Akademikting qazaq elin tyghyryqtan shygharu turaly qazaqstan halqyna, Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Q.Toqaevqa DATY!

Taghdyrly mәselening bir shegi bolady. Egemendik alghaly beri Elbasyna,  Ýkimetke 40 juyq elimizdi daghdarystan qalay shygharamyz, damytamyz dep úsynys hattar jazghan ekem. Olardyng birazy iske assa, kóbisi óz kezegin kýtude, sebepteri belgili. Jaghday keyingi kezde óte kýrdelenip ketken song 2018-2019 jj. hatpen birge biraz jobalardy da úsyndym. Olar «Jas Alash» gazetining № 85,84/2018, 1/2019, №21/2019  shyqty. Ókinishke oray әdettegidey Ýkimetten búl jobalardy eskerermiz degen siyaqty mardymsyz jauap aldym. Kónilding qalghany sonshalyqty búl hatta halqyma, Elbasyna degen «datymdy» jazyp otyrmyn.

Keshe ghana Elbasy elimizdegi mýshkil jaghdaydy aityp ótpeli kezenge dúrys sheshim qabyldady.

1. Álemdegi jaghday.

Qazir әlem astan-kesten, erteng ne bolaryn bilu qiyn. Eng ózektisi – daghdarystan qalay shyghu, ghalamdyq teris ózgeristerden adamzatty qalay qútqaru? Olar: әlemdik klimattyng jylynuy, su, azyq-týlikting jetispeui, әleumettik-ekonomikalyq jәne sayasy qaqtyghystar, qaru-jaraqtyng esepsiz kóbengi, jasandy intellekting qaru-jaraqty paydalanugha degen mýmkindikterining artuy t.b. teris ýderister. Onyng ýlken sebebining biri – әlemning ekonomikasyn transúlttyq kompaniyalardyng (keybir memleketterding biylik basshylaryn paydalanu arqyly) basqaruynda, sheksiz tútynu qoghamyna ainaldyruynda. Bizdi osylardan qútqaratyn bir-aq nәrse, ol – adamnyng adamgershiligi, sezimtaldyghy, ghylymnyng bar jetistigin tek izgilikke, órkeniyettilikke paydalanyp azamattyq qogham qúru. Eger der kezinde kirispesek, onda biz «bifurkasiya» nýktesinen ótip ketip, býkil әlem kelmeske ketuimiz mýmkin. Osy turaly oilarymdy men uaqytysynda G7, G20, BÚÚ, EO basshylaryna jibergen bolatynmyn. Syrt búzyldy, al endi ótpeli kezende ishtegi yntymaqty qalay saqtap damimyz? Joq, әlde, keybir TMD elderi siyaqty qyrghy qabaq bolmaugha óresimiz jete me?

2. Bizdegi jaghday.

Qazaqstan egemendi el bolghaly 28-shi jyl. «Á» degende ýmit kýshti edi. Ókinishtisi, shash etekten baylyghymyzdy el yrysyna paydalana almay, reformany dúrys jýrgizbey, biz burokratiyalyq - oligarhiyalyq, spekulyativti kapitalizm qúrsauynda qaldyq. Ekonomikamyzdy әrtaraptandyrmay, mәndi tek múnay, gaz, qazba baylyqqa bergendikten, qazir jaghdayymyz qiyn, shiykizat eli boldyq. Mysaly, Norvegiyany alsaq, bar bolghany 40 jylda balyqshy elden eng damyghan el qataryna kóterildi. Sebebi múnaydy tek alyp, satyp qoymay, qayta tereng óndeuden ótkizip, zauyttaryn salyp, jana tehnologiya men kadr dayyndap, qosymsha qún óndiristerin jasap, Norvegiya memleketi býkil ekonomikasyn kýrt ózgertti. Osylargha qajetti zandar shygharyp, olardy qatang oryndady.

Osy jyldary jibergen biylikting әleumettik-sayasy qatelikteri jetkilikti. Sóz, aqparat bostandyghy, jerge iyelik etu men til bostandyghy, adam qúqyghyn saqtau jolynda at tóbelindey halyq talay bozdaqtarynan aiyryldy, talayy týrmede jatyr, shetelde de jýr t.b. Halyq ony úmytpaydy! Mening KSRO sport sheberi retinde aitarym, sportta jetistikterimizben qatar әttegen-ayymyz da jetedi. Mysaly, әlemdik dengeydegi sportshylarymyzdyng «doping»-ke týsuin nege moyyndamaymyz. Búqaralyq sporttyng nasharlyghy, әlemdik dengeydegi kýres mektebinin  tómendep ketui,  t.b. sony qazaqtyng tuyn әlemdik dengeyde kótergen D.Tenning ólimimen jalghasty.

