Qazaqstandaghy jogharghy bilim salasyndaghy týrli reformalar men is-sharalargha syn kóp. Jalpy, elimizde 1990 jyldardyng orta túsynan bastalghan joghary bilim reformalary osy salanyng menedjment jýiesin týsiniksiz jaylargha dushar etti. Ony әrkim әrtýrli týsindiredi. Bireulerding payymdauynsha, mәdeniyeti joghary damyghan AQSh-tyng jýiesin mehanikalyq tәsilmen kóshirgendikten, bizding jaghdayymyzgha ýilespey jatqan kórinedi. Al endi bir sarapshylardyn  aituynsha,  Amerikanyng ýlgisin qabyldaghanda, keybir manyzdy proseduralaryn joghaltqandyqtan, shynayy mazmúnyna say kelmey  kelmey búrmalandy desedi.

Qalay bolghanda da elimizding joghary bilim beru isine júrttyng kónili tolmaytyny ras. Álemdik standartty aitpaghannyng ózinde, búrynghy barymyzdy joghaltyp aldyq deushiler de bar. Qansha jerden ózgerttik, janarttyq dep ózeuresek te, bizding bergen diplomdarymyzdy әlem elderi moyyndap otyrghan joq. Qazirgi tanda ghylym men bilim turaly zang bekitilip, salagha jana ministr kelgeli elimizding JOO, sonyng ishinde últtyq mәrtebege ie bolghan uniyversiytetter ýshin eki mәsele asa manyzdy bolyp otyr. Onyng birinshisi -ghylymy zertteudi basshylyqqa alghan uniyversiytet (research university) bolu, ekinshisi - shynayy oqu ordasyna (training center) ainalu.

Qazaqstandaghy jogharghy bilim salasyndaghy týrli reformalar men is-sharalargha syn kóp. Jalpy, elimizde 1990 jyldardyng orta túsynan bastalghan joghary bilim reformalary osy salanyng menedjment jýiesin týsiniksiz jaylargha dushar etti. Ony әrkim әrtýrli týsindiredi. Bireulerding payymdauynsha, mәdeniyeti joghary damyghan AQSh-tyng jýiesin mehanikalyq tәsilmen kóshirgendikten, bizding jaghdayymyzgha ýilespey jatqan kórinedi. Al endi bir sarapshylardyn  aituynsha,  Amerikanyng ýlgisin qabyldaghanda, keybir manyzdy proseduralaryn joghaltqandyqtan, shynayy mazmúnyna say kelmey  kelmey búrmalandy desedi.

Qalay bolghanda da elimizding joghary bilim beru isine júrttyng kónili tolmaytyny ras. Álemdik standartty aitpaghannyng ózinde, búrynghy barymyzdy joghaltyp aldyq deushiler de bar. Qansha jerden ózgerttik, janarttyq dep ózeuresek te, bizding bergen diplomdarymyzdy әlem elderi moyyndap otyrghan joq. Qazirgi tanda ghylym men bilim turaly zang bekitilip, salagha jana ministr kelgeli elimizding JOO, sonyng ishinde últtyq mәrtebege ie bolghan uniyversiytetter ýshin eki mәsele asa manyzdy bolyp otyr. Onyng birinshisi -ghylymy zertteudi basshylyqqa alghan uniyversiytet (research university) bolu, ekinshisi - shynayy oqu ordasyna (training center) ainalu.

Ozyq oily ghalymdardyng pikirlerine kelsek, elimizdegi iri uniyversiytetterding ózinde qalyptasqan jaghday syn kótermeydi. Aytalyq, jogharyda atalghan research university-ding mәnin jetik týsinbeytindikten, ghylymy kenesting ózi rektorlardyng jetegindegi aty bar da, zaty joq úiymgha ainalghan. Kenes shyn mәninde, professor, oqytushylar újymy aldynda esep beruge qúlyqsyz, rektordyng aidauyndaghy enjar qúrylym bolyp ketken. Osynyng saldarynan býginde uniyversiytet menedjmentine professor oqytushylardyng qatysuy, olardyng júmystyq belsendilikteri is jýzinde qysqarghan kórinedi.

