Monghol Altay tauyndaghy múzart ishinen qazylyp alynghan sardardyng mýrdesi men sauyt-sayman, әsey-mýseyin, әsirese búlghyn jarghaq ishigin, ishigining pishinin kórgende aty-jóni beymәlim ata-babang tirilip kelgendey bolyp, kózine ottay basylady. Monghol, Resey, Germaniya jer sheneushilerining Bayan-Ólgiy aimaghynyng óniri Kóp kópir boyyndaghy múzarttan tauyp, Novosibiriskde «qalpyna» keltirip, 2008 jyly qarashada Ulaanbaatargha әkelingen búl tarihy múrazattyng bizding jyl sanauymyzgha deyingi tórt ghasyr búryn ótken adam qoghamyn zertteuge jan-jaqty manyzdy bolary dausyz, al biz ýshin maqtanysh - osy ishik qazaqtyng últ jandy úrpaghy býginge deyin kiyip kelgen ishikke aumay-tanbay úqsaghandyghynda bolyp otyr. Sәni de aishyqty, mәni de astarly qazaqtyng kiyim ýlgisi qazirde әlemning kóptegen halyqtaryna tarap ýlgergenine tang qalasyn. Kiyimde ghana emes, minez-qúlyq, kýsh-qayrat, salt-sanasynda qazaqtyng ejelden eren qasiyetterin sanasang san jetpeydi. Al solay bola túra qazaqsha kiyinuden, qazaqsha sóileuden iymenetin emes-au, iymenudin, qorqudyng kýni ketti ghoy, ersi kóretin, bezinetin qazaqtyng bar bolatyny qalay? Ásirese ana tilin bilmeytin, aghylshyn ba, orys pa, qytay ma әiteuir basqa bir tildi tәuirirek biletin, sol arqyly ózin jettim dep sanaytyndar ana tilimizdi osylay qor tútatyn tәrizdi.

Monghol Altay tauyndaghy múzart ishinen qazylyp alynghan sardardyng mýrdesi men sauyt-sayman, әsey-mýseyin, әsirese búlghyn jarghaq ishigin, ishigining pishinin kórgende aty-jóni beymәlim ata-babang tirilip kelgendey bolyp, kózine ottay basylady. Monghol, Resey, Germaniya jer sheneushilerining Bayan-Ólgiy aimaghynyng óniri Kóp kópir boyyndaghy múzarttan tauyp, Novosibiriskde «qalpyna» keltirip, 2008 jyly qarashada Ulaanbaatargha әkelingen búl tarihy múrazattyng bizding jyl sanauymyzgha deyingi tórt ghasyr búryn ótken adam qoghamyn zertteuge jan-jaqty manyzdy bolary dausyz, al biz ýshin maqtanysh - osy ishik qazaqtyng últ jandy úrpaghy býginge deyin kiyip kelgen ishikke aumay-tanbay úqsaghandyghynda bolyp otyr. Sәni de aishyqty, mәni de astarly qazaqtyng kiyim ýlgisi qazirde әlemning kóptegen halyqtaryna tarap ýlgergenine tang qalasyn. Kiyimde ghana emes, minez-qúlyq, kýsh-qayrat, salt-sanasynda qazaqtyng ejelden eren qasiyetterin sanasang san jetpeydi. Al solay bola túra qazaqsha kiyinuden, qazaqsha sóileuden iymenetin emes-au, iymenudin, qorqudyng kýni ketti ghoy, ersi kóretin, bezinetin qazaqtyng bar bolatyny qalay? Ásirese ana tilin bilmeytin, aghylshyn ba, orys pa, qytay ma әiteuir basqa bir tildi tәuirirek biletin, sol arqyly ózin jettim dep sanaytyndar ana tilimizdi osylay qor tútatyn tәrizdi. Sóite túra últym qazaq, Qazaq elining azamatymyn deui «din ýshin emes, kýn ýshin» Qazaq elinde jan baghyp jýrgendigin kórsetetini aidan anyq. Tilin bilmegen pende búl halyqtyng tarihyn, salt pen sanasyn mún-múqtaj, quanysh-shattyghyn, jalpy jan dýniyesin tolyq bile alar ma eken? Bile almasa búl elge jau tiyip bara jatsa da jany ashymaq emes.

Jalpy óz tili qaysybir últtyn, memleketting tórt tiregining biri. «Izmder» ózgerse de ózgermeytin bir qaghida osy. Qaysybir elding memlekettik shekara ishindegi alaqanday jerining ózin mynau «últaralyq jer», múny enshilep aluyna bola beredi desek zangha sәikesip, aqylgha siyar ma edi? Olay bolsa til dәl solay. Bir memleketting últtyq tiline zang boyynsha tolyq ýstemdik berilmese, ol elding tәuelsizdigi tolyq kemeline kele almaghandyghyn kórsetedi.

