Ly Kuan Yu. Singapurdyng alghashqy premier-ministri.

Qazir әlemde Qytay tili aghylshyn tilining ornyn basatyn әlemdik til boluy mýmkin ekeni jayly týrli әngimeler aityla bastady. Tipti, senator Darigha Nazarbaeva ýlken minberden qytay tilin ýirene beru kerek ekeni jayly birneshe mәrte mәlimdeme jasady. Sonyng әseri bolar QHR-dyng tótenshe jәne ókiletti elshisi Chjan Syao «Beyjing sarayy» qonaqýiinde Qytayda bilim alghan qazaqstandyq studentterge arnalghan jiyn ótkizip, óz sózinde: “Preziydent (Núrsúltan Nazarbaev – avtor) qytay tilin ýirenuge kezdeysoq shaqyrghan joq (Elshining búl aqparatty qaydan alghany týsiniksiz. Elbasy qytay tilin ýirenuge eshkimdi de shaqyrghan joq. Tek strategiyalyq túrghyda búl tilding manyzy bar ekenin atap ótti)” depti. Bizding elde songhy kezderi osynday әngimeler kóbeye bastaghandyqtan da Singapurdyng alghashqy premier-ministri, últy qytay Ly Kuan Yu-dyng qytay tili әlemdik til bola almaytyny jónindegi maqalasyn qazaqshagha audaryp, nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

Aghylshyn tili - әlemde әldeqashan jetekshi oryngha ie bolghan  ghalamdyq til . Ol tarihtyng nәtiyjesi. Britandyq imperiya eng alghash 17-18 ghasyrlardaghy otarlau jәne ónerkәsip revolusiyasy kezindegi kóshbasshylyq róli arqyly aghylshyn tilin әlemning kóptegen jerine taratty. Odan keyin AQSh-tyng ekonomikalyq artyqshylyghy men sayasy kóshbasshylyghy aghylyshyn tilining kóptegen elderde birinshi nemese ekinshi til boluyna әser etti. Búl memleketterding endi fransuz jәne ispan tili sekildi tilderge bet búruy jәne osy tilderdi negizgi til retinde qoldanuy óte kýrdeli әri qiyn.

Men qytay tilining qanday da bir jaghdayda aghylshyn tilining ornyn basyp, әlemdegi eng manyzdy tilge ainalu mýmkindigin kórmey túrmyn. Qytay tilin ana tili retinde qoldanatyn adamdardyng sany kóp bolghanymen, olar negizinen Qytayda túrady. Qytay tarihta otarlaushy bolghan emes. Sondyqtan da, qazirgi kezde onyng eshqanday qytay tilin qoldanatyn otarlary joq. Al, Angliya, Fransiya, Ispaniya sekildi elderding búrynghy otarlary әli kýnge deyin sol elderding tilinde sóileydi.

Qalay bolsa da, qytay tili - әldemdegi basqa adamdar ýshin ýirenui men mengerui jaghynan óte qiyn til. Siz iyeroglifterding ornyna latyn әripterining transkripsiyasyn paydalansanyz da, әrbir qytay iyerogliyfining maghynasy (Ádette bir buyndy sózder) tórt týrli ton arqyly aiqyndalady. Mening oiymsha, Qytaylar, qalay bolghan kýndde, iyerogliften bas tartyp, latyn әlipbiyin qoldanbaydy. Óitkeni, olar ózderining 5 000 jyldyq tarihy bar tilimen maqtanady. Qytay tili qazirgi әlemde qoldanylatyn kóptegen tildermen mýldem úqsamaydy. Ol pitkografiyalyq jәne ieografiyalyq jazu bolghandyqtan, ony әrqanday orfografiya nemese simvoldar arqyly tórt tonnyng ishinde dәl qay ton ekenin anyqtau mýmkin emes. Qytayda, әrtýrli aimaqtardaghy adamdar arasynda eki tilde birdey sóiley alatyn adamdar óte az. Óitkeni, QHR-da әr jerding dialekt aiyrmashylyghy óte ýlken. Al Europada eki tilde sóiley alatyn adamdar óte kóp. Óitkeni  kóptegen Europa tilderi latyn tilinen bastau alady.

Qytay men Singapurda azdaghan qos mәdenitti (aghylshyn jәne qytay) elitalyq qauym qalyptasqan. Búl qauym ana tilinde (qytay tili) jatyq sóileytin jәne әrtýrli dendeyde aghylshyn tilinde erkin sóiley alatyn adamdardan qúralghan. Búl jaghday negizinen sauda jasaudy jenildetu ýshin payda bolghan edi. Dese de, eki tildi birdey jetik dengeyde mengergen adamdardy tabu óte qiyn.

Qytay Shyghys Qytay tenizi teritoriyasyn qorghaytyn әue qorghanysy indetifikasiyalyq zonasyn qúrghanyn jariyalady (ADIZ). Negizgi sebebi, Qytay ózine jaqyn aimaqtyq ortanyng shegarasyn belgilegisi keldi. Búl әue qorghanysy indetifikasiyalyq zonasynyng dau-damay tughyzuynyng bir sebebi - Qytay osy zona turaly alghash jariyalaghan kezinde atalghan zonanyng әdettegi qoldanylu ayasynynan tys talaptaryn bekitui edi. Búdan basqa, búl әue qorghanysy indetifikasiyalyq zonasynyng Senkaku araldary (Qytaysha  Dyaoyydao) sekildi dauly teritoriyalardy qamtuy edi. Ári Japoniyanyng búryn qúrghan әue qorghanysy indetifikasiyalyq zonasymen qabattasyp qalghan edi. Búl keybir sauda úshaqtardyng qbattasqan teritoriyadan úshyp ótken kezinde eki týrli basqaru organdarynyng ózara qarama-qayshy núsqau beru qaupin tudyrghan edi. Negizinde, әue qorghanysy indetifikasiyalyq zonasy barlyq teniz aidyny men әue kenistigindegi erkin reysterge kedergi keltirmeui tiyis. Búl halyqaralyq zandarda keninen qabyldanghan norma retinde baylanysy kýn sayyn terndep kele jatqan әlem elderi ýshin paydaly edi. Mening oiymsha, búl jaghday boyynsha eshqanday ózgeris bolmaydy. Eger ekijaqty kelissózder sәtsiz bolsa, halyqaralyq arbitraj nemese qaruly qaqtyghysqa úlasu mýmkindigi úlghaya týsedi. Dese de, Qytay sekildi alyp elding halyqarlyq sottyng sheshimine baghyna qongy ekitalay.

AQSh-tyng 300 milion halqymen salystyrghanda 1milliard 300 milion halqy bar әri ekonomikasy ýzdiksiz ósip kele jatqan Qytay osy ghasyrda jalpy ishki ónim boyynsha AQSh-tan asyp týsui mýmkin. Biraq, osynday ózgeris sebebinen AQSh-tyng Tynyq múhity aimaghyndaghy yqpal etetin demarkasiyalyq syzyghynda (Guam jәne Gavay arladarynng arasynda) ózgeris enui mýmkin.

AQSh-tyng Aziya aumaghynda kóptegen dostary men odaqtastary bar. Alayda, AQSh Qytaydyng Aziya aumaghyndaghy mýddesi men yqpalynyng artyp kele jatqanyn qaperde ústauy tiyis. Osy aumaqtaghy kóptegen elder AQSh pen dostyq qarym-qatynasyn saqtaghysy kelse de, Qytay búl elder ýshin әldeqashan eng iri sauda seriktesi bolyp ýlgergen. Qytay kәsiporyndarynyng internasionalizasiyanugha úmtylysy men Qytaydyng shetelge investisiya saluy onyng paydaly qazbalar men tabighy shiykizat kózderine asa zaru ekenin kórsetedi. Búl jaghynan Qytay ózining tenizdegi kýshti elge ainalu ambisiyasyn bildirdi de. Sondyqtan da, AQSh-tyng Aziya aumaghyndaghy eldermen baylanysyn nyghaytuy asa manyzdy. Barak Obama ýkimetining "Aziya-Tynyq múhity aimaghyndaghy kýshter balanysyn qayta qarau strategiyasy" AQSh-tyng dúrys baghytqa qadam basqanyn bildiredi. Biraq, búl strategiya mindetti týrde úzaq uaqytqa jalghasuy tiyis.

Singapurdyng alghashqy premier-ministri Ly Kuan Yu-dyn 2014 jyly Qytaydyng qoghamdyq ghylymdar akademiyasynyng saytynda jaryq kórgen maqalasyn qytay tilinen audarghan Ermek Dýisenqoja

Abai.kz