بەركىن اكەباەۆ. شەكارا بويىن كىمگە تاستاپ بارامىز؟
الماتى وبلىسىنداعى رايىمبەك اۋدانىنىڭ ورنالاسقان جەرى ەرەكشە: ءبىر جاعى سوناۋ ويقاراعايدان باستالىپ، قىتايمەن شەكارادا ورنالاسقان تاۋلى ايماق. شەكارا سىزىعىنىڭ بويىندا ورنالاسقان سۇمبە، قىزىلشەكارا، قوستوبە، نارىنقول، جامبىل جانە قاراتوعان حالقىنىڭ كۇندەلىكتى جۇمىستارى مەن تىنىس-تىرشىلىگى سول شەكارامەن تىعىز بايلانىستى. شەكارادا ورنالاسقان اۋدان بولعاندىقتان، ونى كۇزەتۋدى اۋدان تۇرعىندارى ءوز جاۋاپكەرشىلىكتەرى دەپ ءتۇسىنىپ، ونى بۇكىل اۋدان حالقى بولىپ كۇزەتتىك دەسەم، ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى. شەكارانى بۇزعان تالاي ادامدى قاراپايىم اۋىل تۇرعىندارى ۇستاپ بەرگەن مىسالدار دا جەتىپ-ارتىلادى. اۋدانعا سىرتتان ءبىر-اق جول كىرەدى جانە شاعىن اۋدان بولعاندىقتان، كەلگەن-كەتكەن بەيتانىس ادامداردى قاداعالاپ وتىرۋ - ءبىزدىڭ قانىمىزعا سىڭگەن قىراعىلىق. كەزىندە مەكتەپتەردە «شەكاراشىلاردىڭ جاس دوستارى» دەگەن ۇيىرمەلەر جۇمىس ىستەيتىن. ءار شارۋاشىلىق ءبىر-ءبىر زاستاۆانى قامقورلىققا الاتىن...
1997 جىلدىڭ مامىر ايىندا كەگەن اۋدانى تاراتىلىپ، رايىمبەك اۋدانىنا قوسىلدى. ورنالاسقان جەرىنىڭ ىڭعايىنا بايلانىستى كەگەن اۋىلى اۋدان ورتالىعى بولدى. حالىقتىڭ ءاردايىم ورتالىققا قاراي قونىستاناتىنى بەلگىلى. سول كەزدەن باستاپ نارىنقولدىقتار اۋدان ورتالىعىنا، قالاعا، قالا توڭىرەگىنە كوشە باستادى. ناتيجەسىندە بۇرىنعى اۋدان ويسىراپ قالدى. قازىر قوسىلعان ەكى اۋداننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرى بۇرىنعى ءبىر نارىنقول اۋدانىنىڭ كورسەتكىشىنە دە جەتپەي قالدى.
الماتى وبلىسىنداعى رايىمبەك اۋدانىنىڭ ورنالاسقان جەرى ەرەكشە: ءبىر جاعى سوناۋ ويقاراعايدان باستالىپ، قىتايمەن شەكارادا ورنالاسقان تاۋلى ايماق. شەكارا سىزىعىنىڭ بويىندا ورنالاسقان سۇمبە، قىزىلشەكارا، قوستوبە، نارىنقول، جامبىل جانە قاراتوعان حالقىنىڭ كۇندەلىكتى جۇمىستارى مەن تىنىس-تىرشىلىگى سول شەكارامەن تىعىز بايلانىستى. شەكارادا ورنالاسقان اۋدان بولعاندىقتان، ونى كۇزەتۋدى اۋدان تۇرعىندارى ءوز جاۋاپكەرشىلىكتەرى دەپ ءتۇسىنىپ، ونى بۇكىل اۋدان حالقى بولىپ كۇزەتتىك دەسەم، ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى. شەكارانى بۇزعان تالاي ادامدى قاراپايىم اۋىل تۇرعىندارى ۇستاپ بەرگەن مىسالدار دا جەتىپ-ارتىلادى. اۋدانعا سىرتتان ءبىر-اق جول كىرەدى جانە شاعىن اۋدان بولعاندىقتان، كەلگەن-كەتكەن بەيتانىس ادامداردى قاداعالاپ وتىرۋ - ءبىزدىڭ قانىمىزعا سىڭگەن قىراعىلىق. كەزىندە مەكتەپتەردە «شەكاراشىلاردىڭ جاس دوستارى» دەگەن ۇيىرمەلەر جۇمىس ىستەيتىن. ءار شارۋاشىلىق ءبىر-ءبىر زاستاۆانى قامقورلىققا الاتىن...