Búlargha bir-aq mysal keltirsek jetkilikti. Elimizde sybaylas jemqorlyqtyng sharyqtap túrghany sonshalyqty, onyng ishinde búrynghy premier-ministr, ministrler, deputattar, әkimder, bank, biznes ókilderi t.b. jetkilikti. Tipti búl jogharydan tómenge deyin tamyryn jayghan bir dertke, jýiege ainaldy. Zardabyn qarapayym halyq tartyp otyr. Osynyng bәri memleketimizdi basqarudaghy biylikting kóp jyldar boyy jibergen kýrdeli qatelikterin kórsetedi. Ziyaly qauym men kózi ashyq azamattardyng da der kezinde osyghan toqtau jasay almaghandyghynda dese de bolady. Bar shyndyqty qoryqpay basyp aitatyn bayaghy Búhar jyrau, Mahambet siyaqty batyr, biylerimizdin, Alash úldarynyng kórinbegeni ókinishti-aq. Ekinshi jaghynan shyndyq ýshin bas kótergendi qaghyp tastaytyn biylikting tayaghy taghy bar. Búl da bizding 70 jyl boyy Kenes dәuirining qylyshynyng astynda bolghandyghymyzdan aryla almay jatqandyghymyzdy kórsetedi. Óz minin kóre almaghan halyqtyng órkeniyetke úmtyla almaytynyn týsingen jón.

Qoghamda biylikke degen senim ketip barady, eldi bir dәrmensizdik biylep túr. Múnyng qayda aparary belgisiz. Eger biz el ishin kernegen teris kýshterge dayar bolmasaq, onda qogham ydyraydy. Qazir bizding qoghamda moralidi tozu (iznos) derti qaterli isiktey beleng alyp túr. Ónegesiz jýrisimizdi bir tәrtipke salatyn uaqyt keldi. Kemel oily, aldaghyny aqylmen boljay biletin basshy, bolatyn ózgeristi seze otyryp, eger «qazannan qaynaghan budy» der kezinde shyghara almasa, onyng atylatynyn bilse kerek edi. Alysqa barmay-aq, ony kórshilerden de kórdik emes pe?!

Bizding taghy bir ýlken kedergimiz ol – jahandyq internet, sifrly jýie, aqparattyq toptar, kvantty kompiuterlik tehnologiyalar t.b. Keleshekte múnay men gazdyng ornyn osylar basatyn bolady.  Oghan qarsy túra alatyn ozyq oily, osylardy iygere alatyn bilimdi jastar biylikke kelui kerek.  Qazirgi jaghdayda jastar shetelge ketude. «Bolashaqtan», t.b. is jasap jatqan jastardyng otanyna kelmeu sebebin nesine jasyramyz. Halqymyzdyng keleshegin kimning qolyna beremiz? Bayaghyda talantty jastar auyldan kelushi edi, mekteptin, ýlkenderding tәrbiyesi kýshti bolatyn. Qazir auyl tozdy, al jogharghy bilimdi tauargha ainaldyryp jiberdik, bәri aqyly. Bizding mektep jasyndaghy balalarymyzdy Resey talay jyl boyy jenildiktermen aluda. Biz jastardan aiyryla bastadyq. Osyny kim oilap jatyr? Eldegi qordalanyp qalghan kelensizdikterding qaysy birin aitasyn? Osylay kete bersek, biz HHI ghasyrdaghy órkeniyet poyyzynyng songhy vagonyna bilimsiz mine almay, mәngilik shiykizat eli bolyp qaluymyz nemese sol alpauyt elderge jútylyp ketuimiz mýmkin. Múnday jar jaghalay jýris óte qauipti. Osylardyng bәrin kim sheshedi? «Áriyne Qúday emes, han emes, ne batyr emes!». Ol ýshin әr adamnyn, jalpy qoghamnyng bilim men biliktiligi eldegi mәseleni evolusiyalyq jolmen sheshuge dayarlyghy kerek.

3. Ótpeli kezende tyghyryqtan shyghudyng joly.

Týpki sayasy mәsele, endi qalay memleketti janasha basqaruda. Álemde bolyp jatqan teris ózgeristermen qatar daghdarystyng ýdeui, Reseyge salynghan sanksiya t.b. ekonomikalyq tolqular, múnay men gaz, qazba baylyqtar baghasynyng qúbylmalylyghy, t.b. kelensizdikterden, kele jatqan nәubattan elimizdi qalay aman-esen alyp shyghamyz?