Zәudeghalam zanda onday kólgirsu bar bolady eken, biylikting qateligi emes ol, biylik iyelerin azat saylaumen biyikke kótergen kópshilikting ózinde enjarlyq bar bolghany. «Bir is bar: aitugha bolatyn, isteuge bolmaytyn; isteuge bolatyn, aitugha bolmaytyn; aitugha da, isteuge de bolatyn; aitugha da, isteuge de bolmaytyn» deytin sóz bar. Sol siyaqty aitpasqa, istemeske bolmaytyn bir is bar. Ol - bizding qazaqtyng óz qúndylyghyn baghalay almaytyndyghy. «Qolda barda altynnyng qadiri joq» - deydi bәri týgel dilmәrsip. Sóite túra últ mýddesine jan-tәnimen beriletini sanauly. 20-day jyldyng aldynda atamekende biraz uaqyt bolghan kezimde bir aghamyzben әngimelestim. Tilinen may emes-au, bal tamady. Últjandylyghy ýshin ishi-bauyrym eljirep barady. Sóitip otyrghanda «papalap» janyna bir jas  jigit jýgirip keldi. Orysshalay jóneldi. Aqsaqalym oghan qazaqsha әldenelerdi aityp edi, anau úqpady. «Últjandy» shalym menen úyaldy-au deymin, ornynan atyp túra kelip, balasyn onasha ala jóneldi. Óz perzentin qazaqsha tәrbiyelep jarytpaghan, múnday «últjandylardan» ne qayyr? Qazaqtyng birer buyn úrpaghynyng osylay qalyptasqanyna olar kinәli dep aiyp taghu qiyn, bәri de shyrghalay otyryp kenestik «birtútas últ» bolghyzu, «kenestik ómir saltyn» mәjbýrlep qalyptastyrudan bolghany ras. Alayda býgin she, býgin egemendik, erkindik berilgen, memlekettik tildi damytu qory qúrylyp, oghan el preziydenting ózi qanshama mln tenge audaryp otyrghannyng ózinde «qazaq tili aghylshyn men orys tiline tótep bere ala ma?» degen kýmәn tughyzudyng sebebi qazaqtyng aghylshyn bolyp, orys bolyp mәdeniyet pen órkeniyetting biyigine shyrqaghandyghyn emes, aqylanbay-aq, aqy berip ýirenuge, tútynugha tiyis. Ana tilinen maqúrym qalyp etekke domalaghan taudyng tasynday qúldyrap bara jatqandyghyn aiqyndap otyr.

Monghol elining negizgi zanynda: «Monghol tili - memlekettik resmy til bolyp tabyldy» delingen. Búl jerde osy eldegi ekinshi últ bolushy bizding qazaqtar «Qazaq tiline ekinshi til degen mәrtebe ber» dep óneshin sozghan joq, búl oryndy da. Óitkeni memleket qazaqtiki emes, mongholdiki ghoy. Osy zang boyynsha «jogharydaghy tarmaq halyqtyng basqa tildegi últ azshylyghyn oqyp-ýirenu, ózara qatynasu, mәdeni, óner, ghylymy is-qyzmet jýrgizu qúqyna núqsan keltirmeydi» dep zandastyruynyng ózine de shýkirshilik etemiz. Obaly ne, memlekettik is-sharalardy resmy til - monghol tilinde jýrgizip otyrsyng ba, joq pa dep te jogharydan qarauyl qaratyp, qadaghalau jasamaydy. Alayda qazaq ózimizding qanymyzda kólgirlik bar-au deymin, mongholshalay jónelemiz. Osy orayda mysal retinde 1978 jyly Ortalyq komiytetten Bayan-Ólgiylikterge qaratylyp «Internasionaldyq tәrbiyeni kýsheytu turaly» qauly qabyldanyp, onyng negizgi nayzasy qazaq tilin yghystyrugha baghyttalghanda halyqqa jat búl sayasatty qyzu qoldap qazirde birshamasy jiyrmaday ziyalynyng sóz sóilegenin alugha bolady. Al solar shyn bilimdi internasionalshyldar bolsa Leninning jәne Stalinning til turaly qaghidalaryn, sonyng ishinde balagha qarshadayynan ana tilinde bilim, tәrbie beru turaly aitqanyn ústanghan bolar edi. Jalpy әr uaqytta bilimi tayaz, shanaghy shamaly, jaghympaz, eki betkey, anasyna, últyna jatbauyrlar ghana búl iske salqyn qaraydy. «Dәmin tatsang dәstýrine baghyn» degen sóz bar monghol halqynda. Osy eldegi qazaqtar olarmen sol dәstýrine say, monghol tilimen qatynasamyz. Onyng saldarynan óz ana tilimizde, salt-dәstýrimizge núqsan kelmeydi.

