Jaqynda baspasóz betinde Kenes ýkimeti kezinde elimizding Ontýstik Qazaqstan oblysynda jasalghan jerasty yadrolyq jarylystary turaly aqparat keninen talqylandy. Búl janalyq, әriyne, eshkimdi quanta qoyghan joq. Negizinen «yadrolyq qaru», «yadrolyq jarylys» degen kezde biz eng aldymen әskeriylerdi kinәlәimiz. Al shyndyghynda KSRO zamanyndaghy yadrolyq synaqtardyng birazy «ónerkәsipti damytu», «ken kózderin ashu» maqsatynda jasalghanynyn júrt endi ghana estip-bilip jatyr...

Sóz joq, qandyauyz Imperiya qarapayym halyqtyng jaghdayyn eshqashan oilaghan emes. Imperiyagha otardan ne qajet? Eki resurs: tabighy jerasty baylyqtar jәne olardy iygeru ýshin qajetti qara kýsh. Qúdaydyng bergeni men ata-babanyng saqtaghanynyng arqasynda qazaq jerining asty da, ýsti de tabighy baylyqqa toly. Osyny anyq týsingen orys ghalymdary men ónerkәsipshileri sol baylyqty eng jenil, eng arzan jolmen shygharyp, óz qajetine júmsaugha tyrysty. Búl maqsatta qyzyl imperiya eshqanday súmdyqtan tayynghan emes. Sonyng biri jerasty qyrtystarynda jatqan ken kózderin jogharylatu ýshin qoldanylatyn yadrolyq jaralystar!

Jaqynda baspasóz betinde Kenes ýkimeti kezinde elimizding Ontýstik Qazaqstan oblysynda jasalghan jerasty yadrolyq jarylystary turaly aqparat keninen talqylandy. Búl janalyq, әriyne, eshkimdi quanta qoyghan joq. Negizinen «yadrolyq qaru», «yadrolyq jarylys» degen kezde biz eng aldymen әskeriylerdi kinәlәimiz. Al shyndyghynda KSRO zamanyndaghy yadrolyq synaqtardyng birazy «ónerkәsipti damytu», «ken kózderin ashu» maqsatynda jasalghanynyn júrt endi ghana estip-bilip jatyr...

Sóz joq, qandyauyz Imperiya qarapayym halyqtyng jaghdayyn eshqashan oilaghan emes. Imperiyagha otardan ne qajet? Eki resurs: tabighy jerasty baylyqtar jәne olardy iygeru ýshin qajetti qara kýsh. Qúdaydyng bergeni men ata-babanyng saqtaghanynyng arqasynda qazaq jerining asty da, ýsti de tabighy baylyqqa toly. Osyny anyq týsingen orys ghalymdary men ónerkәsipshileri sol baylyqty eng jenil, eng arzan jolmen shygharyp, óz qajetine júmsaugha tyrysty. Búl maqsatta qyzyl imperiya eshqanday súmdyqtan tayynghan emes. Sonyng biri jerasty qyrtystarynda jatqan ken kózderin jogharylatu ýshin qoldanylatyn yadrolyq jaralystar!

KSRO-nyng Atom ónerkәsibi ministrligine qaraghan VNIPIpromtehnologiya institutynyng derekterine sensek, búrynghy imperiyanyng jerinde 1994 jylgha deyin 124 «beybit maqsattaghy yadrolyq jarylys» jasalghan kórinedi. Búlardyng ishinde 4-ui sәtsiz ayaqtalyp, ekologiyalyq apatqa әkelgen («Kraton-3», «Kristall», «Tayga» jәne «Globus-1» synaqtary). 24 jarylystyng zardaptary jer men auany lastap, olardyng ziyandyghy әli kýnge deyin sezilip keledi eken.

«Beybit maqsatta jasalghan jarylystardyn» negizgi maqsattary mynau:
• jerasty qyrtystaryndaghy geologiyalyq qúrylymdar men kazbay baylyqtaryn anyqtau maqsatyndaghy seysmozondtau;

• múnay óndirudi tezdetu;
• gaz óndirudi tezdeti;
• tasty túz keshenderining ishinen jerasty quystaryn jasau;
• jarylghan ne atqylaghan múnay ne gaz fontandaryn jabu;
• ken shoghyrlaryn ýgitu;

• metan men kómir shanynyng atyluyna jol bermeu t.b.

Orystyng bedeldi aqparat kózderi jaqynda KSRO kezinde «óte kúpiya» dep sanalyp kelgen atalmysh 124 jarylys bolghan jerlerding kartasyn jariyalady (surette). Biz solardyng ishindegi Qazaqstanda ne Qazaqstangha jaqyn jerde jarylys bolghan nýktelerdi jariyalaghandy jón sanadyq.

Astrahan oblysy

«Vega» baghdarlamasy boyynsha 15 jarylys jasaldy. Negizgi maqsaty gazkondensat kenderin ontaylandyru. Jarylystyng quaty - 3,2-13,5 kilotonna. 1980-1984 jyldar.

Bashqúrtstan

«Kama» baghdarlamasy. Sterlitamak qalasynyng ontýstigine qaray aimaqta quaty 10 kilotonnadan 2 jarylys. 1973-1974 jyldar.  Maqsaty ónerkәsiptegi uly qaldyqtardy «jerleu» ýshin jasalatyn «quystardy» әzirleu.

