قۇرمەتتى وقىرمان! «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى تۇراقتى تۇردە جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ينتەرنەت-كونفەرەنتسياسىنىڭ وتكەن اپتاداعى قوناعى «جەبەۋ» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى ومارالى ادىلبەكۇلى بولدى.  سپيكەرىمىز پورتالىمىزعا كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا تىكەلەي ەفيردە جاۋاپ بەردى. سۇحباتتىڭ تولىق نۇسقاسىن پورتالىمىزدىڭ «You Tube» جەلىسىندەگى ارناسىنان كورە الاسىزدار.

دەگەنمەن ۋاقىتتىڭ تاپشىلىعىنا بايلانىستى سۇحبات ءبىر ساعات مولشەرىندە شەكتەلگەن. ەفيردە جاۋاپ بەرىپ ۇلگەرمەگەن كەيبىر سۇراقتارعا بۇگىن ءومارالى ادىلبەكۇلى پورتال بەتىندە جازباشا جاۋاپ بەردى. وقىپ شىعىڭىزدار، مارحابات!

Anar Satay:  جەبەۋ ۇيىمنىڭ ماقساتى نە؟ جəنە قانداي ماقساتتا نەمەسە ميسسيادا جۇمىس جاسايدى. قانداي بايلانىس بىتىمگەرلىك جولدا قىزمەت ەتەدى؟ وزدەرىڭىز تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز

ءومارالى ادىلبەك: جەبەۋدىڭ ماقساتى ەلىمىزدىڭ ءوسىپ وركەندەۋىنە، ونىڭ ىشىندە كوشى-قون ساياساتىنا قولداۋ كورسەتىپ، قر زاڭدارىنىڭ اياسىندا جۇمىس جاساۋ. شەتتەن ورالعان قانداستارىمىزعا زاڭدىق-قۇقىقتىق جاقتان كەڭەس بەرىپ، تۇيتكىلىكتى ماسەلەلەرىن شەشۋگە اتسالىسۋ. وسى تۇرعىدا اسىرەسە قىتايدان كەلگەن قانداستاردىڭ ءتۇرلى ماسەلەلەرىن قىتاي كونسۋلدىعى ارقىلى، قىتايدىڭ ءوز زاڭدارىنا سۇيەنە وتىرىپ شەشۋگە اتسالىسامىز. تولىعىراق اقپاراتتاردى بىلگىڭىز كەلسە، بىرلەستىگىمىزدىڭ سايتىنان قاراۋىڭىزعا بولادى.

ارمان تىلەك: سىزدەر وتكەن جىلى قىتاي كونسۋلىنداعى "جاڭا جىل" (شاعان) مەرەكەسىنە بارعاندا ۇلكەن شۋ بولدى. سودان كەيىن بيىل كوپتەگەن ادامدار بارماي قالدى. ءسىز تاعى باردىڭىز؟ نەگە باردىڭىز؟

ءومارالى ادىلبەك: ورىندى سۇراق. «شەگىرتكەدەن قورىققان ەگىن ەكپەس» دەگەن دانا حالقىمىز. «ۇلىبريتانيانىڭ  دوسى دا جوق، جاۋى دا جوق، ماڭگىلىك مۇددەسى بار» دەپ چەرچيل وتكەن عاسىردا ايتقان. قىتاي ءبىزدىڭ كورشىمىز، ستراتەگيالىق ارىپتەسىمىز. قىتايدا ءبىر جارىم ميلليوننان ارتىق قازاق بار، قازاق كوشى جالعاسىپ جاتىر. وسىندا كەلگەن قانداستارىمىز ءتۇرلى قۇجاتتىق ماسەلەلەر بويىنشا قىتاي كونسۋلدىعىنا جۇگىنەدى. سول بارىستاردا قانداستارىمىز ءتۇرلى كەدەرگىلەرگە ۇشىرايدى. وسىنىڭ ءبارىن قىتاي كونسۋلدىعىمەن بايلانىس جاساي وتىرىپ شەشىپ كەلەمىز.   قىتاي كونسۋلىنا قانداستاردىڭ ءتۇرلى ارىز تالاپتارىن الىپ بارامىز. سول ءۇشىن قىتاي تاراپىنا ءسوزىمىز ءوتىمدى بولۋ ءۇشىن وسىنداي مەرەكەلىك شارالارىنا دا بارىپ تۇرامىز. ول جەردە تەك ءبىز عانا ەمەس، قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ، قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ وكىلدەرى مەن قىتايتانۋشىلار، قازاقستاندىق قوعام قايراتكەرلەرى مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى بولادى. ەگەر مەن قىتاي تاراپىمەن قۇپيا كەزدەسىپ، ءوز پايداما بولماسا ەل ايتقانداي كۇماندى باعىتتا جۇمىس جاساعان بولسام، مۇمكىن مۇنداي اشىق كەزدەسۋدەن قورقىپ، بارماي قالۋىم دا مۇكىن ەدى عوي. بىزگە كەرەگى ءبىر قانداستىڭ بولسىن شارۋاسىنىڭ شەشىلگەنى، قولىمىزدا ءالى ۇزارتىلۋعا ءتيىستى 69 قانداستىڭ پاسپورتى تۇر، سوندىقتان ءالى تالاي كەزدەسۋلەرگە بارامىز.