JOO bazasyn jetildiruge elimizding ýkimeti aitarlyqtay kónil bólip otyrghanyn joqqa shygharugha bolmaydy. Álemdik tәjiriybege zer salsaq, uniyversiytetterding qarjylyq kózderi oqu aqysynan, demeushilerding kómeginen, ghylymgha bólinetin dotasiyadan, patent, liysenziya, royalttyq tólemderden jәne memlekettik budjetten qúralady eken. Batys Europa elderi, Japoniya, Avstraliyagha qaraghanda,  AQSh-ta ýkimet tarapynan JOO-ny qarjylandyru jaghy aitarlyqtay az. Alayda, soghan qaramastan, songhy jyldardaghy mәlimetterge qaraghanda, AQSh bakalavrdan jogharghy akademiyalyq dәreje beretin uniyversiytetterding barlyq kiristerining 50,77%-yn memlekettik nemese jergilikti budjet qúisa, 18,06%-yn oqu aqysy, 25,32%-yn kómekshi sharuashylyqtar, qyzmet kórsetuding ózge týrlerinen týsken tabys, qalghan 5,83% -yn demeushilerden bólingen qarjy qúraghan.

Bizdegi jaghday turaly uniyversiytetter BAQ-ty aitpaghannyng ózinde, jeke veb-sayttaryna da múnday mәlimetterdi úsynbaytyndyqtan, aldyn ala birdeme deu qiyn. Árbir qúpiyalanghan esep-qisap pen qarjy kózderin, tabysty býrkemeleu jemqorlyqqa kýdik tudyratyndyghyn eskersek, elimiz uniyversiytetterining búl әreketin týsinu onay bolmaydy.

Jalpy, biz óz jaghdayymyzdy bajaylap, damu baghytymyzdy dúrys belgileu ýshin, ózgelerding tәjiriybesimen egjey-tegjey tanysuymyz manyzdy. Joghary damyghan әlem elderindegi uniyversiytetterden ýirenu ýshin, eng aldymen onyng menedjmenttik qúrylymyn jiti zertteuimiz kerek siyaqty. Áriyne, әr elding jәne onyng uniyversiytetterining ózindik erekshelikteri bolatyny belgili. Soghan qaramastan, liyberaldy demokratiyalyq elderding JOO jýiesi Amerika jәne Europa ýlgisindegi degen eki basty topqa bólinedi eken. Úlybritaniya, Germaniya, Fransiya, Japoniya sekildi joghary damyghan elderde uniyversiytetterding ózin-ózi basqaru menedjmenti jetildirilgendikten, barlyghyn oqu ornynyng ishki mәselesi retinde qarastyrady. Naqtyraq aitsaq, uniyversiytetti basqarudaghy negizgi tetik - oqytushy, professorlardyn, ghylymy qyzmetkerlerdin, qatardaghy júmyskerler men studentterding qolynda.

Atalmysh elder uniyversiytetterining basqarushy úiymdarynyng qúrylymyna kelsek, rektordyng ózi de, onyng jasaqtaghan komandasy - rektorat ta oqytushy ghalymdar arasynan saylanghan basqarushy kenes pen odan derbes qúrylatyn baqylaushy komiytetke baghynady. Aytalyq, osynday qúrylymy eng kýshti damyghan Japoniyagha kelsek, elding JOO-lary (Sukuba uniyversiyte­tinen basqasy) ózin-ózi basqaru jýiesine kóshken. Uniyversiytetting shtatyndaghy oqytushylar, qyzmetkerler, studentterding ókilderi qatystyrylghan saylaudyng nәtiyjesinde rektor taghayyndalady. Al Batys Europa elderindegi jaghday sәl ózgesheleu. Onda uniyversiytet újymynan saylanghan «parlamenti» ispetti basqarushy organy bar. Sol ókiletti organ arqyly rektordy saylaydy jәne otstavkagha ketiredi.

Al  AQSh uniyversiytetterining jýiesi mýlde ózgeshe. Ondaghy barlyq uniyversiytetting biyligi basqaru kenesi (board of trustees, regents), әkimshilik (administration), ghylymy kenes (senate, council, house) degen ýsh instituttan túrady. Olardyng әrbirining ókilettik subiektisi, qúrylu erejeleri, atqaratyn mindetteri men qúqyqtary әr bólek. Ondaghy basqaru kenesining orny erekshe. Olar uniyversiytetting kýndelikti júmysyna tikeley aralaspaydy. Kerisinshe, ghylymy kenesting núsqauymen rektor men prorektorlardy taghayyndap, aghymdaghy júmysty jýrgizdiredi. Al ózderi rektorattyng júmysyna baqylau jasaydy.

