Oblystyq prokuraturada ótken baspasóz konferensiyasynyng negizgi taqyryby – jasóspirimder arasyndaghy qylmys jayy boldy.

Jalpy alghanda ótken jyly 174 jasóspirimge qatysty 109 qylmystyq is qaraldy, búl aldynghy jylmen salystyrghanda sottarmen qaralghan qylmystyq isterding azayghanyn kórsetedi. Alayda alandatyp otyrghan mәsele – songhy jyldary kәmeletke tolmaghandar tarapynan asqan qatygezdikpen jasalghan qylmystardyng kóbengi. Toptasyp, qasaqana kisi óltiru faktilerinen әsirese songhy ýsh jylda adamnyng tóbe shashy tik túrarday bolatynyn baspasóz mәslihatynda oblys prokurorynyng birinshi orynbasary Baqytbergen Qasymbaevtyng ózi aitty.

Oblystyq prokuraturada ótken baspasóz konferensiyasynyng negizgi taqyryby – jasóspirimder arasyndaghy qylmys jayy boldy.

Jalpy alghanda ótken jyly 174 jasóspirimge qatysty 109 qylmystyq is qaraldy, búl aldynghy jylmen salystyrghanda sottarmen qaralghan qylmystyq isterding azayghanyn kórsetedi. Alayda alandatyp otyrghan mәsele – songhy jyldary kәmeletke tolmaghandar tarapynan asqan qatygezdikpen jasalghan qylmystardyng kóbengi. Toptasyp, qasaqana kisi óltiru faktilerinen әsirese songhy ýsh jylda adamnyng tóbe shashy tik túrarday bolatynyn baspasóz mәslihatynda oblys prokurorynyng birinshi orynbasary Baqytbergen Qasymbaevtyng ózi aitty.

Mәselen, júrtshylyq qúlaghdar – 2006 jyldan beri qalada Kalmykov-Tarasov degenderdin toby taksisterge shabuyl jasap, bir jýrgizushini óltirip, sugha tastaghan.

Sol siyaqty ótken jyldary Atyrau túrghyn audanynda Nәregeev degen taksiske 9 bala jabylyp, qasaqana óltirgen oqigha boldy.

Jyl esebimen kәmeletke tolmaghandar qylmysynyn 9-y asa auyr qylmys, 98-i auyr qylmys bolyp otyr.

Oblys prokurorynyn birinshi orynbasarynyn pikirinshe, múnyn bәri tәrbiyenin osaldyghynan, sonyn ishinde ata-ananyn balagha qaramauy saldarynan bolyp otyr. Jasóspirim qylmysynyn ereksheligi – ol auyr qylmysqa birden úrynbaydy. Qazir qoghamymyzda jasóspirimge araq-sharap, temeki satugha tyiym salynghanymen, satushylardyn sanasy jogharylamay, is jýzinde jýz payyz toqtam salu mýmkin emes. Múnyn sony balanyn nashaqorlyqqa úrynuyna deyin aparatynyn ómir kórsetip otyr.

Otbasynyn múqtajdyghynan aqsha tabu joldaryn «óz betimen» izdeytin balalar da aqyry qylmystyq jolgha týsedi. En bir jenil-jelpi sekildi qarap, bala týgili onyn ata-anasyna múnyn qylmys ekenin dәleldeuge mәjbýr etetin jayt -  úyaly telefondy qoldan júlyp alyp ketu oqighalary.

Biz olardyn jastyghyn eskerip, demokratiyalyq qoghamnyn qaghida lary degen taghy bar – jenildik beremiz, sot shartty merzim ghana taghayyndap, qamaugha almay bosatyp jatyr. Ókinishke oray, odan sabaq alyp jatqan bala az, qaytalap qylmys jasau kóbeyip ketti.

Qazirgi balanyn tabighaty basqa, sot  ýkim oqyghanda kýlip túrghan jasóspirimdi de kózimiz kórdi. Sondyqtan balanyn qatygez, sezimsiz boluynan qorqatyn kez keldi.

Az aytqanda, kóp aytqanda, baspasóz mәjilisinde óz taraptarynan alynyp jatqan sharalar jónindegi súraqtargha jauap bere otyryp,  OIID kәmeletke tolmaghandar isi jónindegi inspeksiyasynyn agha inspektory Aygýl Esetova, oblystyq prokuraturanyn qylmystyq isterdi qadaghalau jónindegi basqarmasynyn bastyghy Roza Qadyrghaliyeva, qala әkiminin orynbasary Baqyt Imanghaliyevter de  óz salalary boyynsha keltirgen mysaldarynda da negizinen ata-ananyn jauapkershiligin kótermey is ongha baspaytynyn dәleldep baqty.

