعان ۇزاق ماقالا-ەستەلiك سەرياسى جاريالاندى. ودان كەيiن «تاۋەلسiزدiك جولىندا شىعىس تۇركiستان قازاق تۇرiكتەرi» دەپ كiتاپ جازعان كiسi حاسەن ورالتاي قاليبەكۇلى [2] بولعان. سول كiتاپتىڭ العاشقى بەتتەرiندە وسپان باتىر، جانىمحان تiلەۋبايۇلى، قاليبەك حاكiم مەن ەلiسحان باتىرلاردىڭ سۋرەتتەرi جاريالانعان بولاتىن. ەلiسحان باتىردىڭ قولدان سىزىلعان سۋرەتiنiڭ باس جاعىنا، كوممۋنيستiك زومبىلىققا قارسى بەرiلمەي سوعىسىپ 1940 جىلى العاشقى قازاق كوشiن ۇندiستانعا جەتكiزگەن قاhارمان دەگەن تاقىرىپ قولدانىلعان بولاتىن. قازاقتاردىڭ سول العاشقى كوشi جونiندە بiر-ەكi ادام جاعىنان 1970-80 جىلداردا باسىلىپ شىققان كiتاپتاردا شامالى مالiمەت بەرiلگەن بولاتىن. اتاپ ايتكاندا 1977 جىلى باسىلىپ شىققان «التايلاردا قاندى كۇندەر» [3] دەگەن كiتاپتا، كەزiندە ەلiسحان باتىر كوشiمەن تۇركياعا كەلگەن قازاقتاردىڭ ەلاعالارىنىڭ ەستەلiكتەرiنەن ۇزiندiلەر كەلتiرiلگەندە ەلiسحان باتىر جونiندە مالiمەت بەرiلگەن. باتىس ەلدەرiنە بارعان العاشقى كوش جونiندە وسى كiتاپتىڭ جاريالانۋىنا مۇرىندىق بولىپ، ەستەلiك ايتىپ، مالiمەت بەرiپ اقشالاي كومەك كورسەتكەن ەل اعالارى قۇسمان زايىپۇلى تاستان، توقتاسىن توقاي، قينايات تۇركەل، قالي وزتۇرك، بەكسولتان بەگي، ورازباي ەرباس، سەيiتحان پەحليۆان، بايىنباي گۇۋەن، يسلامبەك دەمير، كاhارمان شاقماق، ابدۇسسەلام ايقانات، ابدۇلكەبiر اقيول، ابدۇلۋەلي Cان، نۇرقوcاي باتىر، قوcا ابدوللا، ساپارعالي قىزىلاي، توقتوۋباي توپلۇ، زالەباي تايشى قاتارلى كوپتەگەن كiسiلەر بولعان ەدi. ارينە سول العاشقى قازاق كوشiنە قاتىسقان قازاقتاردىڭ بارشاسىن بولماسا دا بiزدەر بiلگەن كiسiلەردi ەسكە الىپ ءوتۋ پارىزىمىز سانالادى. مىسالى سادەي، ساۋىتباي، كارiشتاي، ءالiمباي، قوبداباي، قاتشىباي، قوجاقىن، اڭعالباي، ورامال، ءداۋiتباي، سەرiكباي، قارمىس، جىلقىشى، ايىلباي، نۇرعالام، قاسىم باتىر، تۇلىمباي، ابدوللا تايشى، حايبار، نۇرعالي، ايىمبەت، سابىرباي، كەرگiشباي، سىدىك، سماعۇل، ماشان ءسانيا، التىنبەك، كايىسباي، دەلە زەڭگi, ءسادي، قاراجiگiت، سياقتى كوپتەگەن قازاق اعالارى كوش قاتارىنا قوسىلىپ شەت ەلگە شىققان نەمەسە جولدا قازا بولعان قازاقتار.