Ardaqty aghayyn, qara orman halqym! Biz halyqtyng basym kópshiligi 28 jyl boyy tek «shyqpa janym, shyqpa» dep kýnkóris ýshin ómir sýrip keldik. Al endi bolsa «eshten kesh jaqsy demekshi» qyruar baylyghymyzdy halqymyzdyng iygiligi ýshin jaratyp, jaqsy ómir sýru ýshin riyasyz qyzmet etuimiz qajet. Ol ýshin qazirgi jýieni ózgertip, týbegeyli reformagha baruymyz kerek. Osynday oilar halyq arasynda aityluda. Memleketti 5-tik spiralmen janasha basqaru jobasy halyqqa jәne Elbasyna jazghan úsynystarymda keninen kórsetilgen (Jas Alash №1, 9 qantar 2019). Platon da óz koroline diktaturanyng qauipti ekenin aityp, jana jol kórsetpekshi bolyp songhy bar kýshin saldy. Áriyne men Platon emespin, tughan elimnen basqa baratyn jerim de joq. Elimizding bir azamaty retinde neden bastau kerek degen súraqqa býgin sheshuge bolatyn qysqasha eki manyzdy úsynysqa toqtalayyn:

Birinshi, QR Preziydenti Q.Toqaev óz pәrmenimen Memlekettik Últtyq kelisim Kenesin (Últtyq Kenes) qúryp, tranzitti biylikti beru mehanizmin kórsetip, tyghyryqtan shyghu jolyn jasap, halyqpen aqyldasuy, sanasuy kerek.

Últtyq kelisim kenesi tyghyryqtan shyghu is-sharasyn qabyldap, ony Konstitusiyalyq reformadan bastap, Memleketti janasha basqaru jýiesin halyqqa jariya etui kerek. Eldi jana órkeniyetke bastau maqsatynda barlyq aimaqtardan asa bilimdi, ziyaly azamattardy, biznes jәne óndiris ókilderi men yntaly jastardy Últtyq Keneste basyn biriktire alsaq, Qazaqstan jana damu dengeyine shyghady. Memlekettik Últtyk Kenes halyq arasynan «Jana ruhtaghy halyq ókilderi tobyn» kúruy kerek.

Búl jerde Últtyq kenesti qalay jasaymyz, әdettegidey olardy biylik jasaqtay ma? degen súraq tuuy mýmkin. Men, Parlamentting 4 ret deputaty retinde eske salatynym, Jogharghy Kenesting birinshi (12 shaqyrylym) saylauynda (1990 j.) óte demokratiyalyq ashyq, shyn saylau boldy. Mine sol tetikti paydalanu kerek. Halyqtyng senimin qaytaru kerek. Mysaly әr 100 myng saylaushy halyqtan  últtyq keneske 1 mýshe saylansa, oghan qosymsha assambleyadan 10 adam. Osy 100 halyq qalaulylaryna eldi búzyp-jarmay tranzitti biylikti beru maqsatyn Qazaqstan halqy amanat etui kerek.  Ol ýshin Últtyq Kenes memleketimizding sayasy jәne qoghamdyq damuynyng Últtyq basymdyqtaryn jasau kerek, yntymaq pen birlikti kýsheytu qajet.

Últtyq kelisim kenesi óz funksiyasyn, reglamentin qabyldauy kerek jәne onyng negizgi sheshetin mәseleleri:

*Memleketti basqaru biyligin tranzitti jolmen beru tetigin jasau;

*Ýsh biylikting (zang shygharushy, atqarushy, sot jýiesi) funksiyasynyng tepe-tendigin saqtau;

*Konstitusiyada shegelengen adam qúqyghy, sóz, aqparat, jinalys t.b. bostandyghyn saqtau.

Myna jana iydeyagha mәn bergen jón. Eger biz ruhany – tarihy qúndylyqtardy jana tehnologiyamen biriktirip jәne ony jahandyq jelimen (jelilik kommunikasiyamen) qosyp jýrgizetin bolsaq, onda týbegeyli mәseleler sheshimin tabar edi. Damyghan elder osy iydeyany izdeude, әli sheshimin tapqan joq. Al halyq ókilderi toby degenimiz – Qazaqstanda 18 million adamnyng arasynan «elim» degen ústanymy, patriottyq sezimi, «tabanynyng býri bar», bilimdi, kәsibi, ziyaly azamattardy, biznes, óndiris ókilderi, ósip kele jatqan yntaly jastardy (elimizde de, syrtta jýrgeni bar)  - osylardyng basyn bir maqsatpen qosa bilsek, kótermeytin jýk bolmaydy.