Búl basqosudyn maqsaty da osy jaylardy ata-ananyn, qoghamnyn qúlaghyna altyn syrgha etude baspasóz qúraldary ókilderinin jәrdemine jýginu ekenin qorytyndy sózinde oblys prokurorynyn birinshi orynbasary arnayy aytty.

E.TANBAEVA.

Shól dala kól dalagha aynalmay túr

ayta berse oghan syltau kóp, naqty shara jetkiliksiz

Jyl sayyn kólemi  qysqaryp kele  jatqan  Jayyq ózeninin taghdyry alandatar týri bar. Degenmen osy ózennen egistik pen jayylymdyq jer ýshin Qúrayly-Say, Alghabas-Joryq, Baghyrlay, Aqsay kanaldaryna 5 nasos stansiyasy arqyly 211 shaqyrymgha jazghy mausymda 24 mln. tekshe metr su aydalady deydi su mamandary. Alayda osy qarayghan  qarajat  júmsalysymen  aydalghan su dittegen jerge jetip jatyr ma? Su paydalanu reti she? Aydalghan sudyn berip otyrghan tiyimdiligi qanday? Osy turaly әngimelep kórelik.

   Su - bereke basy

Uaqyt úzaghan sayyn osy kanal mәselesi qatty talqygha týse bastady. Tipti kanaldardyn bәrine birdey su aydau qajet pe degen saual da tuyndap jýr. Kanalgha senim artyp, jaghalap qonghan qystaqtardy kórgende oghan su aydamau mýmkin de emes.   Ótken jyly Órlik selosynan 12 shaqyrym qashyqtyqtaghy Baghyrlay kanalynan maly su ishetin «Aqqu» qystaghynyn túrghyny Syrym Abdolovpen jolyqqanymyzda – Biz sugha tólemaqymyzdy uaqtyly tólep otyrmyz. Biraq mamyrdan beri eki ay ótti, su aydalghan joq, kanal keuip, su shirindige aynaldy, -degeni bar-dy. Kanalsyz kýn kóre almaytyndary belgili boldy. Al jer asty suyn búl ónirden paydalanugha mýmkindik joq kórinedi. Búryndary búl su kotlavanynan ótip,  Syralygha jetkenmen songhy kezderi búl jerlerge su barmaghaly birtalay bolypty. Kóktoghaydaghy «Aqsay» kanaly jýiesimen tolysatyn 35 shaqyrymday qashyqtyqtaghy Bólekbay kotlavanynyn jaghdayy mәz emes bop túr. Negizinen ónirdegi maldyn shoghyrlanatyn jeri de osy kotlavan. Sondyqtan da múnda jazdygýni jylqy myndap, siyr, týie tabynymen túrady eken.   Sondyqtan da kotlovannyn keybir su shayyp ketken jerlerin jóndep, tazalau júmystaryn jýrgizu qajet deydi mamandar. Auyl sharuashylyghynyn janashyry «Janbay» sharua qojalyghynyn basshysy Ghalymjan Núghymanov: -Búl sudy odan әri 25 shaqyrym Qiyaqbay kotlavanyna, Baghyrlaydy da óz mejesine deyin  jetkizip, mal órisin keneytu kerek,- deydi. Sonday-aq ol jan-jaqtan myndaghan jylqy jinalatynyn, olardy tanbasyna qarap anyqtap, sugha tólemaqysyn tólettiru qajettigin basa aytady. Al Baghyrlaydyn basynan baq tanynyn syry Oraldan keletin ór suynyn toqtauynda jatyr. Jalpy Jayyqtyn batys betinde ornalasqan kanaldardyn deni tabighiy salalar.

Alghabas-Joryq jasandy kanalyn birden-bir paydalanushy «Jarsuat» óndiristik kooperatiyvi men eginshiler. Ótken jyly kanalgha su erte jýrip, Malaysary, Orly oy uchastogine deyin jetip, malshylar qaryq bolghan-dy. Alayda ol qarqyn naghyz shilingir shildede bәsensip, tórt týlik mal suy bar Tórtqúdyq uchastogi manyna toptasyp qalady eken. Búl jerde bastyghy Q.Qúspanov sudyn Orly oygha deyin jetip, búl jerge 24 myn tekshe metr su siyatyndyqtan kóktemde toltyryp alatyndyghyn, onyn bir jazgha jetetindigin aytady. Jazda qosymsha bere almau sebebin eginshilermen baylanystyrady. Negizinen su qazirgi jetken jerinen әri 25-30 shaqyrym Joryqqa baruy tiyis bolsa, su mamany eger qarjy jetse ony da qolgha alugha bolatynyn aytady.

