Seysenbi, 29 Qazan 2024
Janalyqtar 3491 0 pikir 23 Sәuir, 2011 saghat 06:53

Berkin Ákebaev. Shekara boyyn kimge tastap baramyz?

Almaty oblysyndaghy Rayymbek audanynyng ornalasqan jeri erekshe: bir jaghy sonau Oiqaraghaydan bastalyp, Qytaymen shekarada ornalasqan tauly aimaq. Shekara syzyghynyng boyynda ornalasqan Sýmbe, Qyzylshekara, Qostóbe, Narynqol, Jambyl jәne Qaratoghan halqynyng kýndelikti júmystary men tynys-tirshiligi sol shekaramen tyghyz baylanysty. Shekarada ornalasqan audan bolghandyqtan, ony kýzetudi audan túrghyndary óz jauapkershilikteri dep týsinip, ony býkil audan halqy bolyp kýzettik desem, artyq aitqandyq bolmas edi. Shekarany búzghan talay adamdy qarapayym auyl túrghyndary ústap bergen mysaldar da jetip-artylady. Audangha syrttan bir-aq jol kiredi jәne shaghyn audan bolghandyqtan, kelgen-ketken beytanys adamdardy qadaghalap otyru - bizding qanymyzgha singen qyraghylyq. Kezinde mektepterde «Shekarashylardyng jas dostary» degen ýiirmeler júmys isteytin. Ár sharuashylyq bir-bir zastavany qamqorlyqqa alatyn...

1997 jyldyng mamyr aiynda Kegen audany taratylyp, Rayymbek audanyna qosyldy. Ornalasqan jerining ynghayyna baylanysty Kegen auyly audan ortalyghy boldy. Halyqtyng әrdayym ortalyqqa qaray qonystanatyny belgili. Sol kezden bastap narynqoldyqtar audan or­talyghyna, qalagha, qala tóniregine kóshe bastady. Nәtiyjesinde búrynghy audan oisyrap qaldy. Qazir qosylghan eki audan­nyng әleumettik-ekonomikalyq kór­set­kishteri búrynghy bir Narynqol audany­nyng kórsetkishine de jetpey qaldy.

Almaty oblysyndaghy Rayymbek audanynyng ornalasqan jeri erekshe: bir jaghy sonau Oiqaraghaydan bastalyp, Qytaymen shekarada ornalasqan tauly aimaq. Shekara syzyghynyng boyynda ornalasqan Sýmbe, Qyzylshekara, Qostóbe, Narynqol, Jambyl jәne Qaratoghan halqynyng kýndelikti júmystary men tynys-tirshiligi sol shekaramen tyghyz baylanysty. Shekarada ornalasqan audan bolghandyqtan, ony kýzetudi audan túrghyndary óz jauapkershilikteri dep týsinip, ony býkil audan halqy bolyp kýzettik desem, artyq aitqandyq bolmas edi. Shekarany búzghan talay adamdy qarapayym auyl túrghyndary ústap bergen mysaldar da jetip-artylady. Audangha syrttan bir-aq jol kiredi jәne shaghyn audan bolghandyqtan, kelgen-ketken beytanys adamdardy qadaghalap otyru - bizding qanymyzgha singen qyraghylyq. Kezinde mektepterde «Shekarashylardyng jas dostary» degen ýiirmeler júmys isteytin. Ár sharuashylyq bir-bir zastavany qamqorlyqqa alatyn...

1997 jyldyng mamyr aiynda Kegen audany taratylyp, Rayymbek audanyna qosyldy. Ornalasqan jerining ynghayyna baylanysty Kegen auyly audan ortalyghy boldy. Halyqtyng әrdayym ortalyqqa qaray qonystanatyny belgili. Sol kezden bastap narynqoldyqtar audan or­talyghyna, qalagha, qala tóniregine kóshe bastady. Nәtiyjesinde búrynghy audan oisyrap qaldy. Qazir qosylghan eki audan­nyng әleumettik-ekonomikalyq kór­set­kishteri búrynghy bir Narynqol audany­nyng kórsetkishine de jetpey qaldy.