كەيiنگi كەزەڭدە اسiرەسە 1980 جىلداردان كەيiن دەڭ سياۋپيڭ جەتەكشiلiگiندەگi قىتايدىڭ قىسقا بiر مەزگiلگە ۇلاسقان كەڭشiلiك جاريالاعان كەزiندە اتامەكەن التاي – تارباعاتاي – باركول ماڭايىنان شەت ەلگە كەتكەن قازاقتار ارتتا كالعان تۋىستارىمەن كايتادان قاۋىشىپ بەت كورiستi. ال 1991 جىلدان باستالعان كەزەڭنەن كەيىن تاۋەلسiز قازاقستاننىن كوك بايراعىنىن استىنا الەم كولەمiندەگi بۇكiل قازاق باس قوسا باستادى. سول كەزدە بۇرىنعى اۋمالى-توكپەلi زاماننىڭ ايتىلماعان كوپتەگەن وزەكتi ماسەلەلەرi دە ءباسپاسوز ارقىلى جارىققا شىقتى. كiتاپ-رومان-ەستەلiك رەتiندە جۇرتشىلىك نازارىنا ۇسىنىلدى. سول شىعارمالاردىڭ اراسىندا، بۇگıنگı جينالىسقا تاقىرىپ بولىپ وتىرعان قازاق كوشi جانە ونىڭ جەتەكشiلەرiنiڭ بiرi ەلiسحان باتىر تۋرالى ءجادي شاكەن مىرزانىڭ «قارالى كوش» كiتابى جارىق كوردi. ول كiتاپتىڭ تۇرiك تiلiندە اۋدارماسىنىڭ جاريالانۋى دا كەزiندە سول باتىسقا كەتكەن قازاقتاردىڭ سەرمەگەن كۇلاشىنداي الىسقا اتتاعان قادام بولدى.

الەم تاريحىندا قازاقتاردىڭ وسىلايشا اتامەكەننەن ايرىلىپ شەتكە باتىسقا كەتكەن كوشiنiڭ ءارi ارتتا كالعان اتامەكەن دە، ءارi حالىقارالىق كولەمدەگi اسەرi دە نازار اۋدارارلىق، زەرتتەۋ تاقىرىبىنا اينالۋعا تيiس ماسەلە. شىعىس تۇركiستان قازاقتارىنىڭ باتىستاعى باسكا ەلدەرگە بارماي تەك قانا دiنi, دiلi, تەگi بiر تۇركيا ەلiن تاڭداۋىندا دا ۇلكەن ماعىنا بار. تۇركياگا بارىپ دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاقتاردىڭ دiلi, دiنi جانە تەگi بiر باۋىرلاس ەلدە ءومiر سۇرۋلەرiن ويلاستىرعان بابالاردىڭ كورەگەن دە سۇڭعىلا وي-ورiسiنە تاعزىم ەتپەي وتۋگە بولمايدı. وسى ماسەلە ارقىلى شىعىس تۇركiستان سياقتى الەم نازارىنا iلiكپەيتiن شالعايداعى بiر مەملەكەتتiڭ بار ەكەنi, سول مەملەكەتتە قازاق دەگەن ەل بار ەكەنi جانە قازاقتاردىڭ سول كەزدەگi جانە كەيiنگi كەزەڭدەردەگi ساياسي، مادەني جانە ەكونوميكالىق جاعدايى الەم نازارىن العاش وسى وقيعالار سەبەپتi اۋدارا باستادى دەسەك ارتىق كەتكەندiك سانالماسىن. ال اتامەكەندە كالعان باۋىرلاس قازاقتار تۇرعىسىنان قارايتıن بولساق، قازاق دەگەن حالىقتىڭ ازاتتىق اڭساعان بiر توبىنىڭ كوزدەگەن مەجەسiنە جەتۋ ءۇشiن سارپ قىلعان كاجىر-كايراتى دا، قازاقتىڭ وزىنە ءتان وزگەشەلiكتەرiن ساكتاۋ قالۋداعى قايتپاس قادامى دا ايقىندالا ءتۇستi. اتامەكەندەگi قازاقتار ءۇشiن باتىسقا كەتكەن باۋىرلارىنىڭ بار ەكەندiگi ولار ءۇشىن ۇلكەن مەدەۋ بولعاندىعى دا انىق بايقالادى. قازاقستان تاۋەلسiزدiگi قارساڭىندا تۇركيا مەن ەۋروپا ەلدەرiندە قازاق اتاۋلى ەل بار ەكەن دەگەن حابار دا، جاڭا ءتاي-ءتاي باسقان جاس قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارى لاۋازىمدى باسشىلارىنان باستاپ كاراپايىم قازاققا دەيىنگi بارشا باۋىرلارىمىزدىڭ جۇرەگiنە جىلۋ ەنگiزiپ رۋحىنا ۇستەمدiك بەرگەن ساتتەرi ءجيى كەزدەستiرiلدi.