Uniyversiytet menedjmentindegi taghy bir manyzdy institut - ghylymy kenes ekeni belgili. Ony bilim ordasy újymy saylaytyndyqtan barlyq mýshe teng qúqyly. Basqaru kenesi qúryltayshy ókilettiligin bildirse, ghylymy kenes oqytushy, ghalymdar yaghni, uniy­ver­siytetting akademiyalyq yadrosynyng ókilderi bolmaq. Sondyqtan, kenesting tóraghalyghyn bizdegidey rektorgha berip qoymaydy. Sonday-aq, ghylymy kenes ózining erejesi boyynsha belgili merzimge saylanatyn basshysy, orynbasary, ózge qyzmet shtattarymen qatar túraqty jәne uaqytsha komiytetter ar­qyly óz isin úiymdastyrady. Akademiyalyq mәselelerdi sheshumen qatar uniyversiytet ómirining ózge de problemalary jayynda rektoratpen mәmlege kelip otyrady. Sondyqtan da atalmysh qúrylym uniyversiytette újymdyq basqarudyng prinsipterin jýzege asyrady.  Amerikandyq ýrdisti tolyq týsinu ýshin Kaliforniya uniyversiytetin mysalgha alayyq. Atqaru kenesi (Board of Regents) 25 mýsheden túrady. Onyng 18-in shtat gubernatory taghayyndaytyn kórinedi. Uniyversiytetti basqaratyndar da, osylar. Qalghan 7 mýshening 4-in ýkimettegi lauazymdy túlghalardan tandasa, 2-i týlekter odaghynan saylansa, 7-shi - mýshe rektordyng ózi. 18 mýsheni birden jergilikti ýkimet taghayyndauynyng sebebine kelsek, oqu orny jergilikti ýkimetting mýlki, әri halyqqa qyzmet kórsetetin manyzdy nysan retinde qarastyrylatyn­dyghynda. Sonymen qatar uniyversiytetti jergilikti biylikten, sayasattan beytarap etip, onyng akademiyalyq erkindigin qamtamasyz etude onyng manyzdylyghy jatyr. Uniyversiytetti sayasy alan, partiyalyq iydeologiyanyng nysany dep qarau tym anghaldyq bolar edi. Kerisinshe, ol biliktilik pen qabilettilikti (merit) qasterlep, algha tartatyn prinsipti (meritocracy) ústanatyn bilim ordasy bolyp tabylady.

Sondyqtan alaulatqan-jalaulatqan «Jas Otannan» bastap, sayasy úiym ataulynyng bәri odan tys túrugha tiyis. Tipti jastardyng arasynda «QDM» dep atalatyn kópshilik úiymdardyng ózin eshbir sayasy partiyalardyng menshikteuge qúqy joq.

Al bizdegi zandar men zandylyqtargha say últtyq uniyversiytetter prinsiptik te, praktikalyq ta túrghydan kelgende, is jýzinde Bilim jәne ghylym ministrligining burokratiyalyq bir baspaldaghy bolyp shyghady jәne sayasy mashinagha tәueldi, qaghazbastylyqtan kóz ashpaytyn enjar úiym retinde kórinis tabady. Amerikanyng jýiesine kózsiz eliktegen kezde, onyng ishki qyr-syryn jetik týsinbey, mehanikalyq tәsilmen kóshiruding saldaryn, mine, osydan angharugha bolady. Prinsiptik túrghydan kelsek, últtyq uniyversiytetterding shynayy qúryltayshysy Bilim jәne ghylym ministrligi emes, shyn mәninde, Qazaqstan halqy (public) dep týsinuimiz qajet jәne solay bolugha tiyis te. Sebebi, sol oqu ordalaryn salyp, túrghyzugha júmsalghan qarjy-qarajat halyqtyng qaltasynan óteldi. Sonysymen de ol últtyq uniyversiytet. Olay bolsa, Qazaqstandaghy barlyq últtyq uniyversiytetterding maqsaty últymyzgha adal qyzmet kórsetip, halqymyzgha joghary bilimdi mamandar dayarlap beru. Ony halyqtyng atynan úiymdastyryp, ýilestirip otyrghan «komanda» ol - qazaq ýkimeti. Sondyqtan Ál-Farabi, Qanysh Sәtbaev, Lev Gumiylevting atymen atalatyny bar, ózge irili-úsaqty barlyq uniyversiytetter - qazaqstandyqtardyng iyeliginde jәne halyqqa qyzmet kórsetu mindeti jýkteletindikten, olar bir ghana ministrlik apparatynyng «qolbalasy» emes, bolmaydy da. Osy sebepten últtyq uniyversiytetterding basqaru kenesi deytindi qúratyn bolsaq, ol qúrylym Qazaqstan halqynyng ókiletti úiymy retinde el azamattarynyng atynan ortaq mýlikti qorghap, oghan júmsalyp jatqan әr tiyndy qadaghalaugha mindetti bolmaq.

