Qytaydaghy qandastarymyz qysymgha úshyrap jatqan kezde qol úshyn bersek dep atqa qonghandar az emes. Alayda ol jaqtaghy aghayyndargha kómekteskisi keletinder kóp bolghanymen, bastary birikpeydi. Top-topqa bólinip alyp bir-birin qaralaghanda qytaydan ótken jau osylardyng ózindey kórinedi. Búnyng sebebi ne, búl qoghamdyq úiymdardyng basy nege birikpeydi?

Meni tanghaldyratyny qoghamdyq birlestikter arasyndaghy dau-damayda ýnemi «Jebeudi» kinәlaghandy jaqsy kóredi. Men osyghan deyin de aityp jýrmin. «Jebeu» men «Atajúrttyn» arasynda eshqanday mýdde qaqtyghysy joq. Biz eshqashan «Atajúrt» jayly teris pikir taratqan emespiz. Senbesenizder bizding birlestikting saytyna kirip kórinizder. Jaqynda ghana jariyalanghan Múhtar Shahanovtyng mәlimdemesin kóshirip bastyq. Al oghan deyin «Atajúrtqa» qarsy birde-bir maqala jariyalaghan emespiz. «Jebeudin» saytynda ghana emes, óz jeke paraqshamda da ol jigitterdi kinәlaytyn jazba jariyalaghan emespin.

Qydyrәli Omarúly alghash «Atajúrtty» qúryp, qazaq kóshining baghytyn soltýstikke búrudy qolgha alghanda, oghan habarlasyp qoldau bildirgenmin. Birge júmys isteudi de úsyndyq. Alayda keyin birlestikting qúramy ózgeruine oray, olardyng baghyty da ózgere bastady. Búrynghyday beybit júmys isteudi emes, dau-damaydyng ortasyna týsip ketti.

Meninshe «Jebeudin» atyna aitylatyn sansyz jala men shabuyldardyng bastau kózi әleumettik jelilerdegi dәlelsiz jeke pikirlerden tuyndaydy. Mәselen, WhatsApp jelisinde Qytaydan kelgen aghayyndardyng týrli toby bar. Olar ru-ru boyynsha nemese aimaq-audan ataulary boyynsha qúrylghan. Al ol toptarda neshetýrli adam otyr. Osy toptarda belgisiz bireulerding taratqan negizsiz pikirleri kópshilikting kózin aldap otyr. Sol ýshin aghayyndar WhatsApp-ta taraghan ósek-ayanmen shektelmey, ózderi izdenip oqyp, isting aq-qarasyn paryqtauy kerek.

Bizding atymyzgha nashar pikir aitatyn kóp sandy adamdar әleumettik jelide óz attarymen otyrghan joq. Tipti kóbi óz aty-jónderin de dúrys jaza almaydy. Sóitip, otyryp qoghamdyq mәseleni talqylap, pikirler aitady. Olar ózderi ghana emes kóshilikti de shatastyryp otyr. Osylay bizding atymyz oryndy-orynsyz aityla bergen song «Jebeu» de qyzyl daudyng ortasynda jýr dep oilaydy. Anyghynda biz olardyng atyna búryn eshqanay syn aitqan emespiz. Tipti «Atajúrttaghy» jaqsy júmys istegen birqatar qyz-jigitting enbegin baghalaymyz.

Qoghamdyq birlestikterding tartysy rulyq jikshildikting jemisi emes pe?

Búl da kóp kókeyinde jýrgen súraq. Biraq «Jebeu» eshqanday rulyq úiym emes. Búl úiymda 30-dan asa azamat bar. Ár rudan, әr aimaqtan kelgender. Onyng ýstine bәri Qytayda ýlken qalalarda, iri oqu oryndarynda bilim alghan azamattar. Qazaqstan alghash tәuelsizdik alghanda, Qytaydaghy qyzmeti men ýiin tastap elge kelgender. «Jebeu» osynday últjandy azamattardyng úitqy boluymen 2009 jyly qúrylghan. Maqsaty – elge qyzmet etu.

Sizderdi Qytaydyng tynshysy degen pikirler kóp aitylyp jatyr

Búnday jalaly sózder bizge shabuyl jasaushylardyng basty qaruy. Negizi kim tynshy, kim satqyn ekenin kóldeneng kók atty emes, zang organdary aitu kerek. Biz zandy júmys istep otyrghan kәsipkerlermiz. Memleketke milliondap salyq tóleymiz. Ári elding qauipsizdik organdaryna senim artamyz. Isting aq-qarasyn anyqtaytyn solar.

