لي كۋان يۋ. سينگاپۋردىڭ العاشقى پرەمەر-ءمينيسترى.

قازىر الەمدە قىتاي ءتىلى اعىلشىن ءتىلىنىڭ ورنىن باساتىن الەمدىك ءتىل بولۋى مۇمكىن ەكەنى جايلى ءتۇرلى اڭگىمەلەر ايتىلا باستادى. ءتىپتى، سەناتور داريعا نازارباەۆا ۇلكەن مىنبەردەن قىتاي ءتىلىن ۇيرەنە بەرۋ كەرەك ەكەنى جايلى بىرنەشە مارتە مالىمدەمە جاسادى. سونىڭ اسەرى بولار قحر-دىڭ توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى چجان سياو «بەيجىڭ سارايى» قوناقۇيىندە قىتايدا ءبىلىم العان قازاقستاندىق ستۋدەنتتەرگە ارنالعان جيىن وتكىزىپ، ءوز سوزىندە: “پرەزيدەنت (نۇرسۇلتان نازارباەۆ – اۆتور) قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋگە كەزدەيسوق شاقىرعان جوق (ەلشىنىڭ بۇل اقپاراتتى قايدان العانى تۇسىنىكسىز. ەلباسى قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋگە ەشكىمدى دە شاقىرعان جوق. تەك ستراتەگيالىق تۇرعىدا بۇل ءتىلدىڭ ماڭىزى بار ەكەنىن اتاپ ءوتتى)” دەپتى. بىزدىڭ ەلدە سوڭعى كەزدەرى وسىنداي اڭگىمەلەر كوبەيە باستاعاندىقتان دا سينگاپۋردىڭ العاشقى پرەمەر-ءمينيسترى، ۇلتى قىتاي لي كۋان يۋ-دىڭ قىتاي ءتىلى الەمدىك ءتىل بولا المايتىنى جونىندەگى ماقالاسىن قازاقشاعا اۋدارىپ، نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

اعىلشىن ءتىلى - الەمدە الدەقاشان جەتەكشى ورىنعا يە بولعان  عالامدىق ءتىل . ول تاريحتىڭ ناتيجەسى. بريتاندىق يمپەريا ەڭ العاش 17-18 عاسىرلارداعى وتارلاۋ جانە ونەركاسىپ رەۆوليۋتسياسى كەزىندەگى كوشباسشىلىق ءرولى ارقىلى اعىلشىن ءتىلىن الەمنىڭ كوپتەگەن جەرىنە تاراتتى. ودان كەيىن اقش-تىڭ ەكونوميكالىق ارتىقشىلىعى مەن ساياسي كوشباسشىلىعى اعىلىشىن ءتىلىنىڭ كوپتەگەن ەلدەردە ءبىرىنشى نەمەسە ەكىنشى ءتىل بولۋىنا اسەر ەتتى. بۇل مەملەكەتتەردىڭ ەندى فرانتسۋز جانە يسپان ءتىلى سەكىلدى تىلدەرگە بەت بۇرۋى جانە وسى تىلدەردى نەگىزگى ءتىل رەتىندە قولدانۋى وتە كۇردەلى ءارى قيىن.

مەن قىتاي ءتىلىنىڭ قانداي دا ءبىر جاعدايدا اعىلشىن ءتىلىنىڭ ورنىن باسىپ، الەمدەگى ەڭ ماڭىزدى تىلگە اينالۋ مۇمكىندىگىن كورمەي تۇرمىن. قىتاي ءتىلىن انا ءتىلى رەتىندە قولداناتىن ادامداردىڭ سانى كوپ بولعانىمەن، ولار نەگىزىنەن قىتايدا تۇرادى. قىتاي تاريحتا وتارلاۋشى بولعان ەمەس. سوندىقتان دا، قازىرگى كەزدە ونىڭ ەشقانداي قىتاي ءتىلىن قولداناتىن وتارلارى جوق. ال، انگليا، فرانتسيا، يسپانيا سەكىلدى ەلدەردىڭ بۇرىنعى وتارلارى ءالى كۇنگە دەيىن سول ەلدەردىڭ تىلىندە سويلەيدى.