1997 جىلدىڭ مامىر ايىندا كەگەن اۋدانى تاراتىلىپ، رايىمبەك اۋدانىنا قوسىلدى. ورنالاسقان جەرىنىڭ ىڭعايىنا بايلانىستى كەگەن اۋىلى اۋدان ورتالىعى بولدى. حالىقتىڭ ءاردايىم ورتالىققا قاراي قونىستاناتىنى بەلگىلى. سول كەزدەن باستاپ نارىنقولدىقتار اۋدان ورتالىعىنا، قالاعا، قالا توڭىرەگىنە كوشە باستادى. ناتيجەسىندە بۇرىنعى اۋدان ويسىراپ قالدى. قازىر قوسىلعان ەكى اۋداننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرى بۇرىنعى ءبىر نارىنقول اۋدانىنىڭ كورسەتكىشىنە دە جەتپەي قالدى.
قازىرگى جايدى سالىستىرۋدا وتكەنىمىزگە كوز جىبەرەتىنىمىز بار. وعان سۇيەنسەك، كەزىندە نارىنقول اۋدانى بويىنشا 3000 گەكتار جەرگە كارتوپ ەگىلىپ، ونىڭ گەكتارىنان 100-120 تسەنتنەردەن ءونىم الىناتىن. جەكەلەگەن زۆەنو جەتەكشىلەرى 210-220 تسەنتنەرگە دەيىن كارتوپ الىپ جاتۋشى ەدى. مال باسى جىل سوڭىنا قاراي 500 مىڭ قوي-ەشكى، 17 مىڭ ءىرى قارا، 10 مىڭعا جۋىق جىلقى مالىن قۇرايتىن. ول جىلدارى اۋدان مەملەكەتكە 900 مىڭ توننا ەت، 6 مىڭ توننا ءسۇت، 850 توننا بيازى ءجۇن، جۇزدەگەن مىڭ توننا كارتوپ وتكىزەتىن. ارينە، بۇل كورسەتكىشتەردىڭ وزدىگىنەن كەلمەيتىنى بەلگىلى. بۇل سول كەزدەگى اۋدان، شارۋاشىلىق جەتەكشىلەرى مەن قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنىڭ جەتىستىگى ەدى. ادال ەڭبەكتەرىمەن كوزگە تۇسكەن كۇلان ابدىباەۆا، ساناق دالاباەۆ، امانكەلدى بوتانبەكوۆ، قاجىمۇقان ديقانباەۆ سياقتى ەڭبەك مايتالماندارىنىڭ ەسىمدەرى - بۇگىندە ەل جادىندا. شارۋاشىلىق جەتەكشىلەرى نۇسىپبەك اشىمباەۆ، سارسەنباي بايعۇلوۆ، قاناتاي قامىروۆ، دينامجان داۋىتوۆ، كەڭەسباي بايقانوۆ، تۇرسىن شورمانوۆ، عازيز كوتشىباەۆ ءتارىزدى ەل باسقارعان ازاماتتاردىڭ ەسىمدەرىن دە ۇمىتا قويعان جوق. بۇگىندەرى ولاردىڭ اتىن قايتالاپ جاڭعىرتىپ وتىرساق، بۇل ەلى مەن جەرىنەن ەڭبەگىن اياماعان ەر-ازاماتتاردى بۇگىنگى ۇرپاق ەسىنە سالىپ قويۋ دەپ بىلگەن ءجون...