Áleumettik jelide belsendi týrde bizdi qaralaytyn Núrhan Soltanbay degen azamat bar. Men ony Almatygha shaqyrdym. Kýmәning bolsa kel, birge prokuraturagha barayyq. Sen aryzyndy ber, men súraqtargha jauap bereyin degen edim kelmedi. Betpe-bet kelmey, zangha jýginbey, әleumettik jeli arqyly jel sózge jelik bergenderding sózi osy.

Olardyng bizge taghar basty aiyby – Qytay konsulymen jaqyn júmys isteytinimiz. Almatydaghy Qytay konsuly elimizdegi tórt oblys pen eki qaladaghy Qytay azamattarynyng mәselesimen ainalysady. Viza da osy jerde rәsimdeledi. Al songhy jyldary Qytaydan kelgen qazaqtardyng viza aluy qiyndap ketti. Auyryp-syrqaytyndar men ólim-jitim jaghdaylary bolady. Osynday shúghyl jaghdayda konsuldyng qyzmeti kerek bolady. Oghan qosa pasportynyng merzimi ótken qandastarymyz da konsulgha jýginedi. Osynday mәselelerdi sheshu ýshin biz Qytay konsulyna hat jazyp, kezdesu ótkizip birge júmys istep jýrmiz. Olargha aqyl-kenes beremiz, talaptarymyzdy qoyamyz.

Atqarghan basty júmystarynyz

Biz eng aldymen 2017 jyly zeynetaqyny toqtatpau mәselesimen ainalystyq. Qazaqstangha kóship kelgen neshe on myng zeynetkerding úzaq jyldyq enbek jemisinen aiyrylyp qalmauyna ýles qostyq. Qytay konsulyna, Astanadaghy Qytay elshiligine azamattardyng aryzyn ótkizdik. Qytayda qamalghan segiz Qazaqstan azamatynyng mәselesi boyynsha tiyisti oryndargha hat jazdyq. Biz atqarghan isterimizdi jarnamalaghan joqpyz. Eger sauaty bar kisiler bolsa kórip-bilip otyr. Taghy bir aita keterligi, biz jazghan aryzdarmyz ben hattarmyzgha eshqashan aqsha almaymyz. Al keybir birlestikter әr aryzgha 3 mynnan 7 myng kóleminde aqsha alady.

Bizding ústanym Qytaydaghy qazaqtar mәselesin halyqaralyq daugha ainaldyrmay, eki el ortasyndaghy qarym-qatynas arqyly sheshu. Qytaydaghy qazaqtardy tek Qazaqstan biyligi ghana qútqara alady. Al syrtqy kýshterding bir paydasy bolsa, 20 jyl boyy úrandatyp jýrgen tiybet pen úighyrlardyng mәselesi sheshiler edi ghoy. Biz istegen júmystar «Jebeudin» saytynda anyq jazylghan.

Biz ótken jyly tamyz aiynda Qytaygha 17 adamnan túratyn delegasiya bardyq. Bizdi Qytaydyng ýsh ministrligining ókilderi qabyldady. Búl olardyng Qazaqstangha degen zor qúrmeti. Sol kezde Qytay IIM-ning orynbasary bizding aryzymyzdy tyndap, Qazaqstan men Qytaydyng arasynda sheshilmeytin mәsele joq ekenin aityp, Soltýstik Shinjandaghy ister jónine keledi dep uәde bergen.

Oralmandar arasyndaghy dau-damay әdeyi úiymdastyrylyp otyr ma?

Búl sózdi kópten beri aityp jýrmin. Elimiz tәuelsizdik alghaly shetelden millionnan asa qandasymyz kóship keldi. Eldegi qazaqtyng ýles salmaghy artty. Búghan qosa elge kelgen oralmandardyng birligi artyp, irgeli el bola bastaghany kórindi. Mәselen, 2013 jyly Asqar Jakulin degen kәsipker azamat Shyghys Qazaqstan oblysy Tarbaghatay audany Qyzyl Kesik auylynda atasy Jakulagha arnap as berdi. Asty úiymdastyrushylardyng biri boldym. Sol auylgha Almatydan jәne ózge qalalalardan tayyly-tayaghymyzben bardyq. Bir auyldy toygha barghandar basyp ketti. «Biz de el bolyppyz ghoy, kim ekenimizdi bildirippiz. Alugha emes, beruge kelgenbiz. Respublika kóleminde at shaptyrdyq, bәigege kólik tiktik» dep ózimizshe dýrildep quandyq. Osydan keyin 2014 jyly Shyghys Qazaqstandaghy Qalba tauda Er Jәnibek batyrdyng 300 jyldyghy ótti. 2016 jyly Parlament mәjilisining saylauy bastaldy. Osy kezderde «Oralmannan deputat kerek» dep belsendiler ózderin, bir-birin úsyna bastady. Osynyng bәri bireulerge únamaghan bolu kerek. Shetelden kelgen qazaqtardyng arasyna jik salushylar payda boldy.