1980 jyly «Butan» baghdarlamasy boyynsha quaty 2,3-3,2 kilotonnalyq bes jarylys. Maqsaty, múnay men gazdy óndirudi ontaylandyru.

Qalmaqiya

«Region-4» baghdarlamasy. 1972 jyl, quaty - 6,6 kilotonna. Seysmozondtau.

Orynbor oblysy

«Magistrali» baghdarlamasy. 1970 jyldyng mausymy. Quaty -  2,3 kilotonna. Orynbor gazkondensat kenishterindegi tasty túz qatparlarynda quys jasau.

«Sapfiyr» baghdarlamasy. 1971 jәne 1973 jyldary 15 kilotonnalyq eki jarylys. Maqsaty -  tasty túz qatparlarynda quys jasau.

«Region-1» jәne «Region-2» baghdarlamalary. 1972 jyl. 2,3 kilotonnalyq jarylys. Maqsaty - seysmozondtau.

Qazaq KSR-y

«Azghyr» baghdarlamasy. 22 zaryady bar 17 jarylys. Qazirgi Atyrau oblysy. 1966-1979 jyldar. Quaty - 0,01-150 kilotonna;

«Batoliyt-2» baghdarlamasy. Qazirgi Aqtóbe oblysy. 1987 jyldyng 3 qazan kýni. Quaty - 8,5 kilotonna. Maqsaty - seysmozondtau.

«Lazuriyt» baghdarlamasy. Myrjyq shatqaly, búrynghy Semey oblysy. 7 jeltoqsan 1974 jyl. Quaty - 4,7 kilotonna. Bógen salu ýshin tau etegin ysyru.

«Lira» baghdarlamasy. Batys-Qazaqstan oblysy. Qarashyghanaq kenishinde jerasty gaz saqtau quysyn jasaqtau maqsatyndaghy 6 jarylys.

«Manghyshlaq» baghdarlamasy. 30-80 kilotonnalyq 3 jarylys. 1969-1970 jyldar. Manghystau oblysynyng Say-Utes kentining manynda. Maqsaty - jerasty quystaryn jasau.

«Meridian-1» baghdarlamasy. Arqalyqtan shyghysqa qaray 110 shaqyrym jerde. Aqmola oblysy. 28 tamyz 1973 jyl. Quaty - 6,3 kilotonna. Seysmozondtau.

«Meridian-2» baghdarlamasy. Jezqazghannan ontýstikke qaray 230 shaqyrym jer. Ontýstik Qazaqstan oblysy. 19 qyrkýiek 1973 jyl. Quaty -  6,3 kilotonna. Seysmozondtau.

«Meridian-3». Týrkistan qalasynan ontýstik-batys jaghyna qaray 90 shaqyrym jerde. Ontýstik Qazaqstan oblysy. 19 tamyz 1973 jyl. Quaty - 6,3 kilotonna. Seysmozontau.

«Region-3» baghdarlamasy. Oral qalasynan ontýstik-batys jaghyna qaray 250 shaqyrym jerde. Batys Qazaqstan oblysy. 20 tamyz 1972 jyl. Quaty - 6,6 kilotonna. Seysmozondtau.

«Region-5» baghdarlamasy.  Qostanay qalasynan ontýstik-shyghys jaghyna qaray 160 shaqyrym jerde. Qostanay oblysy. 24 qarasha 1972 jyl. Quaty - 6,6 kilotonna. Seysmozondtau.

«Sary-Ózen» baghdarlamasy. Semey synaq poligony. 14 qarasha 1965 jyl. Quaty -  1,1 kilotonna. Ekskavasiyalyq maqsatta su qoymasy ýshin quys jasau.

«Skvajina 1004» baghdarlamasy. Semey synaq poligony, 1965 jyl, (quaty men maqsaty «Shaghan» baghdarlamasyna keledi).

«Telikem-1» baghdarlamasy. Semey synaq poligony. 21 qazan 1968 jyl. Quaty - 2 h 0,24 kilotonna. Jerasty su qoymasyn jasau.

«Telikem-2» baghdarlamasy. Semey synaq poligony. 12 qarasha 1968 jyl. Quaty - 3 h 0,24 kilotonna. Ekskavasiyalyq maqsatta.

«Shaghan» baghdarlamasy. Semey synaq poligony. 30 nauryz 1965 jyl. Quaty - 140 kilotonna. Jarylystyng nәtiyjesinde jerasty su qoymasy payda bolyp, ony Shaghan ózenining suy toltyrdy.

«Shtolinya» baghdarlamasy. Semey synaq poligonyndaghy  1964-1984 jyldardaghy 36 jarylys. Quaty - 0,01-150 kilotonna.

Ayta ketu qajet, KSRO-men qatar AQSh memleketi de osynday maqsatta 1963-1974 jyldary óz jerinde osynday jarylystar jasaghan. Alayda, búnday jarylystardyng qauiptiligine kóz jetkizgen song búl elding ýkimeti búnday «synaqtardan» birjola bas tartady. Onda «Plowshare» baghdarlamasy boyynsha 27 jarylys jasalghan.

Anyqtama ýshin: kilotonna - yadrolyq jarylystyng quatyn ólsheu salmaghy. Bir kilotonna - bir myng tonna trinitrotoluoldyng (trotildyn) jarylys quatyna parapar. Mysaly, 1999 jyly Mәskeuding Guriyanov kóshesindegi 9-qabatty ýidi jermen-jeksen etu ýshin terroristerge 350 kilogramm trotil qajet boldy.

«Abay-aqparat»