ال اۋداننىڭ بۇگىنگى جاعدايىنا دەن قويساق، تالاي نارسەگە كۋا بولار ەدىك. ءتۇزەلە باستاعان حالىق تىرشىلىگىنە قانشالىقتى ءتاۋبا ايتقانمەن، بۇگىنگى كورسەتكىشتەر باسقاشا سويلەيدى: باياعى نارىنقولدىڭ تانىمال، ساپالى كارتوبى كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى. بۇرىنعى اۋدان ورتالىعىنداعى ارنايى كارتوپ ساقتايتىن ءىرى قويما قيراپ، تونالعان. كەزىندەگى سارباستاۋ مەن قاينارداعى اسىل تۇقىمدى قوي فەرمالارىنىڭ جۇمىسى جوقتىڭ قاسى. جالپى، اۋدانداعى مالدى اسىلداندىرۋ جۇمىستارى توقتاتىلعان. مال بورداقىلايتىن كەشەندەر تولىق تونالىپ بىتكەن. اۋىسپالى ەگىستىك جۇيەسى قاعاز جۇزىندە بولماسا، جۇزەگە اسۋدان قالعان. اۋدان ورتالىعىنداعى بالاباقشا، ورتالىق دۇكەن تونالىپ، قيراپ بىتكەن. بۇزىلعان، بوساپ قالعان ۇيلەردە ەسەپ جوق، حالىق ەسكى ءۇيىن بۇزىپ الىپ، شەكارا ايماعىنداعى تۋعان جەرىن تاستاپ كوشىپ جاتىر.
كەزىندە كورشى قىتاي ەلى بارلىق جۇمىستارىن قولمەن اتقاراتىن. سۇمبە وزەنىنىڭ باسىنان تارتىلعان توعاندى كۇرەكپەن قازىپ، بيىكتەگى ەگىستىك جەرىنە سۋ شىعارعانىن كوزىمىزبەن كورگەنبىز. سول جىلدارى بىزگە قىزىعا قارايتىن كورشىمىز بۇگىندەرى ءبىزدى ازىق-تۇلىك پەن كيىم-كەشەكتىڭ بارلىق تۇرىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. ءبىراز جىل بۇرىن جولىم ءتۇسىپ، سول قىتايعا، سۇمبەنىڭ ارعى جاعىنداعى ءتۇرگەنبۇلاق اۋىلىنا بارعانىم بار. شارۋالارى مىقتى، ءبىز بيدايدان گەكتارىنا 25 تسەنتنەردى زورعا الىپ جاتقاندا، ولار 50 تسەنتنەردەن ءونىم الىپ وتىر. بايقاعانىم، شەكارالىق اۋدانداردا قىتايلىقتار ديۆيزيوندارعا بىرىگەتىن «جۇمىسشى پولكىن» ورنالاستىرىپ قويعان. جاي كەزدەرى اۋىل شارۋاشىلىق جۇمىستارىمەن اينالىسادى، ال شىن مانىندە، ولار - اسكەري تارتىپپەن ءومىر سۇرەتىن، جىل سايىن ارناۋلى دايىندىقتان وتەتىن دايىن جاۋىنگەرلەر سياقتى. سوندا كورشى ەلگە تىنىش جاتقان قازاق شەكاراسىنا سونشا جاۋىنگەر ۇستاۋ نەگە كەرەك؟ ونىڭ ارعى جاعىندا قانداي ماقسات جاتىر، ونى زەرتتەپ-ءبىلىپ وتىرعان ارناۋلى ورىندار بار ما؟ قازىر باسپاسوزدەگى اقپاراتتارعا كوز سالىپ، قىتايعا بارىپ-كەلىپ جاتقانداردىڭ جانە وندا تۇرىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ سوزدەرىنە قۇلاق اسساق، ولار شەكاراعا جاقىن ورنالاسقان جەرلەرگە ءوز ۇلت وكىلدەرىن، ياعني حانزۋلاردى توپتاستىرۋدا ەكەن. سونداي-اق باسقا ۇلت وكىلدەرىن قىتايلاندىرۋ ساياساتى اشىق تۇردە جۇرگىزىلۋدە. قىتايدىڭ وسىنداي ارەكەتتەرىن كورىپ-بىلە تۇرا، حالقى اۋىپ، جالاڭاشتانىپ قالعان شەكارالىق اۋدانداردى نەگە كۇشەيتپەيمىز؟ مىقتاپ ويلاناتىن جاعداي.