قالاي بولسا دا، قىتاي ءتىلى - الدەمدەگى باسقا ادامدار ءۇشىن ۇيرەنۋى مەن مەڭگەرۋى جاعىنان وتە قيىن ءتىل. ءسىز يەروگليفتەردىڭ ورنىنا لاتىن ارىپتەرىنىڭ ترانسكريپتسياسىن پايدالانساڭىز دا، ءاربىر قىتاي يەروگليفىنىڭ ماعىناسى (ادەتتە ءبىر بۋىندى سوزدەر) ءتورت ءتۇرلى تون ارقىلى ايقىندالادى. مەنىڭ ويىمشا، قىتايلار، قالاي بولعان كۇنددە، يەروگليفتەن باس تارتىپ، لاتىن ءالىپبيىن قولدانبايدى. ويتكەنى، ولار وزدەرىنىڭ 5 000 جىلدىق تاريحى بار تىلىمەن ماقتانادى. قىتاي ءتىلى قازىرگى الەمدە قولدانىلاتىن كوپتەگەن تىلدەرمەن مۇلدەم ۇقسامايدى. ول پيتكوگرافيالىق جانە يەوگرافيالىق جازۋ بولعاندىقتان، ونى ارقانداي ورفوگرافيا نەمەسە سيمۆولدار ارقىلى ءتورت توننىڭ ىشىندە ءدال قاي تون ەكەنىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. قىتايدا، ءارتۇرلى ايماقتارداعى ادامدار اراسىندا ەكى تىلدە بىردەي سويلەي الاتىن ادامدار وتە از. ويتكەنى، قحر-دا ءار جەردىڭ ديالەكت ايىرماشىلىعى وتە ۇلكەن. ال ەۋروپادا ەكى تىلدە سويلەي الاتىن ادامدار وتە كوپ. ويتكەنى  كوپتەگەن ەۋروپا تىلدەرى لاتىن تىلىنەن باستاۋ الادى.

قىتاي مەن سينگاپۋردا ازداعان قوس مادەنيتتى (اعىلشىن جانە قىتاي) ەليتالىق قاۋىم قالىپتاسقان. بۇل قاۋىم انا تىلىندە (قىتاي ءتىلى) جاتىق سويلەيتىن جانە ءارتۇرلى دەڭدەيدە اعىلشىن تىلىندە ەركىن سويلەي الاتىن ادامداردان قۇرالعان. بۇل جاعداي نەگىزىنەن ساۋدا جاساۋدى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن پايدا بولعان ەدى. دەسە دە، ەكى ءتىلدى بىردەي جەتىك دەڭگەيدە مەڭگەرگەن ادامداردى تابۋ وتە قيىن.

قىتاي شىعىس قىتاي تەڭىزى تەريتورياسىن قورعايتىن اۋە قورعانىسى يندەتيفيكاتسيالىق زوناسىن قۇرعانىن جاريالادى (ADIZ). نەگىزگى سەبەبى، قىتاي وزىنە جاقىن ايماقتىق ورتانىڭ شەگاراسىن بەلگىلەگىسى كەلدى. بۇل اۋە قورعانىسى يندەتيفيكاتسيالىق زوناسىنىڭ داۋ-داماي تۋعىزۋىنىڭ ءبىر سەبەبى - قىتاي وسى زونا تۋرالى العاش جاريالاعان كەزىندە اتالعان زونانىڭ ادەتتەگى قولدانىلۋ اياسىنىنان تىس تالاپتارىن بەكىتۋى ەدى. بۇدان باسقا، بۇل اۋە قورعانىسى يندەتيفيكاتسيالىق زوناسىنىڭ سەنكاكۋ ارالدارى (قىتايشا  دياويۋيداو) سەكىلدى داۋلى تەريتوريالاردى قامتۋى ەدى. ءارى جاپونيانىڭ بۇرىن قۇرعان اۋە قورعانىسى يندەتيفيكاتسيالىق زوناسىمەن قاباتتاسىپ قالعان ەدى. بۇل كەيبىر ساۋدا ۇشاقتاردىڭ قباتتاسقان تەريتوريادان ۇشىپ وتكەن كەزىندە ەكى ءتۇرلى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ ءوزارا قاراما-قايشى نۇسقاۋ بەرۋ قاۋپىن تۋدىرعان ەدى. نەگىزىندە، اۋە قورعانىسى يندەتيفيكاتسيالىق زوناسى بارلىق تەڭىز ايدىنى مەن اۋە كەڭىستىگىندەگى ەركىن رەيستەرگە كەدەرگى كەلتىرمەۋى ءتيىس. بۇل حالىقارالىق زاڭداردا كەڭىنەن قابىلدانعان نورما رەتىندە بايلانىسى كۇن سايىن تەرڭدەپ كەلە جاتقان الەم ەلدەرى ءۇشىن پايدالى ەدى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل جاعداي بويىنشا ەشقانداي وزگەرىس بولمايدى. ەگەر ەكىجاقتى كەلىسسوزدەر ءساتسىز بولسا، حالىقارالىق اربيتراج نەمەسە قارۋلى قاقتىعىسقا ۇلاسۋ مۇمكىندىگى ۇلعايا تۇسەدى. دەسە دە، قىتاي سەكىلدى الىپ ەلدىڭ حالىقارلىق سوتتىڭ شەشىمىنە باعىنا قويۋى ەكىتالاي.