قازاق: ءومارالى جولداس، قازاق ەلىنىڭ بىرلىگى ءۇشىن قىتايلار مەن "دوستىق" كەلىسىم شارتىنان باس تارتىپ، "جەبياۋ" ۇيىمىن جاۋىپ تاستاۋ قولىڭنان كەلە مە؟ سىزگە قازاقتىڭ بىرلىگى كەرەك پە؟ جوق ەلدى، الا تايداي بۇلدىرگەن ۇناي ما؟ ءسىزدىڭ بۇل ۇيىمدارىڭدى بارشا قازاق ۇناتپايدى.

ءومارالى ادىلبەك: ەگەر جەبەۋ تۋرا ءسىز ايتقانداي جۇمىس جاساپ جاتقان بولسا، ەلىمىزدىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى سىزگە «ەسكەرتپەي» تۇرىپ-اق جاۋىپ تاستاعان بولار ەدى. بىزگە دە قازاقتىڭ بىرلىگى بارىنەن قىمبات. جەبەۋدىڭ باستى باعىتى دا ەل بىرلىگىنە جۇمىس جاساۋ.

اقيقات: ءومارالى مىرزا ءسىز 华人 مەن 哈萨克 دەگەن قىتايشا سوزدەردى تۇسىنە الاسىز با؟

ءومارالى ادىلبەك:  ارينە، جاقسى تۇسىنەم جانە ەلگە دە ءتۇسىندىرىپ كەلەمىز. بۇل تۋرالى بۇعان دەيىنگى سۇحباتتارىمىزدا دا تالاي ايتتىق. قىتايدا تۋىپ وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىن العان ادامنىڭ بارىنە قىتاي وسى حۋا رىن دەگەن تەرميندى قولدانادى. قىتايدا تۋىپ قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن العان قازاقتى دا، قىتايدا تۋىپ تۇركيانىڭ ازاماتتىعىن العان ۇيعىردى دا، قىتايدا تۋىپ اقش-تىڭ ازاماتتىعىن العان قىتايدى دا وسى ءبىر اتاۋمەن اتايدى. قازاق دەگەن ءبىر ۇلتتىڭ اتاۋى بولسا، حۋا رىن دەگەن قونىس اۋدارۋشىلارعا قولدانىلاتىن تەرمين. تەرميندەردى باسپا-باس اۋدارىپ، ماعىناسىن جاسىرىپ، حالىقتى ارانداتۋدىڭ ۋاقىتى وتكەن.

سەرىكبەك: سىزدى "قىتايدى اقتايدى", "قىتايدىڭ قىلمىسىن جاسىرادى" دەپ جاتادى؟ قاشان قاي كەزدە، نە دەپ قىتايدى اقتاپ ەدىڭىز؟

ءومارالى ادىلبەك: مەن دە وسىعان  اڭ-تاڭمىن. قىتايدىڭ قازىرگى از ۇلتتارعا جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىن، شىنجاڭداعى جاعدايدى ەشكىم دە اقتاي المايتىن جاعداي. ءبىز قازاقستان ۇكىمەتىنە دە، قىتاي تاراپىنا دا جاعدايدى تولىقتاي اشىق تۇردە ايتىپ، ماسەلەنىڭ شەشۋ جولدارىن ۇسىندىق. قىتايدىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىمەن كەزدەسۋ بولسىن، بەيجىڭ مەن ۇرىمجىگە ساپارىمىزدا بولسىن، بارلىق جاعدايدى قىتاي تاراپىنا بۇكپەسىز جەتكىزدىك. الماتىدا 2 جىلدان بەرى قىتايدان كەلگەن دەلەگاتسيا مەن الماتىداعى قىتاي كونسۋلدىعىمەن بىرنەشە رەت كەزدەسۋ وتكىزىپ، ناقتى قيىنشىلىققا ۇشىراعان قانداستاردى ەرتىپ اپارىپ، ءوز اۋىزدارىمەن جاعدايدى ايتقىزدىق. سول ازاماتتاردىڭ كوبىنىڭ شارۋاسى شەشىلدى. ەگەر «قىتايدى اقتاعان» جەرىمىز بولعان بولسا، ءسىز مەنەن سۇراماي-اق وسى كۇنگە دەيىن ءوزىڭىز دە تاۋىپ الار ەدىڭىز.

