Birde shymshyq pen kókekting arasyndaghy tanghalarlyq oqighany surettegen beynejazbany kórdim. Shymshyq joqta, onyng úyasyna basyp kirgen kókek, shymshyqtyng bir júmyrtqasyn jep kóredi de, sol informasiyagha say keletin ózining bir júmyrtqasyn shymshyqtyng úyasyna tastap ketedi. Ay-kýni jetip aldymen qabyrshyq jaryp, ómirge kelgen kókekting balapany, kózin ashar-ashpas әli de qauashaghyn jaryp úlgirmegen shymshyqtyng júmyrtqalaryn birinen song birin, ólermendikpen qúlatyp óltirip, úyada jalghyz ózi qalady. Jem әkelgen shymshyqtar ózining nәsilinen ózge, iri de, súryqsyz tirshilikke qarap an-tang kýy keship az-kem túrady da meyirimdiligi barlyq kýmәn men jatyrqaudy jenip ony tamaqtandyra bastaydy. Kókekting balasy ýlkeyip ózi jem tauyp jeuge jarasa da, sol masyldylyghyna basyp, jata beredi. Al ata-ana eki shymshyq onyng tәbeti artqan sayyn, onan beter sharshap, oghan qyzmet ete beredi. Búdan neni týiuge bolady? Mening payymymda: Úya- bizding aqyl oiymyz ben sanamyz mekendegen miymyz. Al, shymshyq ta, kókekte olar - mәdeniyetter. Mәdeniyet degenimiz auqymdy úghym, ol - til, din, dil jәne últtyq salt pen óner. Al júmyrtqa jaryp shyghatyn balapandar she? Mine naghyz manyzdy dýniye. Olar - tilder. Qay til sanada ornygha bastasa, soghan say mәdeniyet “mekendey” bastaydy. Sondyqtan qazaqtar “Balanyng tili shyqty” -deydi. “Til qalyptasty nemese tili payda boldy”-demegen. Demek, til - genetikalyq әri ruhany qasiyet. Al onyng boyynda biz “mәdeniyet”-dep ataytyn barlyq qúndylyqtyng informasiyasy jinaqtalghan.

“Bir qazangha eki qoshqardyng basy syimaydy”-degendey, bir basta eki týrli til men eki basqa mәdeniyet teng dәrejede jasamaydy. Sóz joq, bireui basshy, ekinshisi baghynynqy orynda túrady. Eger, әlgi oqighadaghy jaghdaydy bylaysha elesteteyik, shymshyq balapandary kókek balapanynan búryn nemese bir uaqytta kózin ashyp, tirilse qayter edi? Onda, bir úyadaghy ýsh shymshyq pen bir kókek balapany arasynda “keskilesken” kýres bolar edi. Al biz óz úyasynda shymshyq balapandarynyng qalghanyn tileymiz ghoy. Dana Abaydyn:

-Birindi qazaq biring dos,

Kórmeseng isting bәri bos -deui. Túrar Rysqúlovtyn: “Týrki tildes, týgel bol!”-deui osydan shyghar?

Kózi qaraqty oqyrman sezip otyrghan bolar, memleket til sanalatyn - ana tilimizding óz dengeyindegi mәrtebege jete almauy, basqa emes, zaman ózgergenmen, ózgermegen sanamyzdan bolyp otyr. Sanamyzda Kenes kezinen qalghan últymyzdyng ruhany qúndylyqtaryna jat dýniyeler kóp. Olar beyne kókek balapanynday sanamyzda әli otyr. Olardan arylu әri órkeniyetti qoghamgha tәn qúndylyqtardy qalyptastyru qazirgi zaman talaby. Elbasymyz “Ruhany janghyru”-atty maqalasynda: “Elimiz jana tarihy kezenge ayaq basty....maqsatqa jetu ýshin bizding sanamyz isimizden ozyp jýrui, yaghny odan búryn janghyryp oty­ruy tiyis”-dep atap kórsetti. Demek, ótken kýnning elesinen tazarmayynsha, bolashaqta jarqyn dýnie jasaymyz deuding ózi basy artyq sóz.

Agha úrpaq pen jas úrpaq arasyndaghy qarama-qarsylyqtyng birligi sanalatyn zandylyq zamandar boyy ómir sýrip keledi. Biraq jauapkershilik qashanda agha úrpaqtyng moynynda. Sondyqtan, Kenestik tәrbiyening “qazanynda” myqtap qaynaghan kóptegen býgingi agha buyn ózderi ana tilin bilmegenmen qoymay, balalaryn, nemerelerin ana tilden alshaq etip tәrbiyeleude. Olar ony maqsatsyz, tek ózderine qolayly bolghandyqtan istep otyr dep oilaymyn. Alayda, olar ózderining jauapsyzdyghy, jalqaulyghy arqyly, beri bolghanda, óz úrpaghyn, ary aitqanda últymyzdyng bolashaghyna jauapkersizdik tanytyp otyr. Agha úrpaq ne isteui kerek? - Ózgeristi ózderinen bastap, sanasyndaghy “shymshyqtardan” aryluy jәne sol shymshyqtardyng úrpaghynyng sanasyna “kóshuine” jol bermeui qajet. Búl túrghyda óz tәjiriybemdi aitsam: Alghash әke atanghanymda, balapanyma ózimdi “Áke”, sheshesin “ana”-dep shaqyrtyp ýirettim. Keyingi balalarym qamshy saldyrmay solay atap ketti. Birde mynaday qyzyq oqigha boldy. Ol kezde túnghysh balam 5 jasar edi. Júmystan ýige telefon shalghan әriptesim:

- Papa bar ma?-depti erkeletip. Sol kýnge deyin “papa” sózining mәnin týsinbeytin qyzym:

- Papa degen adam joq- depti. Sonda taghy bir әriptesim:

- Onyng balalary “әke”-dep aitady-dep eskertipti. Sodan әlgi әriptesim: “Ákeng ýide me”-degen eken, qyzym: IYә, ýide-dep telefondy maghan әkelip berdi. Áriptesterim kýlip:

-Qyzyng bizdi әbden úyaltty-degeni әli esimde. Qazir sol qyzym mektepti ýzdik oqyp jatyr. Ana tilinen shygharma, óleng jazyp, talay marapattargha ie boldy. Aghylshyn, orys tilderin de óte jaqsy mengerdi. Bastysy, qazaqy mәdeniyet pen dýniyetanymy qalyptasty. Búlar qyzymnyng sanasynyng irgetasynday nemese armanynyng terenge tartqan tamyrynday ómir boyy serik bolaryna senemin.

Birde aghylshyn danasynyng qúlyptasyndaghy sózin oqyghanym bar. Onda: “Men jas kýnimde әlemdi ózgertem dedim, keyin Angliyany ózgertudi armandadym, qartayghanda bildim, adam aldymen ózin ózgertu kerek eken, bәri kesh”-dep jazylypty. Sondyqtan “Eshten, kesh jaqsy”-degen dala filosofiyasymen balalarynyzdyn, bolmaghanda, nemerelerinizding alghashqy tilin “әkem, anashym”, “atam, әjem”- degen qasiyetti qazaq tilimen shygharynyzdar. “On myng shaqyrymdyq alys jol, alghashqy qadamnan bastalatynyn” úmytpanyzdar aghayyn.

Qaster Sarqytqan

Abay atyndaghy QazÚPU ústazy

Abai.kz