Qúrmetti oqyrman! «Abai.kz» aqparattyq portaly túraqty týrde jýrgizip kele jatqan internet-konferensiyasynyng ótken aptadaghy qonaghy «Jebeu» qoghamdyq birlestigining tóraghasy Omarәli Ádilbekúly boldy.  Spiykerimiz portalymyzgha kelip týsken saualdargha tikeley efirde jauap berdi. Súhbattyng tolyq núsqasyn portalymyzdyn «You Tube» jelisindegi arnasynan kóre alasyzdar.

Degenmen uaqyttyng tapshylyghyna baylanysty súhbat bir saghat mólsherinde shektelgen. Efirde jauap berip ýlgermegen keybir súraqtargha býgin Omarәli Ádilbekúly portal betinde jazbasha jauap berdi. Oqyp shyghynyzdar, marhabat!

Anar Satay:  Jebeu úiymnyng maqsaty ne? Jəne qanday maqsatta nemese missiyada júmys jasaydy. Qanday baylanys bitimgerlik jolda qyzmet etedi? Ózderiniz turaly aityp berseniz

Omarәli Ádilbek: Jebeuding maqsaty elimizding ósip órkendeuine, onyng ishinde kóshi-qon sayasatyna qoldau kórsetip, QR zandarynyng ayasynda júmys jasau. Shetten oralghan qandastarymyzgha zandyq-qúqyqtyq jaqtan kenes berip, týitkilikti mәselelerin sheshuge atsalysu. Osy túrghyda әsirese Qytaydan kelgen qandastardyng týrli mәselelerin Qytay konsuldyghy arqyly, Qytaydyng óz zandaryna sýiene otyryp sheshuge atsalysamyz. Tolyghyraq aqparattardy bilginiz kelse, birlestigimizding saytynan qarauynyzgha bolady.

Arman Tilek: Sizder ótken jyly Qytay konsulyndaghy "Jana jyl" (shaghan) merekesine barghanda ýlken shu boldy. Sodan keyin biyl kóptegen adamdar barmay qaldy. Siz taghy bardynyz? Nege bardynyz?

Omarәli Ádilbek: Oryndy súraq. «Shegirtkeden qoryqqan egin ekpes» degen dana halqymyz. «Úlybritaniyanyn  dosy da joq, jauy da joq, mәngilik mýddesi bar» dep Cherchil ótken ghasyrda aitqan. Qytay bizding kórshimiz, strategiyalyq әriptesimiz. Qytayda bir jarym millionnan artyq qazaq bar, qazaq kóshi jalghasyp jatyr. Osynda kelgen qandastarymyz týrli qújattyq mәseleler boyynsha Qytay konsuldyghyna jýginedi. Sol barystarda qandastarymyz týrli kedergilerge úshyraydy. Osynyng bәrin Qytay konsuldyghymen baylanys jasay otyryp sheship kelemiz.   Qytay konsulyna qandastardyng týrli aryz talaptaryn alyp baramyz. Sol ýshin Qytay tarapyna sózimiz ótimdi bolu ýshin osynday merekelik sharalaryna da baryp túramyz. Ol jerde tek biz ghana emes, QR Syrtqy ister ministrliginin, Qazaqstan halyqtary assambleyasynyng ókilderi men qytaytanushylar, Qazaqstandyq qogham qayratkerleri men ziyaly qauym ókilderi bolady. Eger men Qytay tarapymen qúpiya kezdesip, óz paydama bolmasa el aitqanday kýmәndi baghytta júmys jasaghan bolsam, mýmkin múnday ashyq kezdesuden qorqyp, barmay qaluym da mýkin edi ghoy. Bizge keregi bir qandastyng bolsyn sharuasynyng sheshilgeni, qolymyzda әli úzartylugha tiyisti 69 qandastyng pasporty túr, sondyqtan әli talay kezdesulerge baramyz.