ايگەرىم:  سىزدەردى قىتايشىل، قىتايدىڭ اقشاسىنا ساتىلعان دەيدى؟ سوندا قىتايدان جىل سايىن قانشا اقشا الاسىزدار؟ سىزدەردى ايىپتاۋ كوپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن سىزدەردى قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىك ورگاندارى تەكسەردى مە؟

ءومارالى ادىلبەك: وسى سياقتى سۇراققا جوعارىدا دا جاۋاپ بەردىم. «اقشاعا ساتىلعان»، «اقشا الادى» دەپ جالا جاپقانمەن وسى كۇنگە دەيىن اتىمىزدى اتاپ، ەشكىم دە مىنشا اقشا الادى دەپ ايتىپ كورگەن جوق، ءبىز دە الىپ كورمەدىك. قاۋىپسىزدىك ورگاندارى ارنايى كەلىپ تەكسەرمەسە دە، قوعامدىق ۇيىم بولعاندىقتان، ەكى ەل اراسىندا جۇمىس جاساپ جۇرگەندىكتەن كۇندەلىكتى باقىلاۋىندامىز دەپ ويلايمىن. ەگەر سول جالالار شىن بولسا، 10 جىل ەمەس، ءبىر جىل دا جۇمىس جاساۋىمىز مۇمكىن ەمەس ەدى. زەينەتكە شىققان بۇرىنعى قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرنەن قۇرىلعان اۋديتتىك فيرمالار بار. بارلىق قوعامدىق ۇيىمدار سولاردىڭ باقىلاۋىندا دەپ ويلايمىن.

قايسار قابانباي:  ومارالى مىرزا ۆاتساپ توپتارىندا جانە فب الەۋمەنتتىك جەلىسىندە قانداستار ەكىگە ءبولىنىپ الىپ قىزىل كەڭىردەك بولىپ داۋلاسىپ جاتادى، سولاردىڭ ىشىندە سەرىكجانعا قارسى اعايىندى سەرىك جانە بەرىك قالىباەۆتەردى ايرىقشا ايتۋعا بولادى، وسى جىگىتتەر دە جەبەۋدىڭ مۇشەلەرى مە؟

ءومارالى ادىلبەك: الەۋمەتتىك جەلى ەركىن وي الاڭى. اركىم ءوز پىكىرىن بىلدىرەدى. ول ەكى ازامات جەبەۋدىڭ مۇشەسى تۇرماق، ەكەۋىن دە تانىمايمىن. الەۋمەتتىك جەلىدە سەرىكجانعا قارسى پىكىر ايتقان ادامداردى جەبەۋدىڭ، قولداعانداردى اتاجۇرتتىڭ ادامدارى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسىپ قالعان. بۇل داۋ-دامايدىڭ ورتاسىندا جۇرگەن كوپتەگەن ادامداردىڭ ەكى ۇيىمعا دا قاتىستارى جوق. ءبىزدىڭ جەبەۋدىڭ قۇرىلتايشىلارىنىڭ ءبارى كاسىپكەرلەر، ءىستىڭ ادامى. ولار كۇنى-ءتۇنى الەۋمەتتىك جەلىدە وتىرىپ التىن ۋاقىتتارىن قور قىلمايدى.