مەنىڭشە، ءبىز دە ەرەنسىز بولماۋىمىز كەرەك، بۇرىنعى نارىنقول اۋدانىن قالپىنا كەلتىرىپ، قايتادان قۇرۋىمىز قاجەت. ەگەر اۋدان قايتا قۇرىلسا ونىڭ ەكونوميكاسى جاندانىپ، جۇمىس ىزدەپ جان-جاققا كوشىپ كەتكەن حالقى قايتا ورالاتىنى ءسوزسىز. ال اۋدانىمىزدىڭ كەرەمەت اۋىل شارۋاشىلىق الەۋەتىن ايتپاعاندا، ونىڭ جۇماقتاي تابيعاتى ەكولوگيالىق ءتۋريزمدى دامىتۋعا تاپتىرمايتىن جەر. ونىڭ سىرتىندا شەكارا كۇزەتى دە جاقسارا تۇسەر ەدى. قىتاي جاعى دا قازاق جەرىنىڭ قاڭىراپ بوس جاتقانىن ەمەس، حالقى جيىلىپ، ءوز اتامەكەنىندە نىق وتىرعانىن كورەر ەدى. اۋداندى قايتا قۇرۋ، شەكارا بويىنداعى ەلدى مەكەندەردى، اۋىلدى، اۋداندى كۇشەيتۋ، ونداعى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋ ماسەلەسىنىڭ وسىنداي ۇلكەن مەملەكەتتىك ماڭىزى بار، اۋقىمدى جۇمىس ەكەنىن ەسكەرىپ، وعان اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراساق. ءماسليحات دەپۋتاتتارى وسى ماسەلەنى قولعا السا، قانەكي!
بىزدەر، وسى قارا شاڭىراقتى كۇزەتىپ قالعان از عانا تۇرعىندار، بابامىز رايىمبەك باتىردى تەربەتىپ، بەردىبەك، مۇقاعالي، ساعات، ەركىن، باققوجا سياقتى اقىن-جازۋشىلاردى دۇنيەگە اكەلگەن قاسيەتتى جەرىمىزدىڭ كەلەشەگى كەمەل بولاتىنىنا كامىل سەنگىمىز كەلەدى.
مۇقاعالي ماقاتاەۆ
«ۇيات بولدى-اۋ»
سەن دە كەتتىڭ،
مەن دە كەتتىم،
ول دا كەتتى اۋىلدان.
وسىنىمىز ۇيات بولدى-اۋ،
ۇيات بولدى-اۋ، قاۋىمنان!
ۇيات بولدى-اۋ،
ۇيات بولدى-اۋ،
ۇيات بولدى-اۋ، باۋىرلار!
رەداكتسيادان: قر پارلامەنتى ءماجىلىسى دەپۋتاتتارىنىڭ نازارىنا!