Qazaqstandaghy qazaq emes keybir últ ókilderi qazaq tilin myqty iygerip, qazekenning ózin janyldyra sóilep túrghanyn kógildir ekrannan kórip razy qosh bolyp jatamyz. Áneki, tekti, mәdeniyetti adamdar dep solardy ait. Ondaylargha memlekettik tildi damytu qorynan qoldau kórsetu de layyqty. Sonymen qatar kim de kimning Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyna alynuy, mektepke qabyldanuy, qyzmetke taghayyndaluy ýshin basty synaq, ólshem qazaq tilin, qazaqtyng tarihyn belgili dәrejede biletindigi boluy tiyis. Olardyng derektemesinde jazylghan últy, esimi qazaq boluy jetkiliksiz, ziyaly azamattar bolsa olargha últtyq mýdde túrghysynda nendey bir is tyndyrghandyghy turaly talap qoyyluy artyq bolmaydy. Aytalyq, 1990 jyldarda Almatygha Ulaanbaatardan qonys audarghan jazushy Jәmliha Shalúly sanaly ghúmyryn qazaq әdebiyetin monghol júrtyna nasihattaugha sarp etti. Qazaqtyng aituly aqyn, jazushylary derlik sonyng arqasynda mongholsha sóiledi. Últyn tanytu arqyly pәlen jyl jalaqy alghany bolmasa onyng enbegi jat elge sindi deuge kele me? Qytaydaghy qandastar qazaqtyng kóne әdeby múralaryn jinaqtaugha kólemdi ýles qosty. Qazaqstannyng әr satydaghy lauazym iyelerine, deputattargha qoyylar talapty әriyne, saylaushylardyng qalau, tandauy biledi. Degenmen qazaq tilin mindetti týrde bilui shart, olardyng ózderi ýshin de paydaly. Preziydent saylauynda dәmelilerden til turaly emtihan alynghany - jana betbúrys. Sonday-aq búl elding jerinde túrghan qay mekeme bolmasyn esik aldyndaghy atau-ayshyghy adresi qazaq tilinde jazyluy tiyis jәne poyyz ben úshaqtyng jolserigi bolsa da memlekettik qyzmet atqaratyn kim de kimning kóp til biluine jol ashyq, qazaq tilin mindetti týrde bilui kerek, búl jazylmaghan, jazylugha layyqty zan. «Oryssha oqu orys qoltyghynda túrghan júrtqa kerek, kerek bolghanda, qazaqsha oqyghannyng ýstine kerek - degen edi Ahmet Baytúrsynov, qazaqsha oqi, jaza bilgen son, shama kelse oryssha da jaza bilu kerek.» Zerdesi bar adamdar osyny týsiner.

Qazaq tiline keng óris, qarymdy quat berudi lauazym iyelerinen nemese birinshi synyptan, ya baspasóz, aqparat qúraldarynan balabaqshadan, otbasynan bastau kerek degen tәrizdi san aluan pikir-úsynystar aityluymen keledi. Solardyng bir de birin qaghys qaldyrmay birkelki alyp qaraghan jón bolar. Oqulyqtardyng tәrjimasyna, jasaluyna, terminologiyany jetildiruge jauapty qarau, shetelderdegi qazaq toptarynyng últtyq qúndylyqtaryn qamqorlyqqa alu - bәri de birinen-biri manyzdy mәseleler.

«Sheteldegi» bizding aghayyndar da toqmeyilsuge bolmaydy. Shyndyqty aitu kerek, dýniyejýzi qazaqtarynyng qúryltayynda tilin, salt-dәstýrin taza saqtaghan, ejelgi mәdeniyetimizding shúrayly óniri dep maqtau alghan Mongholiya men Qytaydaghy qandastarymyzda búl ahual býgin jetisip túrghany shamaly. Sóz ónerin iygeru, damytuda Qazaqstannyng ózinde qarqyn joghary deu aqiqatqa ýilesimdi. Óitkeni Qazaqstanda tildi damytugha baylanysty ýlkendi-kishili is-sharalar ýzdiksiz úiymdastyrylyp kele jatsa, maqtau alghan jogharydaghy eki diasporada maqtaghangha mastanghandyq pa, boldym, bittim dep toqmeyilsushilik pe, әlde ýkimet tarapynan ózge últ ókilderine degen janashyrlyqtyng bәsendeuinen be eken, búlarda Nauryz meyramynyng sheruinde qazaqsha shala-sharpy kiyinuden basqa úqlttyq serpilu toqyrap qaldy. Qytayda mektep oqushylaryna sabaq qytay tilinde ýiretiletin bolsa Bayan-Ólgiyding qazaq mektepterine de monghol tili endep kirumen qatar ana tilinen aghylshyn, týrki, arab tilderine degen ynta basymyraq. Tórt-bes emes-au, on neshe shet tilin ýirensin-aq, biraq eng әueli óz ana tilin jaqsy iygersin, jetkinshekterimiz sol arqyly bóten til ýirenip, mәdentiyet, ghylym iygersin.