Biyl qantarda QHR qúrylghanynyng 70 jyldyq toyyna qatysyp qayttynyz ba?

Bizge shabuyldaushylar aqparatty әdeyi búrmalap otyr. Qytaydyng memlekettik merekesi qantarda emes qazan aiynda ótedi. Al men qatysyp qaytqan jinalys nauryz aiynda ótetin parlamet jinalysyna dayyndyq. Men búl jinalysta Núrlan Ábilmәjinmen kezdesip, byltyr Astanada bergen uәdesining oryndaluyn quzadym. Birinshi kótergen mәselem, eki elde bólinip qalghan qandastardyng viza ala almauy boldy. Elektrondy viza men turistik viza oralman bauyrlargha qol jetimsiz bolyp otyr. Osyny nazarda ústaudy úsyndym. Sodan keyin Qytayda qyzmet atqarghan toghyz kisining zeynetaqysy toqtatylghan. Ol kisilerding ózderi jazghan aryzdan aparyp tapsyrdym. Atap aitanda, Gýljanar Qinayat, Toqan Mәkey syndy kezinde Shinjang telearnasynda istegen azamattar men Asylhan Begen degen aqsaqaldyng ózderi qol qoyghan hattaryn jetkizdim.

Áleumettik jelide daulasqansha mәseleni sotta sheshken ong bolar ma edi?

Birinshiden, men ýshin әr qazaq - qadirli. Ekinshiden, jasym úlghayghan adammyn, talay ótkelekten óttik. Sol ýshin ómirlik tәjiriybesi az jastardyng bilmestikpen bizge jasaghan shabuyldaryna keshirimdilikpen qarap keldik. Olardyng ústanghan joly dúrys bolmasa da, múrat-maqsattary qazaqqa paydasyn tiygizu bolatyn. Osy jastar ýshin búghan deyin sotqa aryz jazu jayly oilamadyq. Al qazir «Atajúrtta» jastar qalghan joq. Kóbi ózim sekildi qyryqtan asyp, eludi ensergender. Sol ýshin endigi әngime bólek. Sot bolady. Ony attandap aitudyng qajeti joq. Ýsh týrli aryz Almaty qalasy, Almaty oblysy qúqyq qorghau organdaryna týsti. Biraq biz «Atajúrt jastaryn» sotqa bergeli otyrghan joqpyz. Tek belgili bir adamdardy ghana.

Qytaydaghy týzetu lagerinen shyqqandar ne ýshin «Jebeuge» emes «Atajúrtqa» kelip alghys aitady?

Mening jeke nómerime, pochtama kelgen alghys hattar az emes. Men olardy jarnamalap jatqan joqpyn. Bizding yqpalymyzben bostandyqqa shyqqandar bizge әriyne alghysyn aitqan. Ony jariyalau mindetti emes. Tipti kezinde mening atyma auyr syn aitqandardyng ózi keyingi kezderi jekeme jazyp, keshirim de súrap jatyr.

Búl jerde taghy bir aita keterligi, Qytaydaghy sayasy ýirenuden shyqqandar birden Qazaqstangha kele almaydy. Olar aldymen ýsh ay baqylauda bolady. Qazaqstangha kelgen bes adamdy bilem. Bosap shyqqandardyng ózi bir tuysyn ne jaqynyn kepildikke qoyyp otyr. Sondyqtan "men Qytay lagerinen shyqtym" degenning bәri shyn emes. Bir anyghy Elbasynyn, SIM-ning aralasuymen Qytaydaghy qazaqtar mәselesi ong sheshimin tauyp jatyr.

«Jebeu» birlestigi Qazaqstanda zandy tirkelgen. Al Qytayda she?

Biz 2009 jyly QR Ádilet ministrligi tarapynan tirkeuden ótkenbiz. Al Qytayda tirkelgen degen ótirik әngime. Olar da aqymaq emes, shetelding úiymyn ózderine tirkeytindey. Men bilsem, Europada 2400-den asa Qytaydan ketkender qúrghan qoghamdyq úiymdar bar. Búl Europada qalypty jaghday sanalady. Qytay tarapy osy úiymdarmen jaqsy qarym-qatynasta. Búl adam shoshityn is emes. Qayta Qytay biyligimen baylanysqa shyghugha mýmkindik. Qandastarymyzdyng mәselesin ol elding jauapty organdaryna ornymen jetkizip otyrmyz.