Mәselening kelesi jaghyna kelsek, últtyq uniyversiytetter - Qazaqstan halqynyng mýlki. Ol sanatkerlik bola ma, tikeley maghynada zattyq bola ma bәribir. Sonymen birge ol ghylymiy-zertteu әri bilim beru mekemeleri bolghandyqtan, qanday bir sayasy yqpaldan tys, derbes túrugha tiyis. Ókinishke qaray,  bizdegi zandargha, qauly-qararlargha jýginer bolsaq, últtyq uniyversiytetterding rektorlaryn Preziydent taghayyndaytyndyghyna ghana kónil demdeuge bolar, al  basqa jaghynan bir ghana ministrlikting «ashsa -alaqanynda, júmsa - júdyryghynda». Onyng ózinde rektorlar neshe jylgha taghayyndalady, onyng ózin neshe ret qayta taghayyndaugha bolady - ol jaghy әli anyqtalmaghan. Uniyversiytet rektorlary prorektorlaryn ózi taghayyn­dap, bosatatyndyqtan, onyng janyn­daghy ghylymy kenesting tipti róli joqqa tәn. Sonysymen ghylymy kenes­ter ózining negizgi mindetin atqarugha da dәrmensiz rәmizdik dәrejedegi buro­kratiyalyq bir baspaldaqqa ainalghan. Qysqasy, qazirgi tanda últtyq uniyversiytetter janyn­daghy basqaru deysiz be, ghylymy deysiz be, qay keneste de, óz apparatyn baqylaugha qabiletsiz, onday qúzyry da, tәjiriy­besi de joq. Oghan eshbir negizding bolmasy da aidan anyq. Rektorlar uniyversiytetke keledi, ketedi. Al  kenes degen tetik uniyversiytetpen mәngi jasaytyndyqtan,  rektormen birge prorektorlardy da shynayy týrde bekitetin biylikke ie bolsa, ózining negizgi missiyasyn atqarghan bolar edi.

Uniyversiytetterge qatysty mәseleler qarastyrylghanda, әrtýrli sheshimder ústaz-ghalymdardyng qatysuynsyz tek qana rektordyng jeke qalauymen taghayyndalghan at tóbelindey lauazymdylardyng bas shúlghuymen qabyldanatyn jaghdaygha jettik. Sol lәppayshylar mәselening mәnin tereng taldap týsindiruding ornyna rektordy jer-kókke syighyzbay maqtaumen, turasyn aitqanda, jaghympazdanumen kýneltip jýrgen jaylary bar. Onday ghylymy kenesterde qanday bedel bolsyn.  Uniyversiytetterge qatysty mәseleler qarastyrylghanda, әrtýrli sheshimder ústaz-ghalymdardyng qatysuynsyz tek qana rektordyng jeke qalauymen taghayyndalghan at tóbelindey lauazymdylardyng bas shúlghuymen qabyldanatyn jaghdaygha jettik. Sol lәppayshylar mәselening mәnin tereng taldap, týsindiruding ornyna,  rektordy jer-kókke syighyzbay maqtaumen, turasyn aitqanda jaghympazdanumen kýneltip jýrgen jaylary bar. Onday ghylymy kenesterde qanday bedel bolsyn. Sayyp kelgende, elimizdegi últtyq uniyversiytetterding basqaru jýiesin jetildiru, oghan shúghyl betbúrys jasau qajettiligi ómirden tuyp otyr. Ony jasaugha jogharyda atap ótken AQSh uniyversiytetterining újymdyq basqaru tәsilderi tәjiriybe bolar dep ýmittenemiz. Býginde bizge ýlgi bolyp otyrghan Amerikada HIH ghasyrda uniyversiytet dep ataugha túrarlyqtay oqu orny bolmaghan eken. Al býginde әlemdegi eng úly mәrtebeli 30 uniyversiytetti ata dese, onyng 20-sy osy elden tabylatyndyghyna Garvardta kóp jyl dekan bolghan Genry Rosovskiyding kepildik beruge bar ekenin mәlimdeui tegin emes bolar. Múnday iri jetistikting kilti uniyversiytetterding basqaru qúrylymyn jetildirude bolsa kerek.

Quandyq ShAMAHAYÚLY,

jurnalist

Astana

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 15 (98) 27 sәuir 2011 jyl