Qazaq: Omarәli joldas, qazaq elining birligi ýshin qytaylar men "dostyq" kelisim shartynan bas tartyp, "Jebiyau" úiymyn jauyp tastau qolynnan kele me? Sizge qazaqtyng birligi kerek pe? joq eldi, ala tayday býldirgen únay ma? Sizding búl úiymdaryndy barsha qazaq únatpaydy.

Omarәli Ádilbek: Eger Jebeu tura siz aitqanday júmys jasap jatqan bolsa, elimizding qúqyq qorghau organdary sizge «eskertpey» túryp-aq jauyp tastaghan bolar edi. Bizge de qazaqtyng birligi bәrinen qymbat. Jebeuding basty baghyty da el birligine júmys jasau.

Aqiqat: Omarәli myrza siz 华人 men 哈萨克 degen qytaysha sózderdi týsine alasyz ba?

Omarәli Ádilbek:  Áriyne, jaqsy týsinem jәne elge de týsindirip kelemiz. Búl turaly búghan deyingi súhbattarymyzda da talay aittyq. Qytayda tuyp ózge elding azamattyghyn alghan adamnyng bәrine qytay osy hua ryn degen termindi qoldanady. Qytayda tuyp Qazaqstannyng azamattyghyn alghan qazaqty da, Qytayda tuyp Týrkiyanyng azamattyghyn alghan úighyrdy da, Qytayda tuyp AQSh-tyng azamattyghyn alghan qytaydy da osy bir ataumen ataydy. Qazaq degen bir últtyng atauy bolsa, hua ryn degen qonys audarushylargha qoldanylatyn termiyn. Terminderdi baspa-bas audaryp, maghynasyn jasyryp, halyqty arandatudyng uaqyty ótken.

Serikbek: Sizdi "Qytaydy aqtaydy", "qytaydyng qylmysyn jasyrady" dep jatady? Qashan qay kezde, ne dep qytaydy aqtap ediniz?

Omarәli Ádilbek: Men de osyghan  an-tanmyn. Qytaydyng qazirgi az últtargha jýrgizip otyrghan sayasatyn, Shynjandaghy jaghdaydy eshkim de aqtay almaytyn jaghday. Biz Qazaqstan ýkimetine de, Qytay tarapyna da jaghdaydy tolyqtay ashyq týrde aityp, mәselening sheshu joldaryn úsyndyq. Qytaydyng Qazaqstandaghy elshiligimen kezdesu bolsyn, Beyjing men Ýrimjige saparymyzda bolsyn, barlyq jaghdaydy Qytay tarapyna býkpesiz jetkizdik. Almatyda 2 jyldan beri Qytaydan kelgen delegasiya men Almatydaghy Qytay konsuldyghymen birneshe ret kezdesu ótkizip, naqty qiynshylyqqa úshyraghan qandastardy ertip aparyp, óz auyzdarymen jaghdaydy aitqyzdyq. Sol azamattardyng kóbining sharuasy sheshildi. Eger «Qytaydy aqtaghan» jerimiz bolghan bolsa, siz menen súramay-aq osy kýnge deyin óziniz de tauyp alar ediniz.

Aygerim:  Sizderdi qytayshyl, qytaydyng aqshasyna satylghan deydi? Sonda Qytaydan jyl sayyn qansha aqsha alasyzdar? Sizderdi aiyptau kóp, osy uaqytqa deyin sizderdi Qazaqstannyng qauipsizdik organdary tekserdi me?

Omarәli Ádilbek: Osy siyaqty súraqqa jogharyda da jauap berdim. «Aqshagha satylghan», «Aqsha alady» dep jala japqanmen osy kýnge deyin atymyzdy atap, eshkim de mynsha aqsha alady dep aityp kórgen joq, biz de alyp kórmedik. Qauipsizdik organdary arnayy kelip teksermese de, qoghamdyq úiym bolghandyqtan, eki el arasynda júmys jasap jýrgendikten kýndelikti baqylauyndamyz dep oilaymyn. Eger sol jalalar shyn bolsa, 10 jyl emes, bir jyl da júmys jasauymyz mýmkin emes edi. Zeynetke shyqqan búrynghy qauipsizdik qyzmetkerlernen qúrylghan audittik firmalar bar. Barlyq qoghamdyq úiymdar solardyng baqylauynda dep oilaymyn.

