جاقىندا ءباسپاسوز بەتىندە كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا جاسالعان جەراستى يادرولىق جارىلىستارى تۋرالى اقپارات كەڭىنەن تالقىلاندى. بۇل جاڭالىق، ارينە، ەشكىمدى قۋانتا قويعان جوق. نەگىزىنەن «يادرولىق قارۋ»، «يادرولىق جارىلىس» دەگەن كەزدە ءبىز ەڭ الدىمەن اسكەريلەردى كىنالايمىز. ال شىندىعىندا كسرو زامانىنداعى يادرولىق سىناقتاردىڭ ءبىرازى «ونەركاسىپتى دامىتۋ»، «كەن كوزدەرىن اشۋ» ماقساتىندا جاسالعانىنىن جۇرت ەندى عانا ەستىپ-ءبىلىپ جاتىر...

ءسوز جوق، قاندىاۋىز يمپەريا قاراپايىم حالىقتىڭ جاعدايىن ەشقاشان ويلاعان ەمەس. يمپەرياعا وتاردان نە قاجەت؟ ەكى رەسۋرس: تابيعي جەراستى بايلىقتار جانە ولاردى يگەرۋ ءۇشىن قاجەتتى قارا كۇش. قۇدايدىڭ بەرگەنى مەن اتا-بابانىڭ ساقتاعانىنىڭ ارقاسىندا قازاق جەرىنىڭ استى دا، ءۇستى دە تابيعي بايلىققا تولى. وسىنى انىق تۇسىنگەن ورىس عالىمدارى مەن ونەركاسىپشىلەرى سول بايلىقتى ەڭ جەڭىل، ەڭ ارزان جولمەن شىعارىپ، ءوز قاجەتىنە جۇمساۋعا تىرىستى. بۇل ماقساتتا قىزىل يمپەريا ەشقانداي سۇمدىقتان تايىنعان ەمەس. سونىڭ ءبىرى جەراستى قىرتىستارىندا جاتقان كەن كوزدەرىن جوعارىلاتۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن يادرولىق جارالىستار!

جاقىندا ءباسپاسوز بەتىندە كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا جاسالعان جەراستى يادرولىق جارىلىستارى تۋرالى اقپارات كەڭىنەن تالقىلاندى. بۇل جاڭالىق، ارينە، ەشكىمدى قۋانتا قويعان جوق. نەگىزىنەن «يادرولىق قارۋ»، «يادرولىق جارىلىس» دەگەن كەزدە ءبىز ەڭ الدىمەن اسكەريلەردى كىنالايمىز. ال شىندىعىندا كسرو زامانىنداعى يادرولىق سىناقتاردىڭ ءبىرازى «ونەركاسىپتى دامىتۋ»، «كەن كوزدەرىن اشۋ» ماقساتىندا جاسالعانىنىن جۇرت ەندى عانا ەستىپ-ءبىلىپ جاتىر...

ءسوز جوق، قاندىاۋىز يمپەريا قاراپايىم حالىقتىڭ جاعدايىن ەشقاشان ويلاعان ەمەس. يمپەرياعا وتاردان نە قاجەت؟ ەكى رەسۋرس: تابيعي جەراستى بايلىقتار جانە ولاردى يگەرۋ ءۇشىن قاجەتتى قارا كۇش. قۇدايدىڭ بەرگەنى مەن اتا-بابانىڭ ساقتاعانىنىڭ ارقاسىندا قازاق جەرىنىڭ استى دا، ءۇستى دە تابيعي بايلىققا تولى. وسىنى انىق تۇسىنگەن ورىس عالىمدارى مەن ونەركاسىپشىلەرى سول بايلىقتى ەڭ جەڭىل، ەڭ ارزان جولمەن شىعارىپ، ءوز قاجەتىنە جۇمساۋعا تىرىستى. بۇل ماقساتتا قىزىل يمپەريا ەشقانداي سۇمدىقتان تايىنعان ەمەس. سونىڭ ءبىرى جەراستى قىرتىستارىندا جاتقان كەن كوزدەرىن جوعارىلاتۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن يادرولىق جارالىستار!

كسرو-نىڭ اتوم ونەركاسىبى مينيسترلىگىنە قاراعان ۆنيپيپرومتەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ دەرەكتەرىنە سەنسەك، بۇرىنعى يمپەريانىڭ جەرىندە 1994 جىلعا دەيىن 124 «بەيبىت ماقساتتاعى يادرولىق جارىلىس» جاسالعان كورىنەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە 4-ءۋى ءساتسىز اياقتالىپ، ەكولوگيالىق اپاتقا اكەلگەن («كراتون-3»، «كريستالل»، «تايگا» جانە «گلوبۋس-1» سىناقتارى). 24 جارىلىستىڭ زارداپتارى جەر مەن اۋانى لاستاپ، ولاردىڭ زياندىعى ءالى كۇنگە دەيىن سەزىلىپ كەلەدى ەكەن.

