«Otanyng seni joghaltyp aluy mýmkin,

biraq sen eshqashan Otanyndy jýreginnen joghaltpa».

B. Shinkuba atty abhazdyq jazushynyng «Úbyqtan qalghan bir jalghyz»  atty kitabynan týgel bir halyqtyng qalay jer betinen joyylyp ketkenin ýnsiz oqydym. Avtor Kavkazdy mekendeytin myndaghan jyldargha sozylghan tarihy bar úbyq degen halyqtyng songhy ókilinen súhbat alyp otyr.

Reseyding qandy qylyshyna ilinip, ayausyz kýresken úbyqtar týgel derlik qyrylady. Kempir-shaldar men azghantay toby Osman súltanynyng jarylqauyna senip Anadolynyng qúmynda azaptalyp, ýisiz-kýisiz tentireydi. Óz otandary, qaysar Kavkazdy tastap Týrkiyagha kelgen úbyqtardy eshkim basynan sipamady.  Ashtyqqa shydamaghandary sol jerde jan tәsilim etedi. Zaurhan Zolak sonday qyrghynnan, óz halqynyng qalay joyylghanyn kózimen kórgen, jer betindegi songhy úbyq.

Aman qalghan azghantay bóligi týrik pen orystyng arasyna sinip joghaldy. Endi jer betinde «úbyq» degen halyq joq. Siz ol halyqty endi kórmeysiz. Tek kitaptan ghana oqisyz. Ábden qartayyp qaljyraghan qarttyn, jurnalistke bergen súhbatynan ýzindi keltireyin. Qalay desek te joyylghan últtyng songhy túyaq serpui ghoy:

«... tilding jәidan-jay joyylyp ketui mýmkin emes,  sebebi ol adamnyng ishki jan dýniyesinde emes-au, sudyn, jerdin, tastyng ishki dýniyesinde de ómir sýredi. Qazir de sol úbyqtar elinde bútaq pen bútaq, tas pen tas, búlaq pen búlaq әli de sol tilde, yaghny mening tilimde sóilesip jatqanyna kәmil senemin.

... men abhaz tilin estigim keledi. Otanynnan alysta jýrgende ana tilinnen basqa eshtene em bola almaydy eken.

 Ózen – tenizge, temir – magnitke, adam – tughan jerine úmtylady.

 Men – Zaurhan Zolak – osy kemeline jetpegen dýniyedegi songhy úbyqpyn!

Kitap janyndy auyrtatyn osynday sózdermen ayaqtalady.

Qazir әlemde 6500-den astam til bar. Ghalymdardyng zertteui boyynsha әr 15 kýn sayyn bir til joyylady eken. 15 kýn sayyn bir til joghalady. Sebebi sol tilde sóileytin halyq joyylyp nemese ózge halyqtyng qúramyna sinip, «óz tilinen tiridey aiyrylyp» jatyr. Bizding soltýstigimizde orys tilining yqpalynan 47 tilding tek 6-y ghana aman qalghan eken.

Aralarynyzda 1995 jyly 5 qarasha kýni dýniyege kelgender bar ma?

Dәl osy kýni kasaba atty til resmy týrde joyyldy dep jariyalandy. Sebebi 4-shi qarasha  kýni Kamerun elinde osy tilde sóileytin Bogon esimdi songhy adam qaytys boldy.

Oylap qaranyzshy, bir halyq jer betinen joghalady. Endi onyng salt-dәstýri, myndaghan jyldar boyy sóilep kelgen ana tili, sol últqa ghana tәn minez ben erekshelikti endi siz eshqashan kórmeysiz. Qazir biz joyylyp ketken an-qústar turaly qalay әngimelesek, bizding úrpaqtarymyz kezinde jer planetasynda osynday halyq ómir sýrgen, olardyng erekshe salt-dәstýrleri bolghan eken dep әngimeleytin bolady. Ol halyq quanghan kezinde osylay sekirip qimyldaghan, al múnayyp, kónil-kýii týskende osynday sudyng jaghasynda túryp kózderine jas alghan. Ol halyqtyng er jigitteri únatqan qyzghyna osynday zat syilap, úsynys jasaghan. Endi ol halyq eshqashan quanbaydy. Baqytsyz bolsa da múnaymaydy. Tómende bayau ózen-anasy aghyp jatyr. Biraq onyng jaghasynda túryp múnyn aqtaratyn perzenti endi joq. Jas jigitterding sýigenderine syilaytyn dýniyesi endi muzeyde eksponat bolyp túr. Sebebi ony taghar arular endi joq. Endi ony tek ghalymdar men turister qyzyqtaydy. Endi onyng úrpaqtary bizding ata-babamyz kezinde osynday bolghan, osynday jer ýshin, el ýshin soghysqan dep eshqashan maqtana almaydy. Olardyng tarihy endi tek ainaldyrghan birneshe ghalymgha ghana qyzyq. Eger ol ghalym sol halyqtyng tarihyn búrmalap, qaralap jazsa, eshkim ony qorghap shyryldamaydy. Sebebi ol halyqtyng ótkenin qorghaytyn eshqanday tól perzenti joq!

Qazaqstan – әlemge beybitshiligimen, toleranttylyghymen, yadrosyz el retinde belgili boldy dedik. Astana – әlemdik qalagha ainaluy tiyis. Mine, osynday әlemdik beybitshilik pen bauyrlastyqty uaghyzdaytyn elimizde, basqa qalada emes mindetti týrde elordamyz Astanada osynday jer betinen joyylyp, mýlde qúryp ketken jýzdegen halyqtardyn, biz aitqan joqtaushysy joghalghan tilderding ýlken alleyasy nemese ashyq aspan astyndaghy ýlken múrajayyn ashsa degen úsynys bar. Árbir qazaq ózi sekildi eki ayaqty pendening qalay jer betinen joghalghanyn kózimen kórip, jýregimen seziner edi. Sebebi psihologiyanyng ózinde kózben kóru qúlaqpen estigennen on ese әser beredi.

Bәz bireuler bir nәrse aityp qalghysy kelip «Bókeyhanov nemese ózge arystardyng eskertkishin túrghyzbay jatqanda múnyng ne keregi bar» - dep balaqqa jarmasqan kýshiktey shabalandaytyn bolar. Álekenderding armany ózine eskertkish túrghyzu emes, qazaq tilinin, qazaq halqynyng mәngi jasauy. «Oybay, qazaq tili qúryp jatyr» - dep gazet-jurnaldarda kenirdegimizdi jyrtyp aighaylay bergenshe kózben kórip, jýrekti qozghaytyn dýnie jasasaq tauda oinap jýrgen keybir «shala qazaqtarymyzdyn» ózi oilanary sózsiz!

Rysbek Ramazanúly

Abai.kz