   Aydalagha ketken su joq

«AtyrauSushar» RMK-nyn Inder bólimshesinin bastyghy Q.Qúspanovtyn mәlimetine sýiensek  ótken jylghy sulandyru nauqany kezinde egistikpen aynalysatyn 14 sharua qojalyghymen 98,5 gektar jerge kelisim shart jasalyp, atqarylghan júmystan týsetin tabys 9920 myn tengeni qúrasa, onyn 7936 myn tengesi respublikalyq budjetten bólingen subsidiya jәne qalghan 20 payyzy 1984 myn tenge sharuashylyqtardan týsetin tólem ótelgen. Al jayylymdyq jerge su shygharu ýshin okrugter arqyly sugha tapsyrys alyp, 24244 myn tengenin kelisim sharty jasalypty. Oghan 90 payyz oblystyq budjetten 21820 myn tengenin  subsidiyasy  bólinip  tolyq  iygerilgenimen, 10 payyz jergilikti túrghyndardan týsetin qarjy jinalmay otyrghan kórinedi. Yaghniy biylgha deyin alajaqtary әr jylmen jinalyp kelgende 8946 myn tengeni qúrap, esep shotqa týspegen aqshagha salyq tólep shyghyngha batyp keledi eken.

Endi biyl 390 myn tekshe metr su paydalanylady dep josparlanyp, qarjy kólemi 24 mln-dy qúrasa, onyn 21820 myn tengesi subsidiyamen jabylyp, qalghany әdettegidey halyqtan týsu kerek. Al toktyn tariyfi 11 payyzgha kóterilip byltyr 16 mln. tólense, biyl 19 mln. tenge tóleu qajet bolyp, ol barlyq kiristin 58 payyzyn qúraytyn kórinedi. Mysaly su aydaudaghy bir kýndik shyghyn 425 myn tengeni qúrap, ony janaghy 33,6 mln. tenge shyghyngha bólgende 78 kýnge shyghady eken. Yaghniy búl, әr nasos 6 ay ishinde 13 kýnnen su aydaydy degen sóz.  Sondyqtan da su sharuashylyghy su aydaudy 24 tәulikke úzartudy, ol ýshin 51 mln. tenge shamasynda qarajat qajettigin aytyp, jogharydaghy 21820 myn tengege qosymsha 9 mln. tenge súraydy

Ras, búl jerde ayta ketetin bir jay,  egis kólemi qaghaz jýzinde qalyp qana qoymay onyn jýzege asuy manyzdy bolyp otyr. Negizinen jayylymdyq jerlerdegi sudyn paydalanu tәrtibi jiyi búzylyp, ónirdegi mal iyelerinen týsetin tólem týspeydi. Tólem mólsheri siyrgha-141, qoy-eshki-18, jylqy men týiege 117 tenge jylyna bir jinalsa, sonyn ózinde mal basyn jasyru, basqa da týrli sebepterdi algha tartyp, kelisim shartqa otyrmau jiyi oryn alyp otyrady. Onyn bәrin jiti qadaghalap anyqtaudy sharuashylyqtyn mýmkindigi kótergenmen, júmys qolyn kóbeytuge qarjylyq jaghday kótermegendikten bir adamgha  90 shaqyrym kanal boyyn qamtu jýkteletin kórinedi. Sondyqtan da synsyghan mal iyesin anyqtau, retteu mýmkin emes,- deydi sala basshysy.

Su sharuashylyghy su paydalanushylar qataryn kóbeytu, olardan qarjy jinaugha  jergilikti  әkimshiliktin  atsalysqanyn qalaydy. Alayda okrug әkimderi de óz pikirin ortagha salady. Kóktoghay selolyq okruginin әkimi Á.Óteu kotlovandardaghy shluzderdi qayta qarap, jóndeu júmystaryna kónil audaru, tauar iyesi bolghan son su mamandary búl orayda janashyrlyq tanytu qajettigin, jalpy kanaldy susyz qaldyrugha bolmaytynyn aytady.  Sonday-aq okrugten okrugke ótetin aralyqtarda shluz jabylyp qalyp su barmaytyn jaghday qalyptasatyny, ony rettep otyru kerektigi de sóz bolyp jýr. Okrug әkimderi tólemaqy jinaugha qúqyqtary joqtyghyn, әngime mal sanyna tireletin bolsa, su mólsherinin kólemin arttyru ýshin statistikadaghy bar maldy berip, sol arqyly sharuashylyq subsidiyagha qol jetkizip otyrghanyn, sharuashylyq әrbir su tútynushylarmen ózderi kelisim-shart jasasyp, sol arqyly qarjysyn jinap aluy qajettigin, osynday mehanizm bolsa qay jerde, qanday qojalyqtar otyr, solargha baru ýshin arnayy qyzmetkerlerimizdi jiberip, kómekteser edik, deydi olar. Sonday-aq jergilikti halyq alghashynda egin salumen shúghyldanghanyn, keyin odan keler payda bolmaghasyn kәsiptin basqa týrine kóshkeni de әngime ózegi boldy. Degenmen, uaqyt talabyna oray, eginshilikpen shúghyldanudy qayta jandandyru kýn tәrtibine qoyylyp keledi.