«بەيبىت ماقساتتا جاسالعان جارىلىستاردىڭ» نەگىزگى ماقساتتارى مىناۋ:
• جەراستى قىرتىستارىنداعى گەولوگيالىق قۇرىلىمدار مەن كازباي بايلىقتارىن انىقتاۋ ماقساتىنداعى سەيسموزوندتاۋ;

• مۇناي ءوندىرۋدى تەزدەتۋ;
• گاز ءوندىرۋدى تەزدەتى;
• تاستى تۇز كەشەندەرىنىڭ ىشىنەن جەراستى قۋىستارىن جاساۋ;
• جارىلعان نە اتقىلاعان مۇناي نە گاز فونتاندارىن جابۋ;
• كەن شوعىرلارىن ۇگىتۋ;

• مەتان مەن كومىر شاڭىنىڭ اتىلۋىنا جول بەرمەۋ ت.ب.

ورىستىڭ بەدەلدى اقپارات كوزدەرى جاقىندا كسرو كەزىندە «وتە كۇپيا» دەپ سانالىپ كەلگەن اتالمىش 124 جارىلىس بولعان جەرلەردىڭ كارتاسىن جاريالادى (سۋرەتتە). ءبىز سولاردىڭ ىشىندەگى قازاقستاندا نە قازاقستانعا جاقىن جەردە جارىلىس بولعان نۇكتەلەردى جاريالاعاندى ءجون سانادىق.

استراحان وبلىسى

«ۆەگا» باعدارلاماسى بويىنشا 15 جارىلىس جاسالدى. نەگىزگى ماقساتى گازكوندەنسات كەندەرىن وڭتايلاندىرۋ. جارىلىستىڭ قۋاتى - 3,2-13,5 كيلوتوننا. 1980-1984 جىلدار.

باشقۇرتستان

«كاما» باعدارلاماسى. ستەرليتاماك قالاسىنىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي ايماقتا قۋاتى 10 كيلوتوننادان 2 جارىلىس. 1973-1974 جىلدار.  ماقساتى ونەركاسىپتەگى ۋلى قالدىقتاردى «جەرلەۋ» ءۇشىن جاسالاتىن «قۋىستاردى» ازىرلەۋ.

1980 جىلى «بۋتان» باعدارلاماسى بويىنشا قۋاتى 2,3-3,2 كيلوتوننالىق بەس جارىلىس. ماقساتى، مۇناي مەن گازدى ءوندىرۋدى وڭتايلاندىرۋ.

قالماقيا

«رەگيون-4» باعدارلاماسى. 1972 جىل، قۋاتى - 6,6 كيلوتوننا. سەيسموزوندتاۋ.

ورىنبور وبلىسى

«ماگيسترال» باعدارلاماسى. 1970 جىلدىڭ ماۋسىمى. قۋاتى -  2,3 كيلوتوننا. ورىنبور گازكوندەنسات كەنىشتەرىندەگى تاستى تۇز قاتپارلارىندا قۋىس جاساۋ.

«ساپفير» باعدارلاماسى. 1971 جانە 1973 جىلدارى 15 كيلوتوننالىق ەكى جارىلىس. ماقساتى -  تاستى تۇز قاتپارلارىندا قۋىس جاساۋ.

«رەگيون-1» جانە «رەگيون-2» باعدارلامالارى. 1972 جىل. 2,3 كيلوتوننالىق جارىلىس. ماقساتى - سەيسموزوندتاۋ.

قازاق كسر-ى

«ازعىر» باعدارلاماسى. 22 زاريادى بار 17 جارىلىس. قازىرگى اتىراۋ وبلىسى. 1966-1979 جىلدار. قۋاتى - 0,01-150 كيلوتوننا;

«باتوليت-2» باعدارلاماسى. قازىرگى اقتوبە وبلىسى. 1987 جىلدىڭ 3 قازان كۇنى. قۋاتى - 8,5 كيلوتوننا. ماقساتى - سەيسموزوندتاۋ.

«لازۋريت» باعدارلاماسى. مىرجىق شاتقالى، بۇرىنعى سەمەي وبلىسى. 7 جەلتوقسان 1974 جىل. قۋاتى - 4,7 كيلوتوننا. بوگەن سالۋ ءۇشىن تاۋ ەتەگىن ىسىرۋ.

«ليرا» باعدارلاماسى. باتىس-قازاقستان وبلىسى. قاراشىعاناق كەنىشىندە جەراستى گاز ساقتاۋ قۋىسىن جاساقتاۋ ماقساتىنداعى 6 جارىلىس.