Qaysar Qabanbay:  Omarәli myrza vatsap toptarynda jәne FB әleumenttik jelisinde qandastar ekige bólinip alyp Qyzyl kenirdek bolyp daulasyp jatady, solardyng ishinde Serikjangha qarsy aghayyndy Serik jәne Berik Qalybaevterdi airyqsha aitugha bolady, osy jigitter de Jebeuding mýsheleri me?

Omarәli Ádilbek: Áleumettik jeli erkin oy alany. Árkim óz pikirin bildiredi. Ol eki azamat Jebeuding mýshesi túrmaq, ekeuin de tanymaymyn. Áleumettik jelide Serikjangha qarsy pikir aitqan adamdardy Jebeudin, qoldaghandardy Atajúrttyng adamdary degen týsinik qalyptasyp qalghan. Búl dau-damaydyng ortasynda jýrgen kóptegen adamdardyng eki úiymgha da qatystary joq. Bizding Jebeuding qúryltayshylarynyng bәri kәsipkerler, isting adamy. Olar kýni-týni әleumettik jelide otyryp altyn uaqyttaryn qor qylmaydy.

Esbol Ýsenúly : Qytaydyng sayytynda "jebeu qazaqstandaghy qazaq huashyaulardyng úiymy" dep túr ghoy ony ne dep týsindiresiz?

Omarәli Ádilbek: Huashiyau jәne huaryn terminderi boyynsha búghan deyingi súhbattarymyzda da aittyq, Qytayda tuyp ózge elding azamattyghyn alghandardyng barlyghyna osy ataulardy qoldanady. Jebeuding qúryltayshylary Qytayda tuyp, Qazaqstangha oralghan qandastardan qúralghan. Sondyqtan olar biz turaly sayttarynda olay jazsa tanghalatyn eshtene joq. Biz Qazaqstangha kelgende azamattyq alghansha oralman atalsaq, Qytaydan ketken song bizdi olar solay ataydy. Al bizding kimning mýddesinen shyghyp, kim ýshin júmys jasaghanymyz manyzdy. Qytay ýkimeti Qytayda tuyp, ózge elding azamattyghyn alghan azamattardan qúralghan ózge qoghamdyq úiymdarmen de baylanysta. Onyng ishinde qytaylar da, úighyrlar da, monghúldar da, qazaqtar da bar. Eger Qytayda ótken әlde qanday jinalystargha barghan bolsaq, Qytaydyng diaspora sayasatynyng qúraly bolu ýshin emes, shekara attaghan qazaq últynyng mýddelerin qorghau ýshin baramyz. Sózinizge qaraghanda qytaysha biletin siyaqtysyz. Osy súraqty qayta-qayta kóterip, til bilmeytin oqyrmannyng kóniline kýdik salmay, sol sayttardyng ózine qoyynyz. Jauap kelse, jariyalanyz.

Samat: Jebeu sayty 2009 jyly ashylghan qazir saytta tek 27/11/2017 uaqyttan bastap mәlimetter ghana túr, basqasy barlyghy óshirilgen yaghny Qytay qazaghy mәselesi bastalghan uaqytqa deyingi aqparattar ghana bar basqasy ne sebepti óshirldi? 2009-2017 aralyghyndaghy mazmýndy nege óshirdinzder mening bayqauymsha sizderding sayttyng mazmún retteu sistemasy qytay tilinde búl ne úshin?