   Kanaldar bitelip jatyr

Sharuashylyq basshysy tyghyryqtan shyghyp, shyghyndy azaytudyn jolyn kanaldardy jóndep, su ótkizu qabiletin arttyrudan izdeydi. Búghan qosa eginshilik qarqyn alyp, su paydalanushylar qatary artqanda ghana subsidiya kóbeymek. Alysqa aydalghan sudy jolshybay paydalanyp jatsa qanday jaqsy. Mysaly,  búryndary «Alghabas-Joryq» kanaly sekundyna  3 tekshe metr su ótkizse, qazir 1,5 tekshe metr su ótkizuge mýmkindigi bolmay qalghan. Sondyqtan da osy jәne Tórtqúdyq, Malaysary, Bazarbay kotlovandaryn terendetip, tazalau,   Qúrayly-Say kanaly boyynan jana kotlovan qazu júmystary kýtip túr. Aqsay kanalyndaghy búrynghy Sharhat, Quat, Bólekbay kotlovandaryna da osynday júmys jasaluy qajet eken. Ótken jyly kanaldargha qatysty jóndeu júmystaryna qajetti qarjy kólemi 87 mln. tenge shamasyn qúrap, súranys berilgenmen, jobalyq-smetalyq qújattardy jasaqtaugha qarajattyn joqtyghynan 2008 jyldyn respublikalyq budjet josparyna kiristirilmey qalghan. Mine, endigi jerde osy  jәne  jogharyda  atalghan mәseleler tezine salynyp, tamyrsha  tartylghan kanaldar qúrghamasyn el kýtip otyr.  

Beyresmiy mәlimetterge qaraghanda,  Auyl sharuashylyghy ministrliginin Su resurstary komiyteti metrologiyalyq qyzmet salasyndaghy bas mekeme memleketaralyq su sharuashylyghyn koordinasiyalau ortalyghynyn filialy RMK ghylymiy óndiristik ortalyq «Suavtomatika» mekemesinin kýshimen metrologiyalyq qúrylymnyn núsqasy jәne sudy eseptep úqypty paydalanudyn salalyq baghdarlamasyn jasaudy qolgha alsa kerek-ti. «Atyrausushar» osy sharalargha sәikes sudy ýnemdeu maqsatynda magistralidy  topyraqtan  túrghyzylghan ashyq kanaldardy temir betondarmen qaptau, su qúbyrlaryna auystyru, jyl sayyn kanal arnalaryn arshyp otyru sharalaryn josparlapty.

Biylik qolgha alsa bitpeytin is joq

Jalpy osy mәselege oray audan әkimi Á.Nәutiyev sharua qojalyqtarynyn basyn biriktirip jinalys ótkizgen-di. Úsynys, pikirlerimen bólisip, búl mәseleni pysyqtap, sharasyn aludy ózinin orynbasaryna jýktegen bolatyn. Osyghan oray biz audan әkiminin orynbasary Á.Balahmetovke jolyghyp, mәn-jaydy súraghanymyzda:  - Jaqynda kanaldardy aralap qayttyq. Endi algha qaray shluzderdi iske qosu arqyly sudy tiyimdi paydalanudy qolgha almaqpyz. Qazir osy baghytta júmystanudamyz, qaytkende de sәuirdin alghashqy kýni kanaldargha su jiberilui tiyis,- deydi ol.

Sonymen...

Búl jerde mynaday gәp bar dep aytu mýmkin bolmaghanmen, sol mal iyelerimen kelisim-shartty týsinikti týrde jolgha qoiy kerektey. Janaghy myndaghan jylqy jazdygýni topyraq qyzghannan suyghangha deyin sudy  lastap, bauyrynan malynyp túratyny sózsiz. Biraq sol maldyn iyesin anyqtap, tólemaqysyn alugha kelgende mәselenin ýilespey qalatyny da ókinishti. Qaytkende de búl jerde taraptardyn birlesken júmysy qajet ekeni sezilip túr. Sondyqtan da múnyn da bir jolyn oylastyrghan jón.

Qysqasy, qarayghan qarjy júmsalysymen aydalghan son qasyqtay sudyn da qaytarymy baryn, tapshylyqta tamshy sudyn da altynmen para-par bolatynyn әrkim-aq úqqany jón. Al shól dalany kól dalagha ainaldyru arman bolyp qala bermek.

Janay AMANTURLIYN.

Inder audany.