Qazirgi jaydy salystyruda ótkenimizge kóz jiberetinimiz bar. Oghan sýiensek, kezinde Narynqol audany boyynsha 3000 gektar jerge kartop egilip, onyng gektarynan 100-120 sentnerden ónim alynatyn. Jekelegen zveno jetekshileri 210-220 sentnerge deyin kartop alyp jatushy edi. Mal basy jyl sonyna qaray 500 myng qoy-eshki, 17 myng iri qara, 10 myngha juyq jylqy malyn qúraytyn. Ol jyldary audan memleketke 900 myng tonna et, 6 myng tonna sýt, 850 tonna biyazy jýn, jýzdegen myng tonna kartop ótkizetin. Áriyne, búl kórsetkishterding ózdiginen kelmeytini belgili. Búl sol kezdegi audan, sharuashylyq jetekshileri men qarapayym enbek adamdarynyng jetistigi edi. Adal enbekterimen kózge týsken Kýlәn Ábdibaeva, Sanaq Dalabaev, Amankeldi Botanbekov, Qajymúqan Diqanbaev siyaqty enbek maytalmandarynyng esim­deri - býginde el jadynda. Sharuashylyq jetekshileri Nýsipbek Áshimbaev, Sәrsenbay Bayghúlov, Qanatay Qamyrov, Dinamjan Dauytov, Kenesbay Bayqanov, Túrsyn Shormanov, Ghaziz Kótshibaev tәrizdi el basqarghan azamattardyng esimderin de úmyta qoyghan joq. Býginderi olardyng atyn qaytalap janghyrtyp otyrsaq, búl eli men jerinen enbegin ayamaghan er-azamattardy býgingi úrpaq esine salyp qon dep bilgen jón...

Al audannyng býgingi jaghdayyna den qoysaq, talay nәrsege kuә bolar edik. Tý­zele bastaghan halyq tirshiligine qanshalyqty tәubә aitqanmen, býgingi kórsetkishter bas­qa­sha sóileydi: bayaghy Narynqoldyng tany­mal, sapaly kartoby kózden búlbúl úshty. Búrynghy audan ortalyghyndaghy arnayy kartop saqtaytyn iri qoyma qirap, to­nal­ghan. Kezindegi Sarbastau men Qaynardaghy asyl túqymdy qoy fermalarynyng jú­mysy joqtyng qasy. Jalpy, audandaghy mal­dy asyldandyru júmystary toq­ta­tyl­ghan. Mal bordaqylaytyn keshender tolyq tonalyp bitken. Auyspaly egistik jýiesi qaghaz jýzinde bolmasa, jýzege asudan qal­ghan. Audan ortalyghyndaghy balabaqsha, or­talyq dýken tonalyp, qirap bitken. Bú­zyl­ghan, bosap qalghan ýilerde esep joq, ha­lyq eski ýiin búzyp alyp, shekara ai­ma­ghyn­daghy tughan jerin tastap kóship jatyr.

Kezinde kórshi Qytay eli barlyq jú­mys­taryn qolmen atqaratyn. Sýmbe ózenining basynan tartylghan toghandy kýrekpen qazyp, biyiktegi egistik jerine su shygharghanyn kózimizben kórgenbiz. Sol jyldary bizge qyzygha qaraytyn kórshimiz býginderi bizdi azyq-týlik pen kiyim-keshekting barlyq týrimen qamtamasyz etip otyr. Biraz jyl búryn jolym týsip, sol Qytaygha, Sýmbening arghy jaghyndaghy Týr­gen­búlaq auylyna barghanym bar. Sha­rua­lary myqty, biz bidaydan gektaryna 25 sentnerdi zorgha alyp jatqanda, olar 50 sentnerden ónim alyp otyr. Bayqaghanym, she­karalyq audandarda qytaylyqtar diy­viy­ziondargha birigetin «júmysshy polkyn» ornalastyryp qoyghan. Jay kezderi auyl sharuashylyq júmystarymen ainalysady, al shyn mәninde, olar - әskery tәrtippen ómir sýretin, jyl sayyn arnauly dayyn­dyqtan ótetin dayyn jauyngerler siyaqty. Sonda kórshi elge tynysh jatqan qazaq sheka­ra­sy­na sonsha jauynger ústau nege kerek? Onyng arghy jaghynda qanday maqsat jatyr, ony zerttep-bilip otyrghan arnauly oryn­dar bar ma? Qazir baspasózdegi aqpa­rattargha kóz salyp, Qytaygha baryp-kelip jatqandardyng jәne onda túryp jatqan qandastarymyzdyng sózderine qúlaq assaq, olar shekaragha jaqyn ornalasqan jer­ler­ge óz últ ókilderin, yaghny hanzulardy top­tas­tyruda eken. Sonday-aq basqa últ ókilderin qytaylandyru sayasaty ashyq týrde jýrgizilude. Qytaydyng osynday әreketterin kórip-bile túra, halqy auyp, jalanashtanyp qalghan shekaralyq audan­dar­dy nege kýsheytpeymiz? Myqtap oi­la­natyn jaghday.