Maqsatymyz bireu – korrupsiyasyz órkeniyetti el bolu, halqymyzdyng ómir sýru dengeyin shúghyl kóteru, júmyssyz adamdy qaldyrmau, oqusyz jasty boldyrmau, kópbalaly analardan bastap әrkimning súranysyna barlyq jaghday jasau, immuniytetin kóteru! Ár adam búrynghyday tek kýnkóris ýshin emes, endi jaqsy ómir sýru ýshin tyrysyp, otanyna riyasyz qyzmet etkeni abzal!

 Ekinshi, týbegeyli sayasy reformanyng birinshi qadamy retinde Qazaqstan Parlamenttik Respublikagha auysuy qajet. Ary qaray jana Saylau jýiesi, taghy basqa zandar qabyldanyp Qazaqstanda jergilikti jerde ózin-ózi basqaru arqyly azamattyq qogham ornatu. Al «bizde qalay?» degen súraqqa shyndyq mynaday. Bizde bir qaraghanda biylikting ýsh tarmaghy Parlament, Ýkimet, Sot jýiesi de bәri bar siyaqty. Biraq bizde býkil basqaru jәne baqylau funksiyasy tek qana Preziydent әkimshiligine berilgen. Onsyz ongha da, solgha da qimyl jasay almaymyz. Múny bayaghy Sovetter odaghynyn, KPSS-ting kishi modeli, tipti onyng jaman kóshirmesi der edim. Ol 70 jyl jasady, sebebi kýshpen kirgizgen iydeologiyasy da, baqylauy da myqty boldy. Býgingidey sheksiz biylik, sharyqtaghan sybaylas jemqorlyq bolghan emes. Al biz bolsaq 28-aq jylda tyghyryqqa tireldik, halyqtyng senimi de, shydamy da tausyluda.

Keshe ghana  Elbasy baryp kelgen Finlyandiya elinde 5 mln. halyqqa 130 mynnan asa ýkimettik emes úiymdar tiyimdi júmys isteude. Al bizde bolsa 18 mln. halyqqa jýzdegen-aq ýkimettik emes úiym júmys isteude, onyng ózi әkimshilik baqylauynda. Qalghanynyng sany bar, sapasy joq. Qazaqstan Halqy Assambleyasynyng da aty bar da, qauqarly júmysy joq: әr diaspora ókilining mәdeniyetin, әdebiyetin saqtaugha, t.b. kózboyau sharalary kóp te, al eldi úiystyratyn – qazaq eline, jerine, tiline, halqyna degen qúrmetti qalyptastyru boyynsha ilip alarlyq eshtenesi joq... Mysaly D.Tenning ólimine, Qaraghandydaghy oqigha siyaqty bir taghdyrly mәsele kóterilse jogharygha jaltaqtap, búghyp qalady. Osyghan oray, azamattyq qoghamnyng negizgi belgisi, jergilikti ózin-ózi basqarudyng kózi – biylikting halyqpen sanasuynda jәne halyqtyn, azamattyq qoghamnyng sheshim shygharugha belsendi týrde aralasuynda.

Bizding oi-sanamyzdy 4-shi óndiris revolusiyasynyng jana talabyna say ózgertetin uaqyt keldi. Eger biz elimizdi HHI ghasyrda jana órkeniyetti ómirge dayyndaghymyz kelse, onda aldymyzda bir-aq jol bar. Ol qazirgi KPSS-ten qalghan basqaru modelinen arylyp, Qazaqstan halqy, jergilikti jerden bastap ózin-ózi basqaru modeline, Parlamenttik Respublikagha ótui tiyis. Búghan tek Konstitusiyalyq sayasy sheshim qajet.

Qúrmetti halqym! Mýmkin bizdi tektiligimiz, ata-babalarymyzdyng ruhy, boljampazdyghymyz, әlemdik tez ózgeristerdi týsingendigimiz aldaghy kýtpegen nәubettan saqtap qalar! Sifrly әlem, sifrly ekonomika zamanynda uaqyt óte tapshy, bәrimiz oilanyp sheshim qabyldaytyn sәt tudy. Qasang tartqan sanany ózgertip, ruhany tazaratyn kez jetti! Búl bizding songhy mýmkindigimiz boluy mýmkin. Sondyqtan men Sizderdi revolusiyalyq emes, evolusiyalyq jolgha, dana halqymyzdyng kóregendiligin ústanyp, birligi men tirligin jalghastyruda qapy qalmaugha shaqyramyn!

Orazaly Sәbden, Qazaqstan Ghalymdar Odaghynyng Preziydenti, akademiyk, QR Memlekettik syilyghynyng iyegeri, QR Parlamentining 4 dýrkin deputaty  

Abai.kz