Qazir býkil el boyynsha ejelgi Saq Babalar qorghandary men eski mazarat, kesenelerdi tonaytyn, tipten múny «tabys kózine» ainaldyryp alghan «qara arheologtar» kóbeyip barady. Ókinishke oray búl mәseleler birneshe ret ýkimet gazetteri "Egemen Qazaqstangha" sheyin de, Mәjiliste de kóterildi. Osydan birneshe jyldar búryn osy joldar avtory da múny jergilikti baspasózde kótergen bolatyn. Búl onay jolmen tez arada bayyghysy kelgen qylmysker toptar «metall izdeytin» qondyrghylarmen jәne de basqa da tehnikalarmen jaraqtanyp, otarshyl jýieden endi ghana shyghyp, boyyn tiktey bastaghan Ata tarihatymyz ben últtyq mәdeniyetimizge, orasan zor apattar әkelude. Biraq gazet oqymaytyn, onyng ishinde ózderi sol memleketti basqaryp otyrsa da memleket tiline de, tarihyna da, ertenine de, bagha jetpes jәdigerlerine de pysqyryp ta qaramaytyn, búrynghy imperiyanyng ruhynda tәrbiyelenip, týrli joldarmen el biyligine kelip qalghandar búl asa manyzdy mәselege mýldem kónil bólmey keledi...

Ejelgi zamandar men orta ghasyrlarda osynday kiyeli jerlerdi, yaghny qorymdar men kesenelerdi, keruenderdi tonap, adamdargha qaraqshylyq shabuyl jasaghandardy Úly Qahannyng arnayy ókilettikteri bar jasauyldary әlgi qorqau súmdardy ústaghan jerlerinde bastaryn shauyp, aghashtargha ilip ketetin bolghan...

Ay Qaraq Kerey Han biylikke keler aldynda Altyn Ordada týrli dinderdi tu etken han túqymdary taqqa talasyp, ózara qyrqysyp Elding berekesin ketirip, tәrtip qojyrap túrghan tústa eldi tonaytyn, keruendi toruyldaytyn toptar qaytadan payda bolady. Kerey Han Qazaq Handyghyn qúryp, biylikke kelgesin jan-jaqty osaldap ketken tәrtipti qalpyna keltiruden bastaydy. Osy qandy tútqiyl shabuyldy basqaratyn týngi úrylardy Kerey Han arnayy sarbazdar shygharyp, izderine týsip búghaulap ústap alyp kelip, halyqtyng aldyna shygharyp basshylarynyng basyn kesip, jol boyyndaghy aghashtardyng bútaghyna ildirip qoyady eken. Adamnyng basy túrghan aghashty el kórip: «Ay Qaraqtyng qoldanghan jazasy!» - dep biledi eken. Keyinerek osy sózden «qaraqshy» - degen sóz payda bolady.

Jonghar-Qazaq soghysynda osy jazany Aybyndy Abylay Hannyn Bas batyrlarynyng biri Er Qanayúly Qúlan Qayyr Hanbas Batyr Jonghar qaraqshylaryna qoldanady. Jazyqsyz sәbi, ana, aqsaqaldardy jylatqan pendelerdi ayamaghan. Múnday jauyzdardyng bastaryn kesip, aghashqa ilgen. Osynday jazalardy qoldanghan jerlerde, Kerey Han zamany men Aybyndy Abylay Han ómir sýrgen Jonghar shapqynshylyghy uaqytynan qalghan tarihy jer ataulary: «Qandyaghash», «Kókterek», «Súraghash», «Saryaghash», «Qaraqshy terek», «Bútaqbas», «Tórtbútaq», «Qargha qonar», «Ýshtóbe», «Molaly shybyq», «Qytay shybyq», «Orys jylaghan», «Parsy bas», «Itkózdi qaraghay», «Búzyq tobylghy», «Sýiekbas Sekseuil», «Hanbas beket», «Kerey jayrasúny», «Qanjygha bútaq», «Shirigen aghash», «Enireuik toghaybas», «Jylauyq qayyn» - dep atalypty. Osynday tarihy jerlerde qaraqshylardy o dýniyege attandyryp, basshylarynyng bastaryn aghashqa ilip qoyghan.

Shyndyghynda, býgingi kýni Elimizde óte auyr mәselege ainalyp túrghan múnday «qara arheologtargha» osynday asa qatang jaza qoldanu kerektigi de ómirding talabynan tuyndap otyr! Sebebi ejelgi mazarattar men kesenelerdi tonap, sony kәsipke, kýn kóriske ainaldyryp jýrgenderdin, molany ashyp mýrdelerdi jeytin jyrtqysh qorqaulardan aiyrmashylyghy qaysy? Múnday súmdar dýnie men aqsha ýshin kez – kelgen adamdy shimirikpey bauyzdap, nemese ata salady. Búl olar ýshin su ishkenmen birdey ghana nәrsege ainalghan. Osynday qorqaulardyng adam arasynda ómir sýruining ózi, olardyng qorqau úrpaq taratuy da qoghamgha da, Elding bolashaghyna da asa qauipti. Múnday elementterdi, yaghny «adam terisin jamylghan ibilisterdi» babalarymyz týbirimen joyyp otyrghan. Qazirgi beleng alghan jappay jemqorlyq memleketimizdi ishtey iritude. Elimizdegi tәrtip qojyrap, jetim satqan, jer satqan, azghyn qogham ornatqandardyng arqasynda memleketting biyligi men pәrmeni barlyq salada әlsirep barady. Al osynday jaghdayda olardyng múnday óte manyzdy mәselelermen ainalysuyna peyilderi de, uaqyttary da joq bop túr?!

Abai.kz caytynda Ádilbek Qaba men Tәken Moldaqynúlynyng osy mәseleler boyynsha keltirgen derekteri, bizding eldi naghyz jarymes elding ertenin oilamaytyn pendeler biylep otyr ma, degen zandy súraqty tuyndatyp otyr?! Súmdyq qoy búl! Bas qayda? Elding ertenin tereng oilaytyn er - azamattargha, biylikten tәrtip pen zandylyqty qataytatyn is – sharalardy talap etip, biliksiz basshylargha oryndy bosatyndar dep talap qoyatyng sheshushi kezender kelgen siyaqty...

Ilesbek Bayjanov

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz