Osy uaqytqa deyin de qazaqtyng tól әlipbii qalyptasqan. Ony jasaghan Ahmet Baytúrsynúly edi. Búl әlipby qazaqtyng 28 tól dybysyn tanbalaytyn arab әripterine negizdeldi. Osy әlipby qoldanysta bolghan kezde (1914-1928) ondaghy dybystardyng sany men sapasy turaly qazaq qoghamy arasynda eshqanday dau-damay bolmap edi. Tipti 1926-1928 jyldardaghy qazaq jazuyn latynshagha kóshiruge baylanysty tuyndaghan dau-damay kezinde de qazaq tili dybystary turaly ýlken әngime bola qoyghan joq.

Tek ony sol arabsha qalpynda qaldyrghan dúrys pa, әlde latynshagha kóshirgen tiyimdi me degen mәsele ghana kóterilgen-di. Óitkeni A. Baytúrsynúlynyng әlipbii minsiz bolatyn. Onyng qazaq tili dybystyq jýiesine tәn dybystar turaly tújyrymy mynaday: «Qazaq tilinde 24 týrli dybys bar. Onyng beseui dauysty, on jetisi dauyssyz, ekeui jarty dauysty. Dauysty dybystar: a, o, ú, y, e. Dauyssyz dybystar: b, p, t, j, sh, d, r, z, s, gh, q, k, g, n, l, m, n. Jarty dauysty dybystar: sholaq u, sholaq y». Búl dybystardyng ishinde «q» hәm «gh» ylghy juan aitylady. «K», «g» hәm «e» ylghy jinishke aitylady. Ózge 19 dybystardyng hәr qaysysy birde juan, birde jinishke aitylady» (Til taghylymy. – Almaty: Ana tili, 1992, 324-b.).
Dauysty dybystardyng sanyn beseu dep kórsetuining sebebi – olardyng «e» dybysynan basqalarynyng qazaq tilining buyn ýndestik zanyna qaray, ә, ó, ý, i bolyp jinishke de dybystalatynyn eskergendiginen edi.

A.Baytúrsynúly týzip berip ketken әlipbiyding osynday minsiz ekenin eskergen biz, bir maqalamyzda: «Aldaghy uaqytta qazirgi qabyldanghan latyn әripterine negizdelgen jana әlipbiyimizdi últtyq әlipbiyge ainaldyrmayymyzsha, esh ózgerissiz qoldanysta bolyp kele jatqan «tilbúzar» ózgetildik sózderdi tilimizding tabighy bitim-bolmysyna beyimdep jaza da, aita da almaymyz. Ol ýshin qazirgi latynsha әlipbiyimiz 1928 jylghy latynsha әlipbiyimiz syqyldy – Ahmet Baytúrsynúlynyng toghyz dauysty jәne on toghyz dauyssyz dybystardan túratyn últtyq әlipbiyine negizdelui kerek. Sonda ghana qazaq jazuy ózining tól tabighatyn tauyp, aitylym (orfoefiya) men emle (orfografiya) arasyndaghy sәikessizdikten arylyp, ózgetildik býkil sózdi «ózilik» ete alady» dep jazghan edik.

Endi osy qiyndyq aldymyzdan shyghyp otyr. Óitkeni bizding latynshagha negizdep qabyldaghan qazirgi jana әlipbiyimiz qazaq tili dybystyq jýiesine tolyq beyimdelmedi. Onyng qúramyna «v», «f», «h/h», «ch» degen jattildik dybystar men solardy tanbalaytyn әripter enip ketip, últtyq әlipby bolmay qaldy. Osy dybystar qoldanylatyn ózgetildik sózderdi qazaqshalap jazyp-oqudy (aytudy) bir jónge keltiru azday-aq, óz tilimizding tól dybystarynyng tirkesimimen aitylatyn sózderdi de dúrys jaza almaytyn jaghdaygha taghy da tap bolyp otyrmyz. Búghan jol berip otyruymyzdyng basty sebebi – latyngha negizdelgen jana әlipbiyimizding dúrys qúrastyrylmaghany bolsa, ekinshi sebebi – kirilshe әlipbiyimizding emle erejelerine baylanyp qalghandyghymyz bolsa kerek. Álbette, «búrys әlipbiyden dúrys emle shyqpaydy».

Qazaq tilin zerttegen V.V. Radlov, N.I. Iliminskiy, P.V. Melioranskiy siyaqty orys ghalymdarynyng jәne A. Baytúrsynov bastaghan keyingi qazaq tilshi ghalymdarynyng ghylymy tújyrymdamalary boyynsha qazaq tili dauyssyz dybystarynyng jeteui (l, m, n, n, r, y, u) – ýndi dauyssyz dybystar. Dauys (ýn) «m» men «n» dybystaryn jeke aitqanda sonynan qosylatyn bolsa, qalghan beseuining aldyna qosylady. «L», «n», «r», «y» dybystary ózge dauyssyz dybystarmen sóz basynda, sóz ishinde, sóz sonynda tirkeskende olardyng aldynda ýnemi qysang dauysty dybystar «y/i» aitylady (dybystalady). Olardyng aityluy – «yl/il», «yn/ing («nón» sózi tildik qorymyzgha qosylghan bolsa, onyng dybystaluy «inir», «ynghay» degen t.b. sózder siyaqty [inón] boluy kerek)», «yr/ir», «yi/iy» bolsa, al «u» dybysynyng jeke túryp aityluy – «úu/ýu».

Biz kezinde qazaq tili jazyp-syzuynda (grafikasynda) ýnemdilik zanyn saqtaymyz dep óreskel qatelikke jol berdik. Nәtiyjesinde «y» men «u» dauyssyz dybystarynyng aldynda keletin «y, i, ú, ý» dybystaryn sózding barlyq jerinde jazbaytyn boldyq. Sodan qanshalyqty jaqsy nәtiyjege qol jetkizgenimizdi eshkim naqty aita almaydy. Ayta qalsa, «missisipiy», «missuri» degen siyaqty oryssha jazylghan sózderdi qazaqshalap jazghan kezde tym úzaryp ketedi» dep atam qazaqtyng kez kelgen balasy bәlenbay jylda bir ret te jazyp qoldanbaytyn sózderding jazyluyna bas auyrtady. Kerisinshe, atalmysh dybystardyng qazaq sózderining barlyq ornynda jazyluy kerektigi kýni-býginge deyin ózekti bolyp keledi. Osyndayda úly aghartushy A.Baytúrsynúlynyn: «Dúrys emle men qate emleni aiyrugha mening oiymsha bylay qarau kerek shyghar deymin: til tabighatyna qaray emleni ynghaylau ma? Joq emle týrine qaray tildi ynghaylau ma? Men oilaymyn, emle – jazu ýshin shygharghan nәrse, jazu – til ýshin shygharghan nәrse. Olay bolsa, tildi búzyp emlege ynghaylau emes, emleni tilge ynghaylau kerek, tilding tabighatyna qaramay zorlap, emlege tanyp baylasa, qytay qatyndarynyng ayaghy bolyp shyghady» (atalghan әdebiyet, 395-b.) – degen tújyrymy eske týsedi.

Eki tilding dybystary aralasyp ketken qazirgi «orys-qazaq» әlimbiyimizdegi, әsirese bәrimizdi shatastyryp jýrgen «y/iy», «u», «y» tanbalary. Shatastyruynyng negizgi sebebi – olardyng dybystyq mәnderi eki tilde eki týrli ekenine mәn bermeushilikten tuyndaghan. «I/y» orys tilinde birde dauysty (dolgiy), birde dauyssyz (kratkiy) bolsa, «u» orys tilinde dauysty dybys, al qazaq tilinde ýndi dauyssyz. «Y» – eki tilde de dauysty dybys, biraq әr tilde ekeui eki týrli dybystalady. Qazaq tilindi «y» dybysy kelte dybystalsa, orys tilinde «yi» týrinde dybystalady. Soghan qaramastan, kirilshe qazirgi «orys-qazaq» әlipbiyimizde ekeuine (u, y), qasaqana bolar, birdey tanba berilgen.

Endi erin-erindik (qos erin), juysynqy, ýndi «u» dauyssyz dybysyna arnay toqtalayyq. Múnday dauyssyz dybys aghylshyn tilinde bar (w), orys tilinde joq. Sol sebepten kóp adamdardy shatastyryp jýr. Mәselen, әlemge aty әigili aqyn aghamyz Oljas Sýleymenovting ózi qazaq tiline tәn «u» ýndi dauysysyz dybysy keletin «auyl» siyaqty t.b. sózderdi oryssha qalay jazylsa, qazaqsha da solay jazu kerek, «u» dybysynan keyin «y» (onyng oiynsha, oryssha «yi») dybysyn jazyp, qazaq tili professorlary qatty qatelesip jýr. Olardyng ózderi – sauatsyz» dep qaghys aityp otyrsa da, qazaq tilindegi «u» dybysynyng erekshe bir qasiyetin qazaqy týisikpen tereng sezingen. Óitkeni ol jandy (auyzsha) tildegi [auúl] sózining aityluyn jii estigendikten, «aul» dep jazylghanyn dúrys kóredi. Ras, «aul» dep jazylghan qalpyndaghy «u» dybysyn orys tilindegi dauysty dybys retinde oqysaq, qazaqsha jandy tildegi aitylymyna barynsha jaqyn keledi. Biraq qazaq tilindegi onyng aitylymy, demek dybystaluy [auúl] ekenin ol kisi siyaqtylar qaydan bilsin. Olar túrmaq qazaqtildilerdin, onyng ishinde qazaq tili dybystyq jýiesining professorlarynyng ózderi osy bir «erin-erindik, juysynqy, ýndi «u» dauyssyz dybysy ózining aldynda da, artynda da qysang ezulik dauystylardyng (y, i) qoldanyluyn mýldem jatyrqaytynyn bilmeydi-au deymiz. Degenmen qazaq tilindegi búl dybystyng ózindik ereksheligin naghyz mamandar kezinde aituynday-aq aitqan, dәleldep jazyp ketken.
Mәselen, búl turaly qazaq tili dybystyq jýiesining professory Myrzabekten Saparhan kezinde bylay degen edi: «Erindik dauystylar ghana emes, dauyssyz u (tau) da ózinen keyin qysang (e, y, i) dauystylardy jolatpaydy. Qazaq sózin alghash zerttegen N.Iliminskiy auúl, auúz, auútqu týrinde hatqa týsirgeni mәlim. V.Radlovta: әuó, әuós, dәurón, dәulót, jauúrúndy, zauúqshúl, jolaushú, P.Melioranskiyde: auúzdúq, bireudý, kýieudýn, taudúng t.b.» (Qazaq tilining aitylym sózdigi. – Almaty: «Sózdik-Slovari», 2001, 11b-b.).

Endi qazaq tilindegi «auyl», «jauyr», «qauyn», «tauyq», «suyq» siyaqty t.b. sózderde jazylyp jýrgen «u», «y» әrpi turaly oryssha oqityndardyng óz pikirlerin bersek, osy dabys-әripterding sol sózderde qate tanbalanyp jazylyp әri qate oqylyp jýrgenine kózimiz jete týsedi: «... Staratelino sleduya metodu audiolingvisticheskogo obucheniya kazahskomu yazyku, vy uje piyshete y govoriyte kazYna, barYs. U nas u kazahov, esti poslovisa: «Esly tovarish slepoy – zajmuri glaza» («eger joldasyng soqyr bolsa, kózindi qys»). Poslovisa iymeet dvoyakiy smysl: ily kak solidarnosti v podderjku blijnego, ily kak usmeshka nad bespolezney zateey serdobolinogo tovarisha. Ne znai, v kakom smysle podrajait nashy russkoyazychnye kazahskomu napisanii y proiznoshenii svoih slov kak kazna, bars. Ety turkskie slova, kak otmechaitsya v russkih etimologicheskih slovaryah, v pisimennyh istochnikah fiksiruitsya s 16 veka. Da y po-kazahsky zvuchat ety slova tochno tak je, kak v russkom. Toliko v noveyshee vremya nashy fonetisty zastavlyait kazahov pisati y govoriti dlya rady otlichiya ot russkogo kazYna, barYs, senoi vuligarizasiy kazahskogo yazyka.
... Slovo «aul», bytuyshee ot Kryma do Altaya, cherez trudy russkih istorikov, pisateley y poetov izvestno vsemu miru. No my kazahy v piku vsemu miru piyshem «auYl». Oljas Suleymenov po etomu povodu pisal: «...gulkoe, legkoe slovo «aul» prevratilosi v bezobraznoe, zavyvaishee «auYl». Zdesi gorlovoe «Y» pochty ne zvuchiyt, esly konechno staratelino ne vyti. No vedi, esly nado, mojno skoliko ugodno tyanuti: au-u-u-l, ily vyti au-y-y-y-l. Nashe, kazahskoe ykanie nelizya obosnovati osobennostiu narodnogo govora. ... Nashe ykanie nelizya obosnovati takje y fiziologiey kazahov» (http://yvision.kz/post/298102).