جوعارىدا ايتىلعان بارلىق ماسەلە - اششى دا بولسا شىندىق. بۇل تەك قانا الماتى وبلىسىنىڭ ءبىر عانا شەكارالاس ەلدى مەكەنىندەگى جاعداي ەمەس. مەملەكەتتىك شەكارا ءتوڭىرەگىندە ەلىمىزدىڭ ون ەكى وبلىسىنداعى بىرنەشە اۋدان، اۋىلدارىندا دا وسى تاقىلەتتەس ماسەلە بار. كەز كەلگەن ەلدىڭ شەكارالىق ەلدى مەكەندەرى سول ەلدىڭ ىشكى احۋالىنان حابار بەرەدى. مىسالى، جوعارىداعى ماقالادا اۆتور قىتايدىڭ ءبىر عانا شەكارالاس اۋدانىنداعى جاعدايدى ايتىپ وتىر. ءدال سول سياقتى شەكارانىڭ ارعى بەتىندەگى مەملەكەتتەردىڭ حالقى دا ءبىز تۋرالى وي تۇيەدى. ويسىراپ تۇرعان ولقىلىقتارىمىزعا قاراپ قازاق ەلى تۋرالى بوگدە ءبىر ويدا قالماسىنا كىم كەپىل؟ سوندىقتان شەكارانى تەك مۇزداي قارۋلانعان اسكەرمەن عانا ەمەس، كوپ قونىستانعان حالىقتىڭ قاراسىمەن دە قورعاۋعا بولاتىنىن ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال. ماقالاعا وزەك بولعان نارىنقول جەرىندە عانا ەمەس، ءدال سول سياقتى وزگە وبلىستاردىڭ دا ەلدى مەكەندەرىندە دە وسىنداي جاعداي قالىپتاسقان. رەسەيمەن شەكارالاس پاۆلوداردىڭ جەلەزينكا (26 مىڭ), ۋسپەنكا (22 مىڭ) اۋداندارىنىڭ حالقى ءبىر اۋدان تۇرعىندارىنىڭ سانىنا جەتپەيدى. سولتۇستىكتىڭ اقجار اۋدانىندا دا حالىق سەلدىر قونىستانعان. ءماجىلىس دەپۋتاتى نۇرتاي سابيليانوۆ ءوزىنىڭ ءبىر سۇحباتىندا «پرەزيدەنتىمىزدىڭ جارلىعىمەن بەكىتىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2015 جىلعا دەيىنگى اۋماقتىق دامۋ ستراتەگياسىندا كورسەتىلگەندەي، بولاشاقتا ەلدىڭ شەكارا ماڭىنداعى بۇرىن تاراتىلعان اۋىلدىق اۋدانداردى دەموگرافيا جانە كوشى-قون جاعدايىنا بايلانىستى قايتا قالپىنا كەلتىرۋدى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. شىعىس قازاقستان وبلىسىندا حالىقپەن كەزدەسۋلەر وتكىزگەن كەزدە، بۇرىن تاراتىلعان شەكارا ماڭىنداعى ماقانشى، مارقاكول، ورتالىعى اقجار اۋىلى بولعان تارباعاتاي اۋداندارىن قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەسى ءجيى كوتەرىلدى. بۇل ءبىر جاعىنان، شەكارا ماڭىنداعى اۋىلداردى ساقتاپ، تۇرعىنداردىڭ شەكارا ماڭىنان كوشۋىن توقتاتار ەدى. شەكارا ماڭىندا حالىقتىڭ كوپ بولۋى، ولاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ جاقسى بولۋى ەل قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنى ءسوزسىز» دەگەن ەكەن. ياعني بۇل ۇلتتىق دەڭگەيدەگى ماسەلەگە اينالعان. بىزدىڭشە، بۇل پروبلەمانىڭ شەشىلۋ جولى - «نۇرلى كوش» سياقتى باعدارلامالار اياسىندا كوشىپ كەلىپ جاتقان قانداستارىمىزدى شەكارالاس ەلدى مەكەندەرگە شوعىرلاندىرۋ; ۇكىمەتتىڭ يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق باعدارلاماسى اياسىندا ءوندىرىس وشاقتارىن سالۋ; رەسەيمەن ارادا قالىپتاسقان شەكارالىق فورۋم ۇيىمداستىرۋدى قولعا الۋ.
«الاش ايناسى» گازەتى