جالپى العاندا شىعىس تۇركiستان قازاعى باستاعان العاشقى كوش، قازاقتىڭ ورتا ءجۇز كەرەي تايپاسىنىڭ ەجەلگi اتا-بابا ءداستۇرىن ساقتاپ ەل بولىپ باتىسقا شىققان كوشi قايتالانباس قاhارماندىق داستانى بولىپ تاريحكا ەندi. بۇل كوشتەن كەيiن قازاق دەگەن ەل جونiندە الەمنiڭ كوپتەگەن ەلدەرiندە كوپتەگەن كiتاپتار، ماقالالار، حابارلار جانە زەرتتەۋلەر جاريالاندى. حح عاسىردا وزبىر باسقىنشى شەت ەلدiك زۇلىم ساياساتقا دۋشارلاسقان قازاقتىڭ قاسiرەتi اشكەرەلەنiپ، جالتارىلۋى مۇمكiن بولا المايتىن دەڭگەيدە حالىقارالىق جۇرتشىىلىق نازارىنا iلiندi. ءارi باتىستىق ەلدەردە جانە ءارi تۇركيا مەن قازاقستاندا شىعىس تۇركiستاننان باتىسقا بارعان كوش جونiندە جانە دە حح عاسىرداعى شىعىس تۇركiستانداعى قازاقتاردىڭ جاعدايىنا بايلانىستى كوپتەگەن ماتەريالدار جارىق كوردi. بىراق بۇل ماسەلەدە اسiرەسە قازiرگi قىتاي بيلiگiنiڭ نۇسكاۋىنا ساي جاريالانعان ماتەريالدار دا كەزدەستiرiلەدi. وسىنداي كەيبiر باسىلىمداردا ءارi بiلە تۇرا iستەلگەن ءارi بiلمەستiكتەن جiبەرiلگەن اعاتتىقتار دا جوق ەمەس. جالعان مالiمەتتi حالىك جادىنا سiڭiرۋدە وسىنداي باسىلىمدار iستەگەن قيانات ساتقىندىق دارەجەسiندە سانالۋعا ءتيىس.

اسىرەسە، قىتاي قىزىل بيلىگىنە قارسى شىققان وسپان باتىر، ءجانىمحان قاجى، قاليبەك حاكىم، ت.ب. تۇلعادار حاقىندا وسىنداي اعات، جاڭساق دەرەكتەردىڭ جاريالانۋى تاريحقا قيانات سانالادى. وكىشىشكە وراي قازاقستاندا جارىق كورگەن «ۇلت ازاتتىق قوزعالىسى» سەكىلدى كىتاپتار دا شىعىس تۇركىستاندا جاريالانعان قىتايدى جاقتاۋشى توپتار جاعىنان جازىلعان دەرەكتەردىڭ جاريالانۋى كىسىنى الاڭداتادى. سەبەبى كىتاپقا كىرگەن دۇنيەنى پايدالانشۋى وقىرمان نەمەسە كەيىنگى ۇرپاق اتا-بابالارىن دۇرىس جاعىنان تاني الماي اداسادى. ءتىپتى شىنايى باتىرلار مەن قاھارماندارعا قاراتا تاريحي قاتە تانىمدار مەن تۇسىنىكتەر قالىپتاسادى.