Meninshe, biz de erensiz bolmauymyz kerek, búrynghy Narynqol audanyn qal­py­na keltirip, qaytadan qúruymyz qajet. Eger audan qayta qúrylsa onyng ekonomikasy jan­danyp, júmys izdep jan-jaqqa kóship ketken halqy qayta oralatyny sózsiz. Al audanymyzdyng keremet auyl sharuashylyq әleuetin aitpaghanda, onyng júmaqtay tabiy­ghaty ekologiyalyq turizmdi damytugha tap­tyr­maytyn jer. Onyng syrtynda shekara kýzeti de jaqsara týser edi. Qytay jaghy da qazaq jerining qanyrap bos jatqanyn emes, halqy jiylyp, óz atamekeninde nyq otyr­ghanyn kórer edi. Audandy qayta qúru, shekara boyyndaghy eldi mekenderdi, auyl­dy, audandy kýsheytu, ondaghy halyqtyng әleumettik jaghdayyn jaqsartu mәselesining osynday ýlken memlekettik manyzy bar, auqymdy júmys ekenin eskerip, oghan asa jauapkershilikpen qarasaq. Mәslihat deputattary osy mәseleni qolgha alsa, qanekiy!

Bizder, osy qara shanyraqty kýzetip qal­ghan az ghana túrghyndar, babamyz Rayym­­bek batyrdy terbetip, Berdibek, Mú­­qaghali, Saghat, Erkin, Baqqoja siyaqty aqyn-jazushylardy dýniyege әkelgen qa­siyetti jerimizding keleshegi kemel bo­latynyna kәmil sengimiz keledi.

Múqaghaly Maqataev

«Úyat boldy-au»

Sen de kettin,

Men de kettim,

Ol da ketti auyldan.

Osynymyz úyat boldy-au,

Úyat boldy-au, qauymnan!

Úyat boldy-au,

Úyat boldy-au,

Úyat boldy-au, bauyrlar!

 

Redaksiyadan: QR Parlamenti Mәjilisi deputattarynyng nazaryna!

Jogharyda aitylghan barlyq mәsele - ashy da bolsa shyndyq. Búl tek qana Almaty ob­lysynyng bir ghana shekaralas eldi mekenindegi jaghday emes. Memlekettik shekara tó­ni­r­eginde elimizding on eki oblysyndaghy birneshe audan, auyldarynda da osy taqylettes mәsele bar. Kez kelgen elding shekaralyq eldi mekenderi sol elding ishki ahualynan ha­bar beredi. Mysaly, jogharydaghy maqalada avtor Qytaydyng bir ghana shekaralas au­danyndaghy jaghdaydy aityp otyr. Dәl sol siyaqty shekaranyng arghy betindegi mem­leketterding halqy da biz turaly oy týiedi. Oisyrap túrghan olqylyqtarymyzgha qarap Qazaq eli turaly bógde bir oida qalmasyna kim kepil? Sondyqtan shekarany tek múzday qarulanghan әskermen ghana emes, kóp qonystanghan halyqtyng qarasymen de qorghaugha bolatynyn esten shygharmaghanymyz abzal. Maqalagha ózek bolghan Narynqol jerinde ghana emes, dәl sol siyaqty ózge oblystardyng da eldi mekenderinde de osynday jagh­day qalyptasqan. Reseymen  shekaralas Pavlodardyng Jelezinka (26 myn), Uspen­ka (22 myn) audandarynyng halqy bir audan túrghyndarynyng sanyna jetpeydi. Sol­týs­tikting Aqjar audanynda da halyq seldir qonystanghan. Mәjilis deputaty Núrtay Sabiliyanov ózining bir súhbatynda «Preziydentimizding Jarlyghymen bekitilgen Qazaqstan Respublikasynyng 2015 jylgha deyingi aumaqtyq damu strategiyasynda kórsetilgendey, bo­lashaqta elding shekara manyndaghy búryn taratylghan auyldyq audandardy de­mo­grafiya jәne kóshi-qon jaghdayyna baylanysty qayta qalpyna keltirudi jýzege asyru kerek. Shyghys Qazaqstan oblysynda halyqpen kezdesuler ótkizgen kezde, búryn taratylghan shekara manyndaghy Maqanshy, Marqakól, ortalyghy Aqjar auyly bolghan Tar­baghatay audandaryn qalpyna keltiru mәselesi jii kóterildi. Búl bir jaghynan, she­kara manyndaghy auyldardy saqtap, túrghyndardyng shekara manynan kóshuin toqtatar edi. Shekara manynda halyqtyng kóp boluy, olardyng әleumettik-ekonomikalyq jagh­dayynyng jaqsy boluy el qauipsizdigi ýshin manyzdy ekeni sózsiz» degen eken. Yaghny búl últtyq dengeydegi mәselege ainalghan. Bizdinshe, búl problemanyng sheshilu joly - «Núrly kósh» siyaqty baghdarlamalar ayasynda kóship kelip jatqan qandastarymyzdy she­karalas eldi mekenderge shoghyrlandyru; Ýki­met­ting industriyalyq-innovasiyalyq bagh­darlamasy ayasynda óndiris oshaqtaryn salu; Reseymen arada qalyptasqan shekaralyq forum úiymdastyrudy qolgha alu.

«Alash ainasy» gazeti

0 pikir