«ماڭعىشلاق» باعدارلاماسى. 30-80 كيلوتوننالىق 3 جارىلىس. 1969-1970 جىلدار. ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ ساي-ۋتەس كەنتىنىڭ ماڭىندا. ماقساتى - جەراستى قۋىستارىن جاساۋ.

«مەريديان-1» باعدارلاماسى. ارقالىقتان شىعىسقا قاراي 110 شاقىرىم جەردە. اقمولا وبلىسى. 28 تامىز 1973 جىل. قۋاتى - 6,3 كيلوتوننا. سەيسموزوندتاۋ.

«مەريديان-2» باعدارلاماسى. جەزقازعاننان وڭتۇستىككە قاراي 230 شاقىرىم جەر. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى. 19 قىركۇيەك 1973 جىل. قۋاتى -  6,3 كيلوتوننا. سەيسموزوندتاۋ.

«مەريديان-3». تۇركىستان قالاسىنان وڭتۇستىك-باتىس جاعىنا قاراي 90 شاقىرىم جەردە. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى. 19 تامىز 1973 جىل. قۋاتى - 6,3 كيلوتوننا. سەيسموزونتاۋ.

«رەگيون-3» باعدارلاماسى. ورال قالاسىنان وڭتۇستىك-باتىس جاعىنا قاراي 250 شاقىرىم جەردە. باتىس قازاقستان وبلىسى. 20 تامىز 1972 جىل. قۋاتى - 6,6 كيلوتوننا. سەيسموزوندتاۋ.

«رەگيون-5» باعدارلاماسى.  قوستاناي قالاسىنان وڭتۇستىك-شىعىس جاعىنا قاراي 160 شاقىرىم جەردە. قوستاناي وبلىسى. 24 قاراشا 1972 جىل. قۋاتى - 6,6 كيلوتوننا. سەيسموزوندتاۋ.

«سارى-وزەن» باعدارلاماسى. سەمەي سىناق پوليگونى. 14 قاراشا 1965 جىل. قۋاتى -  1,1 كيلوتوننا. ەكسكاۆاتسيالىق ماقساتتا سۋ قويماسى ءۇشىن قۋىس جاساۋ.

«سكۆاجينا 1004» باعدارلاماسى. سەمەي سىناق پوليگونى، 1965 جىل، (قۋاتى مەن ماقساتى «شاعان» باعدارلاماسىنا كەلەدى).

«تەلكەم-1» باعدارلاماسى. سەمەي سىناق پوليگونى. 21 قازان 1968 جىل. قۋاتى - 2 ح 0,24 كيلوتوننا. جەراستى سۋ قويماسىن جاساۋ.

«تەلكەم-2» باعدارلاماسى. سەمەي سىناق پوليگونى. 12 قاراشا 1968 جىل. قۋاتى - 3 ح 0,24 كيلوتوننا. ەكسكاۆاتسيالىق ماقساتتا.

«شاعان» باعدارلاماسى. سەمەي سىناق پوليگونى. 30 ناۋرىز 1965 جىل. قۋاتى - 140 كيلوتوننا. جارىلىستىڭ ناتيجەسىندە جەراستى سۋ قويماسى پايدا بولىپ، ونى شاعان وزەنىنىڭ سۋى تولتىردى.

«شتولنيا» باعدارلاماسى. سەمەي سىناق پوليگونىنداعى  1964-1984 جىلدارداعى 36 جارىلىس. قۋاتى - 0,01-150 كيلوتوننا.

ايتا كەتۋ قاجەت، كسرو-مەن قاتار اقش مەملەكەتى دە وسىنداي ماقساتتا 1963-1974 جىلدارى ءوز جەرىندە وسىنداي جارىلىستار جاساعان. الايدا، بۇنداي جارىلىستاردىڭ قاۋىپتىلىگىنە كوز جەتكىزگەن سوڭ بۇل ەلدىڭ ۇكىمەتى بۇنداي «سىناقتاردان» ءبىرجولا باس تارتادى. وندا «Plowshare» باعدارلاماسى بويىنشا 27 جارىلىس جاسالعان.

انىقتاما ءۇشىن: كيلوتوننا - يادرولىق جارىلىستىڭ قۋاتىن ولشەۋ سالماعى. ءبىر كيلوتوننا - ءبىر مىڭ توننا ترينيتروتولۋولدىڭ (تروتيلدىڭ) جارىلىس قۋاتىنا پاراپار. مىسالى، 1999 جىلى ماسكەۋدىڭ گۋريانوۆ كوشەسىندەگى 9-قاباتتى ءۇيدى جەرمەن-جەكسەن ەتۋ ءۇشىن تەرروريستەرگە 350 كيلوگرامم تروتيل قاجەت بولدى.

«اباي-اقپارات»