وسىنداي ەڭبەكتەردىڭ بىرىنە توقسالساق،  شىعىس تۇركiستاندا 2012 جىلى «كيەلi كوش» دەگەن اتپەن جازىلىپ شىققان اپەتاي مۇقاراپۇلى دەگەن اۆتوردىڭ كىتابىن ايتۋعا بولادى. كىتاپتىڭ اتى «كيەلى كوش» بولعانمەن حح عاسىردىڭ ورتا شەنiندە شىعىس تۇركiستاندا ءومiر سۇرگەن قازاقتاردىڭ بiر بولىگiنiڭ باتىسقا تارتقان كوشiنiڭ «كيەسi» جونiندە ەشقانداي مالiمەت بەرiلمەگەن جانە كەرىسىنشە «كيەلi كوشتiڭ» كيەسiنە كۇيە جاعىلعان بiر كiتاپ دەسە ارتىق ايتقاندىق بولمايدى.

ەلىسحاننىڭ ءفۋلۇيجاڭنىڭ قولىنا ءتۇسۋىن بەينەلەيتىن «زۇڭجياداعى كوتەرىلىس» اتتى ءبولىمىنىڭ 227-بەتىندە: «وسى ءبىر تۇندە سىدىگى باسىنا شىعىپ، ءناپسىنىڭ قۇلى بولعان جەندەتتەر ايەلدەرگە حايۋاننان بەتەر ارسىزدىق ىستەپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ ارلارىن تاپتاپ، ابىرويلارىن كۇلكى قىلىپ، ادامدىق قاسيەتتەن جۇرداي بولدى. كوزدەرىنىڭ جاسىن، مۇسىلماندىق ارىن كاپەرىنە كەلتىرمەدى...»،  -  دەپ بەينەلەپ قازاق انالارى مەن قىزدارىنىڭ ارىن بۇلعادى دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. وزگە دەرەكتەر مەن قۇجاتتاردا، اقساقالداردىڭ ايتۋىندا دا قازاق قىزدارى مەن كەلىندەرى ارىن تاپتاتپاي جاۋعا قارسى تۇردى دەپ ايتىلادى.

«كيەلى كوش كىتابىنىڭ 577-بەتىندە «قۇسايىن ءتايجىنىڭ ايەلىن ءىنىسى كابەن ەكى قابات قىلىپ تاستاپتى» دەيتىن تاعى ءبىر قاۋەسەتتى دەرەك رەتىندە كورسەتەدى.

كىتاپتىڭ 597 بەتىندە: «قاليبەكتىڭ ەلى گاس كولىندە» دەيتىن ءبولىم، 684 بەتىندە «ازاتتىق ارميانىڭ گاسكە كەلىپ، قاليبەكتىڭ قاشىپ باتىسقا تارتۋى» دەيتىن ءبولىم، 699 بەتىندە «قاليبەكتەن ءبولىنىپ قالعان ءبىر ءبولىم ەلدىڭ جاعدايى» اتتى بولىمدەر بار. مۇندا اۆتور قاليبەك حاكىمدى دە وتە جاعىمسىز ادام رەتىندە بەينەلەيدى. وسى بولىمدەردە ەل اۋزىنداعى وسەك-اياڭداردى دايەككە كەلتىرگەن اۆتور تاكىماننىڭ ولىمىنە قاليبەكتى كىنالى رەتىندە كورسەتكىسى كەلەدى. ءارى «قاليبەك تاكىماننىڭ ايەلى ءمۇليانى تيبەتتىڭ سارى جونىندا نەكە وقىتىپ ايەلدىككە الادى» (695 بەت) دەگەن دەرەك ايتادى. ەندى ءبىر سوزىندە اۆتور ءمۇليانى تيبەت جونىندا ءولدى دەيدى.

