Juyrda Almaty qalasynyng Ortalyq memlekettik arhiyvinde әl-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetining professory, tarih ghylymdarynyng doktory  Orazgýl Múhatovanyng «Asylbek Seyitov – tarihta qalghan iz» atty monografiyasynyng túsaukeseri bolyp ótti.

Búl eleuli isshara turasynda aitpas búryn Alash arystarynyng qatarynda halqynyng bolashaghy ýshin kýresip, kenestik solaqay sayasattyng saldarynan jazyqsyz japa shekken Asylbek  Seyitovtyng ómiri men qyzmetin júrt jadynda bir janghyrtyp ótken dúrys shyghar.

Asylbek Júmanúly 1894 jyly Omby general-gubernatory janyndaghy kense tilmashynyng otbasynda dýniyege kelgen. Sol kezdegi qazaq ziyaly qauymynda qalyptasqan  dәstýr boyynsha aldymen orys mektebinde, sodan keyin Omby klassikalyq erler gimnaziyasynda bilim alghan. Gimnaziyany bitirgeni turaly kuәlikte onyng orys tili, zantanu, latyn tili, matematika, geografiya, fizika, tarih pәnderin jaqsy degen baghagha bitirip, nemis jәne fransuz tilderin óte jaqsy oqyghany anyq kórsetilgen. 1911 jyly Tomskidegi memlekettik uniyversiytetting medisina fakulitetine oqugha týsip, 1913 jyly ýzdik baghamen bitirip shyghypty. Sonyng nәtiyjesinde uniyversiytetting dәrigerlik fakulitetine qabyldanyp, onda  taghy tórt jyl bilim alady. Songhy oquyna Aqmola guberniyasy zemstvosynyng jәrdem-qarjysy berilip túrghandyqtan, dәrigerlik qyzmetin de osy ónirden bastaydy.

 1916 jyly Ombygha qayta oralghannan keyin Bayanauyldaghy kazak stanisasynda dәriger bolyp  ornalasyp, sol jyly býkilreseylik sanaqtyng Dalalyq ólkesinde jýrgizilgen nauqangha qatysady.  Atalmysh nauqanda aqyn, qogham qayratkeri Sәken Seyfullinmen birge Aqmola uezinde júmys jasap, onyng ontýstik bóligi komisiyasyn basqarady.  Osy saparynda halyq arasynda jii kezdesetin sýzek, bezgek, tyrysqaq aurulryna qarsy medisinalyq kómek  isin úiymdastyryp, qolynan kelgenshe emdik sharalaryn jýrgizedi. Halqynyng mýshkil hәlin kórgen Asylbek Júmanúly osy kezden bastap qoghamdyq-sayasy ómirge belsene aralasyp, aldynghy qatarly ziyaly qauymnyng qatarynan kórinedi.

1917 jyly Orynbor qalasynda ótkizilgen birinshi jalpyqazaq qúryltayyna delegat bolyp saylanghany osyghan dәlel bola alady. Onda da qatardaghy qatysushy bolyp qalmay, qúryltay prezidiumynyng tóraghasy Halel Dosmaghanbetúly, qosalqy tóraghalar – Ahmet Baytúrsynúly men әl-Múhammed Kótibarúlynyng qatarynda Mirjaqyp Dulatúlymen birge hatshylyq qyzmetine saylanady. Qúryltay sonynda tóraghanyng orynbasary bolghan Asylbek jayly «Qazaq» gazeti sol kezde: «Asylbek Seyitov – jas doktor, qyz minezdi, aq qaghazdan aq, últshyl jas. Oblastnoy qazaq komiytetinde predsedateli orynbasary...»  – dep jazghan edi.

1917 jyldyng jeltoqsan aiynda Orynborda ekinshi jalpyqaqaq qúryltayy ótkizilip, Alashorda ýkimeti qúrylghany belgili. Sol jyly Ombyda Alashorda komiyteti qúrylyp, onyng qúramyna Maghjan Júmabay, Aydarhan Túrlybay, Baymúhambet Serkebay,  Asylbek jәne onyng ýlken aghasy Músylmanbek Serkebaylar kirgen bolatyn. Onyng janynan ashylghan «Birlik» jastar úiymnyng jetekshiligine Asylbek pen Músylmanbek Seyitov saylansa, kishi inisi Múratbek Seyitov Semeyde qúrylghan «Jas azamat» úiymynyng jetekshilerining biri bolghany mәlim.  Alash qozghalysynyng bastauynda túryp, halqynyng azattyghy jolynda jan ayamay kýresken Asylbek Júmanúlyn Alash arystary qataryna engizu bolashaqta atqarylar mindetterding biri bolmaq.