اقش-تىڭ 300 ميليون حالقىمەن سالىستىرعاندا 1ميلليارد 300 ميليون حالقى بار ءارى ەكونوميكاسى ۇزدىكسىز ءوسىپ كەلە جاتقان قىتاي وسى عاسىردا جالپى ىشكى ءونىم بويىنشا اقش-تان اسىپ ءتۇسۋى مۇمكىن. بىراق، وسىنداي وزگەرىس سەبەبىنەن اقش-تىڭ تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى ىقپال ەتەتىن دەماركاتسيالىق سىزىعىندا (گۋام جانە گاۆاي ارلادارىنڭ اراسىندا) وزگەرىس ەنۋى مۇمكىن.

اقش-تىڭ ازيا اۋماعىندا كوپتەگەن دوستارى مەن وداقتاستارى بار. الايدا، اقش قىتايدىڭ ازيا اۋماعىنداعى مۇددەسى مەن ىقپالىنىڭ ارتىپ كەلە جاتقانىن قاپەردە ۇستاۋى ءتيىس. وسى اۋماقتاعى كوپتەگەن ەلدەر اقش پەن دوستىق قارىم-قاتىناسىن ساقتاعىسى كەلسە دە، قىتاي بۇل ەلدەر ءۇشىن الدەقاشان ەڭ ءىرى ساۋدا سەرىكتەسى بولىپ ۇلگەرگەن. قىتاي كاسىپورىندارىنىڭ ينتەرناتسيوناليزاتسيانۋعا ۇمتىلىسى مەن قىتايدىڭ شەتەلگە ينۆەستيتسيا سالۋى ونىڭ پايدالى قازبالار مەن تابيعي شيكىزات كوزدەرىنە اسا زارۋ ەكەنىن كورسەتەدى. بۇل جاعىنان قىتاي ءوزىنىڭ تەڭىزدەگى كۇشتى ەلگە اينالۋ امبيتسياسىن ءبىلدىردى دە. سوندىقتان دا، اقش-تىڭ ازيا اۋماعىنداعى ەلدەرمەن بايلانىسىن نىعايتۋى اسا ماڭىزدى. باراك وباما ۇكىمەتىنىڭ "ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى كۇشتەر بالانىسىن قايتا قاراۋ ستراتەگياسى" اقش-تىڭ دۇرىس باعىتقا قادام باسقانىن بىلدىرەدى. بىراق، بۇل ستراتەگيا مىندەتتى تۇردە ۇزاق ۋاقىتقا جالعاسۋى ءتيىس.

سينگاپۋردىڭ العاشقى پرەمەر-ءمينيسترى لي كۋان يۋ-دىڭ 2014 جىلى قىتايدىڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ سايتىندا جارىق كورگەن ماقالاسىن قىتاي تىلىنەن اۋدارعان ەرمەك دۇيسەنقوجا

Abai.kz