ەسبول ۇسەنۇلى : قىتايدىڭ سايىتىندا "جەبەۋ قازاقستانداعى قازاق حۋاشياۋلاردىڭ ۇيىمى" دەپ تۇر عوي ونى نە دەپ تۇسىندىرەسىز؟

ءومارالى ادىلبەك: حۋاشياۋ جانە حۋارىن تەرميندەرى بويىنشا بۇعان دەيىنگى سۇحباتتارىمىزدا دا ايتتىق، قىتايدا تۋىپ وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىن العانداردىڭ بارلىعىنا وسى اتاۋلاردى قولدانادى. جەبەۋدىڭ قۇرىلتايشىلارى قىتايدا تۋىپ، قازاقستانعا ورالعان قانداستاردان قۇرالعان. سوندىقتان ولار ءبىز تۋرالى سايتتارىندا ولاي جازسا تاڭعالاتىن ەشتەڭە جوق. ءبىز قازاقستانعا كەلگەندە ازاماتتىق العانشا ورالمان اتالساق، قىتايدان كەتكەن سوڭ ءبىزدى ولار سولاي اتايدى. ال ءبىزدىڭ كىمنىڭ مۇددەسىنەن شىعىپ، كىم ءۇشىن جۇمىس جاساعانىمىز ماڭىزدى. قىتاي ۇكىمەتى قىتايدا تۋىپ، وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىن العان ازاماتتاردان قۇرالعان وزگە قوعامدىق ۇيىمدارمەن دە بايلانىستا. ونىڭ ىشىندە قىتايلار دا، ۇيعىرلار دا، موڭعۇلدار دا، قازاقتار دا بار. ەگەر قىتايدا وتكەن الدە قانداي جينالىستارعا بارعان بولساق، قىتايدىڭ دياسپورا ساياساتىنىڭ قۇرالى بولۋ ءۇشىن ەمەس، شەكارا اتتاعان قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن بارامىز. سوزىڭىزگە قاراعاندا قىتايشا بىلەتىن سياقتىسىز. وسى سۇراقتى قايتا-قايتا كوتەرىپ، ءتىل بىلمەيتىن وقىرماننىڭ كوڭىلىنە كۇدىك سالماي، سول سايتتاردىڭ وزىنە قويىڭىز. جاۋاپ كەلسە، جاريالاڭىز.

سامات: جەبەۋ سايتى 2009 جىلى اشىلعان قازىر سايتتا تەك 27/11/2017 ۋاقىتتان باستاپ مالىمەتتەر عانا تۇر، باسقاسى بارلىعى وشىرىلگەن ياعني قىتاي قازاعى ماسەلەسى باستالعان ۋاقىتقا دەيىنگى اقپاراتتار عانا بار باسقاسى نە سەبەپتى ءوشىرلدى؟ 2009-2017 ارالىعىنداعى ءمازمۇندى نەگە وشىردىڭزدەر مەنىڭ بايقاۋىمشا سىزدەردىڭ سايتتىڭ مازمۇن رەتتەۋ سيستەماسى قىتاي تىلىندە بۇل نە ءۇشىن؟

ءومارالى ادىلبەك: «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ سايتىن باعدارلاماشى ءسىز ايتقان 2017 جىلدىڭ 27 قاراشاسىندا قوسقان. سايت ناقتى جۇمىسىن  2017 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىنىندا تاۋەلسىزدىك كۇنىمىزگە وراي باستادى. وعان دەيىن بىرلەستىكتىڭ ارنايى سايتى بولعان جوق.  سايتقا سول كۇنگە دەيىن وزگە باسىلىمداردا جارىق كورگەن، اتقارالعان شارۋالار مەن سۇحباتتارىمىزدىڭ ءبىر قىدىرۋىن سالىپ قويعانبىز. ەگەر، اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردان حابارىڭىز بولسا، سايتتى باسقارۋ قۇرالى قىتاي تىلىندە مە دەگەن سۇراق قويماعان بولار ەدىڭىز. ءبىزدىڭ دە سايتىمىز HTML ورتاسىندا جازىلعان. ەگەر ءسال زەردەلى، ۇقىپتى بولساڭىز سايت اشىلعانداعى العىسوزدەر مەن تىلەكتەردى وقيتىن ەدىڭىز. مىنانداي باسى-اياعى جوق وقىرمان الدىندا كۇلكىگە قالماس ەدىڭىز.

Ersin Soltangaze : سىزدەردى «ارىز بەرمە دەپ ۇگىت ايتادى» دەپ جاتىر ونى قالاي تۇسىنەمىز?