Búl jerde osy mәtining avtory qazaq tilining «u», «y» dybystarynyng ózindik ereksheligin jәne «u» dybysynan keyin «ú», «ý», «ó» dybysy aitylatynyn bilmeytini bir basqa, qazaq tilining «y» dybys-әrpin oryssha «yi» bolyp dybystalatyn әrippen de shatastyryp otyrghany aqiqat.

Qalay degenmen, qazaq jәne orys tilindegi dauysty-dauyssyz dybystardyng sapalyq, sandyq jaghynda da, olardyng bir-birimen tirkesuinde de ýlken aiyrmashylyqtar bar. Ásirese «y» men «i» qysang dauysty dybystarynyng qazaq sózderindegi orny erekshe. Búl dybystar, joghyryda aitqanymyzday, qazaq tili dauyssyz dybystarynyng barlyghymen tirkesip, selbesip aitylady. Soghan qaramastan, biz «jazudy ýnemdeymiz» degen jeleumen «r» men «l» dybystary sóz basynda qoldanylsa, olardyng aldyndaghy «y/i» dybystary jazylmaydy. Al «y» men «u» dybysynyng aldynda barlyq jerde jazylmaydy» dep qoldan emle (dúrysy – emile) erejesin jasap, jandy tildi jazugha baylap qoydyq. Osyndaydy kórgende: «Eger jazudaghy ýnemdilik zanyn saqtaymyz desek, «ala qoydy bóle qyryqqanday» bolmay, onda barlyq ýndi dauyssyz dybystardyn, tipti barlyq dauyssyz dybystardyng aldy-artynan dybystalatyn «y» men «i» dybystaryn tilimizding buyn ýndestik zanyna sýiene otyryp, barlyq jerde jazbay-aq qoysaq, qaytedi? Mәselen, «bilimdiliktin, tirshiliktin, tynyshsyztyqtyn, qiynshylyqttyn» degen siyaqty barsha sóz túlghalardyng qúramyndaghy «y/i» dybystaryn «bilmdlktn, tirshlktn, tynshszdqtng qyinshlqtn» dep tek alghashqy buynda ghana jazsaq, bolmay ma?» degen de oy keledi. Mine, jazudaghy naghyz ýnemdilik sonda bolar edi-au!

«Y» men «u»-dyng aldyndaghy dauystylardyng jazylmauy bir qaraghanda jazyp-syzudyng (grafika) ýnemdilik zany boyynsha dúrys siyaqty, al terenirek boylap, kenirek oilap qarasaq, bizding oiymyzsha, múnda orys tilining dauysty «i» men dauysty «u» dybystaryn qazaq tiline birtindep engizuding jymysqy sayasaty jatqanday. Aytalyq, týr-túrpatyn esh ózgertpey, tilimizding dybystyq zandylyghyna beyimdelmey enip, qoldanysta jýrgen «institut», «uniyversiytet», «instagram», «uran» siyaqty t.b. sózderding asa kóp ekeni belgili. Eger biz qazaq tilining ýndi dauyssyz dybystarynyng aldynda dybystalatyn dauystylardy jazbaytyn bolsaq, birtindep orys tilining dauysty «iy», «u» dybystaryn qazaqsha mәtinde әdettegidey orys tilinde qalay jazylsa, solay jazyp-oqy (ayta) beretin bolamyz. Búnyng uaqyt óte kele, osynday qaterli túsy bolatynyn Q.Júbanov, S.Amanjolov t.b. uaqytynda angharmaghan siyaqty. Álbette, tóte jazu kezinining ayaghyna taman (1924 j.) eki dybysty (yi/iy, úi/ýi) bir әrippen tanbalayyq degen úsynystar boldy. Biraq arab әripterine negizdelgen әlipbiymen jazuda búnyng qaupi asa joghary bolmady. Sodan bolar, A.Baytúrsynúly búny qoshtaghanday boldy. Keyin kirilge kóshkennen bastap, endi latynsha jana әlipbiyge kóshu barysynda óz dybysymyzdan ózimiz aiyrylyp qalatynday jaghdaygha tap bolyp otyrmyz. Sondyqtan da eki dybysty bir әrippen jazudyng tiyimdiligi bar ma, joq pa degenge jana әlipbiyge kóshken kezde jana zamannyng (ruhany janghyru) talabymen janasha qarauymyz kerek degen oidamyz.

Ishan Beybit Jәlelúly, f.gh.k., dosent,  Abylay han atyndaghy QazHQjÁTU, Qazaq filologiyasy kafedrasynyng mengerushisi

Abai.kz