«Su basynan túnady». Tildi bayytu, jana sóz jasau, audarma isteu, olardy qalyptastyruda qazaq tilining emlesin, grammatikasyn, terminderin bastabynan baysaldy jýzege asyru óte-móteqajet. Búl jóninde izdenister kóp ekeni quantady, irkilister bary júbantady. Ejelgi týrkilerden jalghasyp, Kenestik dәuirge kelip «pravo» degen sózge tirelgen qazaqtyng «erik» degen sózi qayta týleu jyldarynda nelikten shetke qaghylghanyna tanbyz.

«Erikti elderding myzghymas odaghy» deytin óleng joly búrynghy әnúranda da bar edi. Múndaghy «erik» sózi erkindikten góri pravolylyqty bildirgen. Al onyng ornyna «qúq» degen sózdi qoldanu tym jarasymdy bolyp túrghan joq, qoy ishine kirgen qotyr eshkidey seziledi de túrady. «Qúq» sózin baspasózderde húq, húh, úqyq, qúqyq dep neshe qúbyltyp qoldanady. Búl sózding ózi arabtyng haqy sózinen engen tәrizdi, parsysha qúq dep donyzdy aitsa Beyimbet Maylin qúq bolu dep bankrot boludy menzegen eken. Osy orayda naryqtyq qatynasta kóbirek qoldanylyp jýrgen bankrot boludy qazaqtyng asyq oiynynda útyludy aitatyn «qúrjaylaq boluyn» alsa únasymdy tәrizdi. Múrajay, múraghat, múrazat, sayasat, úranat, gharyshker siyaqty kóptegen jana sózder jyly qabyldanyp kirgizip ketkenimen «synyp» degen ataugha kelgende tilimiz synyp-synyp ketetini de alandatady. Klass atauyn qaytken kýnde tәrjimalau qajet bolsa dәrishana deuge nege bolmas edi? Klass, auditoriya, zal maghynasyn bildiretin ataudy Iliyas Esenberlin «uәlizm» dep qoldanghanyn, sonday-aq tútqyndy «esirey» degenin eskeru artyq emes. Sonymen birge Ilekenning «Mýfti» degen atau ókimet pen dindi qabat biyleytin joghary lauazym ekendigin ashalap aitqan. Olay bolsa qazirde qazaq ishinde qaptap kele jatqan qalyng «mýftiylerge» ne joryq? Olar ata-babamyzdan miras bolghan Alla atauyn «Allah» dep aitasyng dep jәne bir «әn» shyghardy...

Taghy bir sóz «dans»-ny «esepshot» deu tipten taryqqan til búzarlyq. Shot - orystyng schyotynan auysqan sóz ekeni belgili. Shotty arifmetikalyq esep shygharatyn qúral etip paydalanyp kelgenbiz. Shot dep aghash sheberining qúralyn da aitady. Búl atau Oralhan Bókeyding әngimesinde bar. Endeshe «esep-esep» deuding nendey mәni bar? Qazaq tili osynshalyq kedey degeniniz be? Tym bolmasa «esephat» deuge nege bolmaydy?

Jahandanu ýlken últtar ýshin sәttilik, úsaq últtargha kóbinese qyrsyq. Ol qyrsyqty sәttilikke ainaldyruda әdebiyet ataulygha әdepti kórkemdik, kinofilimderge inabattylyq, estradalyq әnderge últtyq naqysh kerek. Ipoteka, innovasiya, inflyasiya, kompiuter, kanon, printer, kamera degen sekildi qaptap, qaulap enip kelip jatqan bóten sózderdi boykýiezdik tanytyp sol qalpynda ilip alyp qoldana bersek dýbәra bolyp ketemiz. «Risk»-ning ózi tәuekeldikten almaghayyptyq pen jazatayymdyqqa, qyrsyqqa jaqyn, kýrdeli jol túrghysynda qoldanylsa «kilten» bolady. Tәuelsiz memleket ózining egemendigin bayandy etip zandastyrghan «Konstitusiyasyn», «Ata zan», «Negizgi zan», «Úly jarghy» dey me, әiteuir jarasymdy qazaq balamasymen ózgertui de bir ghaniybet.

«Jibek joly» gazeti