Qytay qysymyndaghy qazaqtardy kim qútqara alady?

Búl mәseleni bir sheshse Qazaqstan Preziydenti men SIM ghana sheshe alady. Al basqalardan ýmit kýtu beker. Elbasy Qytay basshylarymen kezdesude osy mәseleni kótergen. Biraq búl is hattamagha týspegen. Búdan tys SIM-de birneshe mәrte Qytaygha baryp, júmys istedi. Osynyng arqasynda ol jaqtaghy qandastyrmyzgha jasalghan qysym bәsendedi. Al bireuler oraydan paydalanyp, osyny óz attaryna jazghysy keledi. Sheteldi shulatu arqyly sheshtik dep. Qaytalap aitam, Qytaydyng ishki isin aiqay-shumen sheshu qiyn. Mysalgha taghy da úzaq jyldar boyy halyqaralyq sotqa aryzdanyp jýrgen úighyrlar men tiybetterdi aitugha bolady.

Demek qazaqtyng mәselesi de halyqaralyq dau arqyly sheshilmeydi. Osylay dep ótirik aitqandar halyqtyng kóz jasynan úyalu kerek. Jylap otyrghan halyqtyng aqshasyn alyp, aryz jazghyzyp halyqty aldaugha bolmaydy. Búl halyqtyng kóz jasymen biznes jasau bolyp sanalady. Erteng barlyq mәsele ashyqqa shyqqanda elding betine qalay qaraugha bolady.

Serikjanmen ashyq súhbatqa shyghugha dayynmyn

«Taram-taram jol bar, bәri Mekkege aparady» degendey bәrimizding maqsatymyz bir bolsa týsiniseyik. Árkim óz jolymen júmys istesin. Ol qatty aitsyn, men kelissóz arqyly júmys isteyin. Biraq ózara tartysty qoyayyq. Jala jabudy toqtatayyq. Ótkende Serikjandy betpe-bet pikir almasugha shyqyrdym. Kelmedi. Taghy shaqyram. Osy «Abai.kz» aqparattyq portaldynda kezdesuge de dayynmyn. Qatar otyryp sóileseyik. Halyq arasyndaghy teris pikir men dau-damaydy shesheyik.

Songhy kezderi qyzu talqygha týsken Sayragýl mәlimdemesi jayly

Sayragýlge býkil el bolyp qoldau bildirip keldik. Eng manyzdysy Sayragýldi halqyna adal Abzal Qúspan degen keremet azamat qorghap jýr. Sol ýshin biz aiqay-shugha barmay Abzalgha senuimiz kerek. Abzal osy isti sonyna shyghara alady. Sayragýldi eshqanday shetel qútqara almaydy. Ony Qazaqstan zandary men Qazaqstan halqy qútqarady. Sayragýlding mәlimdemesi el arasynda ýlken týsinispeushilik tughyzdy. Menshe búnyng artynda jasyryn adamdar túr. Sayragýldi sayasy qúral retinde paydalanu da bolyp jatyr.

Aldaghy josparlar jayly

Biz osy uaqytqa deyin zang ayasynda qandastarymyz ýshin qyzmet atqaryp keldi. Jalghasty osy baghytta júmys isteymiz. Óz ústanymymyzda túramyz. Qytay konsulymen jalghasty júmys isteymiz. Sonyng arqasynda pasporttarynyng merzimi ótken jiyrma qandasymyzdyng tólqújatyn janalap berdik. Solarmen birlese Qytay biyligine ótinish, talaptarymyzdy jetkizip otyrmyz. Endigi basty júmys «oralman kuәliginin» uaqyty ótken neshe on myndaghan qandastardyng mәselesin sheshu. Osy is jayly ózderinizben («Abai.kz») birlesip mәlimdeme jasaghan bolatynbyz. Búl mәsele nauryz aiynyng ayaghynan mamyr aiynyng basyna deyin sheshimin tabady dep otyrmyz. Taghy bir manyzdy júmys, qazaq kóshin soltýstikke bastau bolyp otyr. Oghan qosa qazaq jastaryn saudagha beyimdeu jaghyn da qarastyryp jatyrmyz. Jastarymyzdyng túrmystyq jaghdayyn jaqsartu ýshin júmys isteymiz.

Abai.kz