ءومارالى ادىلبەك: ءبىز 500-دەن استام قانداستىڭ ارىزىن قىتاي كونسۋلدىعىنا كىرگىزدىك. كوپتەگەن قانداستاردىڭ ارىزدارىن قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىە جولدادىق. قر پارلامەنتىنە، قر ۇكىمەتىنە قانداستار ماسەلەسى بويىنشا حاتتار جازدىق. سىرتتان ەستىگەنشە، ارىز-شاعىمىڭىزدى الىپ كەلگەن بولساڭىز، نە دەپ ايتاتىنىمىزدى ءوز قۇلاعىڭىزبەن ەستيتىن ەدىڭىز.

Nurbol Alipbai  سەرىكجانمەن جەكە وشتىگىڭىز بار ما، نەگە ءبىر-ءبىرىڭىزدى قىتايدىڭ شپيونى دەيسىزدەر؟

ءومارالى ادىلبەك: ەشقانداي جەكە وشتىگىم جوق. ونى «شپيون» دەپ اتاعان دا ەمەسپىن. ول ازاماتتار تۋرالى پىكىرىمدى جوعارىدا ايتتىم. قالعانىن سەرىكجاننىڭ وزىنەن سۇرارسىزدار. ءاۋ باستا ول تۇسىنبەي جۇرگەن شىعار دەپ تۇسىندىرۋگە تىرىستىم. اتاجۇرتتى العاش قۇرعان جىگىتتەردىڭ ءبىرى 2,3 اي ۋاقىتىن جۇمساپ ارەڭ كەزىكتىردى. 3 ساعاتتاي اڭگىمەلەستىك. 2017 جىلىڭ 4 جەلتوقسانىنان 2018 جىلدىڭ 11 تامىزعا دەيىن ۆاتتساپتاعى سويلەسكەن ءسوزىمىز ساقتاۋلى. اسىرەسە، ابزال قۇسپان مەن ساۋلە ابىلداحانعا جالا جابىلعان سوڭ ودان ارى ءتۇسىنىسۋدىڭ قيىن ەكەنىن، ماقسات-مۇددەنىڭ باسقا ەكەنىن سەزىندىم. ەندى قالعانىن اللاعا اماناتتاپ، زاڭعا ءۇمىت ارتتىم.

زەينوللا اباجان: قازاقستان بيلىگى تاراپىنان قانداستارىمىزعا دەگەن قولداۋ قاناعاتتانارلىق پا؟ الدە الپاۋىتتىڭ الدىندا اۋىز اشۋعا باتىلى جەتپەي جاتىر ما؟

ءومارالى ادىلبەك: قىتايداعى قانداستارىمىزعا دەگەن كوزقاراستىڭ وزگەرگەنى، ولاردىڭ ساياسي ۇيرەنۋدەن شىعىپ، الدىنىڭ ەلگە كەلىپ جاتقانى قازاقستاننىڭ قانداستارىنا كورسەتكەن قولداۋىنىڭ ناتيجەسى. سونىمەن بىرگە ەلىمىزدىڭ ساياساتكەرلەرى مەن ديپلوماتتارى وسى كۇردەلى وقيعادا وزدەرىنىڭ سابىرلىعى مەن شەبەرلىگىن تانىتتى.

ايبەك: ءومارالى مىرزا، قىتايداعى جاعداي قازىر قالاي؟ بولاشاقتا قالاي بولماق؟

ءومارالى ادىلبەك: قىتايدا قازىر قازاقتار ءۇشىن جاعداي دۇرىستالىپ كەلەدى. كوپتەگەن جەردە قانداستاردىڭ زەينەتاقىسى قايتارىلىپ، پاسپورتتارىن قولدارىنا بەردى.  ساياسي ۇيرەنۋ ورتالىقتارىنداعى قازاقتاردىڭ باسىم بولىگىن بوساتتى. دەسەدە ءالى جەرگىلىكتى ورىنداردا ولاردىڭ شەتەلگە شىعۋىنا كەدەرگىلەر كوپ. پاسپورتتارى قولدارىندا بولعانىمەن قاعازباستىلىققا سالىپ، شەتەلگە شىعۋعا رۋحسات قاعاز بەرۋدى قيىنداتىپ وتىر. بۇل ەكى جىلدان بەرگى ايتىلعان قيىندىقتىڭ ۋاقىتشا سايابىرلاۋى بولعانىمەن جالپى قىتايدىڭ ۇلتتىق، دىندىك ساياساتى توقتامايدى. ول جاقتا ەندى ءتىلىڭدى، ءدىنىڭدى، ءدىلىڭدى ساقتاۋ مۇمكىندىگى جوق. قازاقتار ءۇشىن بولاشاق قازاقستاندا عانا.

Abai.kz