Omarәli Ádilbek: «Jebeu» Respublikalyq qoghamdyq birlestigining saytyn baghdarlamashy siz aitqan 2017 jyldyng 27 qarashasynda qosqan. Sayt naqty júmysyn  2017 jyldyng 16 jeltoqsanynynda Tәuelsizdik kýnimizge oray bastady. Oghan deyin birlestikting arnayy sayty bolghan joq.  Saytqa sol kýnge deyin ózge basylymdarda jaryq kórgen, atqaralghan sharualar men súhbattarymyzdyng bir qydyruyn salyp qoyghanbyz. Eger, aqparattyq tehnologiyalardan habarynyz bolsa, saytty basqaru qúraly Qytay tilinde me degen súraq qoymaghan bolar ediniz. Bizding de saytymyz HTML ortasynda jazylghan. Eger sәl zerdeli, úqypty bolsanyz sayt ashylghandaghy alghysózder men tilekterdi oqityn ediniz. Mynanday basy-ayaghy joq oqyrman aldynda kýlkige qalmas ediniz.

Ersin Soltangaze : Sizderdi «aryz berme dep ýgit aitady» dep jatyr ony qalay týsinemiz?

Omarәli Ádilbek: Biz 500-den astam qandastyng aryzyn Qytay konsuldyghyna kirgizdik. Kóptegen qandastardyng aryzdaryn QR Syrtqy ister ministrligie joldadyq. QR parlamentine, QR ýkimetine qandastar mәselesi boyynsha hattar jazdyq. Syrttan estigenshe, aryz-shaghymynyzdy alyp kelgen bolsanyz, ne dep aitatynymyzdy óz qúlaghynyzben estiytin ediniz.

Nurbol Alipbai  Serikjanmen jeke óshtiginiz bar ma, nege bir-birinizdi Qytaydyng shpiony deysizder?

Omarәli Ádilbek: Eshqanday jeke óshtigim joq. Ony «shpion» dep ataghan da emespin. Ol azamattar turaly pikirimdi jogharyda aittym. Qalghanyn Serikjannyng ózinen súrarsyzdar. Áu basta ol týsinbey jýrgen shyghar dep týsindiruge tyrystym. Atajúrtty alghash qúrghan jigitterding biri 2,3 ay uaqytyn júmsap әreng keziktirdi. 3 saghattay әngimelestik. 2017 jylyng 4 jeltoqsanynan 2018 jyldyng 11 tamyzgha deyin vatsaptaghy sóilesken sózimiz saqtauly. Ásirese, Abzal Qúspan men Sәule Ábildahangha jala jabylghan song odan ary týsinisuding qiyn ekenin, maqsat-mýddening basqa ekenin sezindim. Endi qalghanyn Allagha amanattap, zangha ýmit arttym.

Zeynolla Abajan: Qazaqstan biyligi tarapynan qandastarymyzgha degen qoldau qanaghattanarlyq pa? Álde alpauyttyng aldynda auyz ashugha batyly jetpey jatyr ma?

Omarәli Ádilbek: Qytaydaghy qandastarymyzgha degen kózqarastyng ózgergeni, olardyng sayasy ýirenuden shyghyp, aldynyng elge kelip jatqany Qazaqstannyng qandastaryna kórsetken qoldauynyng nәtiyjesi. Sonymen birge Elimizding sayasatkerleri men diplomattary osy kýrdeli oqighada ózderining sabyrlyghy men sheberligin tanytty.

Aybek: Omarәli myrza, Qytaydaghy jaghday qazir qalay? Bolashaqta qalay bolmaq?

Omarәli Ádilbek: Qytayda qazir qazaqtar ýshin jaghday dúrystalyp keledi. Kóptegen jerde qandastardyng zeynetaqysy qaytarylyp, pasporttaryn qoldaryna berdi.  Sayasy ýirenu ortalyqtaryndaghy qazaqtardyng basym bóligin bosatty. Desede әli jergilikti oryndarda olardyng shetelge shyghuyna kedergiler kóp. Pasporttary qoldarynda bolghanymen qaghazbastylyqqa salyp, shetelge shyghugha ruhsat qaghaz berudi qiyndatyp otyr. Búl eki jyldan bergi aitylghan qiyndyqtyng uaqytsha sayabyrlauy bolghanymen jalpy Qytaydyng últtyq, dindik sayasaty toqtamaydy. Ol jaqta endi tilindi, dinindi, dilindi saqtau mýmkindigi joq. Qazaqtar ýshin bolashaq Qazaqstanda ghana.

Abai.kz