شىن مانىندە كاشميرگە كەلگەننەن كەيىن ءۇش بالامەن تۇرمىستىڭ تاقارشىلىعىن كورگەن ءمۇليا انامىزدىڭ وزىنە «كىمگە ءتيۋدى ءوزىڭ تاڭدا» دەپ باسىنا ەرىك بەرگەندە وزىنە جاقىن-جاناشىر بولىپ كەلگەن قاليبەك اتامىزدىڭ ەتەگىنەن ۇستاعان ەكەن. تيبەتتىڭ جونىندا ولگەن تاكىماننىڭ بايبىشەسى شوكەن دەگەن كىسى بولاتىن. ءمۇليا تاتەمىزدىڭ قولىندا «تاتە» دەپ وستىك. وتە ءبىر اياۋلى جان بولاتىن.

بۇدان باسقادا كىتاپتا كوپتەگەن جالعان دالەلدەر بار. ونىڭ ءبارىن قازىر بىردەن ايتۋ مۇمكىن ەمەس. كەيىنگى ەڭبەكتەرىمىزدە ايتا جاتارمىز. كوش جولىنداعى تاريحي تۇلعالارعا باعا بەرگەندە ولارعا جەكە ءبىر ادامداردىڭ كوزقاراسىمەن نەمەسە كومۋنيستىك پارتيانىڭ مۇشەسى بولىپ وتىرعان قىزىلشىل كىسىلەردىڭ جازعانىمەن قاراۋعا بولمايدى. سوندىقتان دا شىعىس تۇركىستانداعى  جانە كوش توڭىرەگىندەگى وقيعالار ءسوز بولعاندا، ولارعا جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراۋىمىز كەرەك. اسىرەسە كومۋنيستىك قىتايدىڭ تسەنزۋراسىندا جازىلعان دۇنيەلەردى پايدالانعاندا تاريحشىلارىمىز بەن ادەبيەتشىلەرىمىز اسا اباي بولعانى ءجون.

مەيلى ەلىسحان بولسىن، مەيلى قاليبەك حاكىم، وسپان باتىرلار بولسىن ءبارى بىردە ولار قىتاي يمپەرياسىنىڭ جاۋىزدىعىنا قارسى شىققان تاريحي تۇلعالار ەسەپتەلەدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. Milton Clark, “how the kazaks Fled to Freedom,” NATIONAL GEOGRAPHIC MAGAZINE, November, 1954.
2. Godfrey Lias, THE KAZAK EXODUS,Lpndon: Evans Brother Limited, 1956.
3. Hasan Oraltay, HÜRRİYET UĞRUNDA DOĞU TÜRKİSTAN KAZAK TÜRKLERİ، İzmir: Karınca Matbaası، 1961.
4. Hızırbek Gayretullah, ALTAYLARDA KANLI GÜNLER, İstanbul: Ahmet Sait Matbaası، 1977. Neşreden TÜRKİSTAN KAUÇUK VE PLASTİK SANAYİİ KOLLEKTİF ŞİRKETİ.Bul kitaptın basılıp şıguvı atalgan savda-öndiris birlestiğindegi Kazak el ağalarının estelikterimen akşalay kömeği arkasında bolgan.
5. اپەتاي مۇقاراپۇلى، «كيەلى كوش». قحر بەيجىڭ «ۇلتتار باسپاسى»، 2012 جىل.

مەريەم حاكىم،

تۇركيانىڭ انكارا قالاسىنداعى الەۋمەتتىك عىلىمدار

ۋنيۆەرسيتەتى ساياسات عىلىمدارى فاكۋلتەتى

حالىقارالىق كاتىناستار ءبولىمىنىڭ دوكتورى، دوتسەنت

Abai.kz