Bayanauylda biraz jyl bas dәriger qyzmetin atqarghan  Asylbek Júmanúly 1922 jyldan bastap 15 jyl boyy Semey qalasyndaghy guberniyalyq densaulyq saqtau basqarmasynyng bastyghy bolyp enbek etedi. Osy ólkede ókpe auruyn emdeytin «Auyl» jәne «Berezovka» sanatoriylarin ashugha múryndyq bolghan.  1937 jyldyng mausymy men jeltoqsan aralyghy Asylbekting ómiri men qyzmetindegi eng qysqa kezeng boldy.  Ol osy jyly Qazaq KSR-i Densaulyq saqtau halyq komisariatynyng josparlau-qarjylau bólimining mengerushisi qyzmetine shaqyrylghan. Al, qarasha aiynyng sonynda   Almaty qalasyndaghy temeki fabrikasynyng janyndaghy ambulatoriya negizinde emhana úiymdastyru júmysy tapsyrylady. Ózine jýktelgen mindetti merziminen búryn oryndaghan ol kópshilikting qoldauymen osy № 5 emhanasynyn  bas dәrigeri qyzmetine taghayyndalghany mәlim.  Alayda óz qolymen qúrghan emhanany bar-joghy bes-aq kýn basqarghan Asylbek Seyitov 1937 jyldyng 3 jeltoqsanynda qamaugha alynady.  Al,  8 jeltoqsanda «halyq jauy» retinde atu jazasyna kesilgen. Asylbek atylghan jyly onyng ayauly jary Nәfiya Sәduaqasqyzy Shormanova ontórt jasar qyzy – Roza men әli dýniyege kelmegen nәrestesin qamaugha alynudan saqtau ýshin Ombygha qonys audarady. Asylbekting tughan bauyrlary Músylmanbek pen Múratbek te «Alash» partiyasynyng mýsheleri retinde repressiyagha úshyraghandary bergili.

«Halyq jauy» degen aiyp taghylyp, úzaq jyldar boyy atyn ataugha tyiym salynghan Asylbek Seyitov tek 1957 jyly ghana tolyqtay aqtalghan edi. Alayda,  tútqyndau kezinde tәrkilegen qújattar men fotosuretter MQK-nyng arhiyvinen joghalyp ketuine baylanysty ol turaly derekter az saqtalghan. Tek qyzdary Roza men ol atylghannan keyin dýniyege kelgen Klara Asylbekqyzy saqtap, jinaqtaghan dýniyelerding negizinde Almaty qalalyq arhiyvinde arnayy qor qúrylyp, kitaptyng shyghuyna týrtki bolghan kórinedi.

Túsaukeser saltanatynda bayandama jasaghan monografiya avtory – tarih ghylymdarynyng doktory, professor Orazgýl Múhatova Alash arysynyng ómiri men qyzmetine toqtala kelip, últynyng bolashaghy ýshin janyn qúrban etken kýreskerding esimin úlyqtau mәselesi kenjelep jatqanyn qynjyla aitqan. Atap aitqanda, Semey men Almaty qalalarynda Asylbek Seyitovting atynda kósheler bar kórinedi. Alayda, Almatydaghy kóshening úzyndyghy  bar-joghy 250 aq mert bolsa, onyng 200 metrin bir qaltaly azamat qorshap alypty. Sonda Alash arysyna arnalghan kóshening úzyndyghy 50 aq metrdi qúrap túr. Osy orayda, qalamyzda on ret qaytalanatyn kóshelerge at tappay jýrgen әkim-qaralar elining azattyghy jolynda mert bolghan arysymyzdy ardaqtap, jóni týzu bir kósheni atau tilegin eskerse ong bolar edi.

Orazgýl Múhatovanyng «Asylbek Seyitov – tarihta qalghan iz» atty monografiyalyq enbegining túsauyn  Alash arysynyn  túyaghy – Klara Asylbekqyzy kesip, әkesi atylghannan keyingi «halyq jauynyn» otbasy retinde kórgen qorlyqtary men tartqan azaby, ómir ýshin kýresi jayynda qyzghylyqty әngime aityp bergen. Sonynan sharagha qatysushylargha jana kitap syilyqqa úsynyldy. Búl, iygi bastama elim dep enirep ótken erding atyn ardaqtaudyng bastamasy bolady dep sengimiz keledi.

Quat Qayranbaev

Abai.kz