Ótken ghasyrdyn  20- 30 jyldarynda Mәskeude I. Staliyn, Qazaqstanda F. Goloshekin basqarghan bolishevikter qazaq halqyna qarsy teror úiymdastyrdy. Jergilikti ýkimet tap kýresi degen iydeologiyany úrangha ainaldyryp, malmen jan baghyp otyrghan orta sharuany «kulak» sanatyna kirgizip, qolynda baryn  jappay  tәrkiledi. Qoldan úiymdastyrylghan qyzyl qyrghyn kezinde 4 millionnan astam adam solaqay sayasattyng qúrbany bolyp, qyrghyngha úshyrady. Osynday syn saghatynda bolishevikterding asyra silteu   sayasatyna narazylyq bildirgen últ ziyalylary, el azamattary  halyq jauy atanyp, jappay qudalaugha týsti.

Naymannyng Qarakerey tarmaghynan taraytyn  Semiz Nayman ruynyng Qyryqmyltyq (Aldiyar) elinen shyqqan Isa qajy Tileuliúly - 1845 jyly qazirgi Shyghys Qazaqstan oblysy, Ýrjar audanynyng Eginsu auyldyq әkimshiligine qarasty Qyryqoshaq degen jerinde dýniyege kelgen. Bay, auqatty adam bolyp, bitimger by bolghan.

1907 jyldyng jeltoqsan aiynda qajylyq paryzyn óteu ýshin qasiyetti Mekke-Mәdinagha attanyp, tura bir jyldan song 1908 jyly qajylyq sapardan aman-esen oralady. El ishinde ózining qayyrymdylyghymen, әdilettiligimen keninen tanylghan.

Ótken ghasyrdyn  20- 30 jyldarynda Mәskeude I. Staliyn, Qazaqstanda F. Goloshekin basqarghan bolishevikter qazaq halqyna qarsy teror úiymdastyrdy. Jergilikti ýkimet tap kýresi degen iydeologiyany úrangha ainaldyryp, malmen jan baghyp otyrghan orta sharuany «kulak» sanatyna kirgizip, qolynda baryn  jappay  tәrkiledi. Qoldan úiymdastyrylghan qyzyl qyrghyn kezinde 4 millionnan astam adam solaqay sayasattyng qúrbany bolyp, qyrghyngha úshyrady. Osynday syn saghatynda bolishevikterding asyra silteu   sayasatyna narazylyq bildirgen últ ziyalylary, el azamattary  halyq jauy atanyp, jappay qudalaugha týsti.

Naymannyng Qarakerey tarmaghynan taraytyn  Semiz Nayman ruynyng Qyryqmyltyq (Aldiyar) elinen shyqqan Isa qajy Tileuliúly - 1845 jyly qazirgi Shyghys Qazaqstan oblysy, Ýrjar audanynyng Eginsu auyldyq әkimshiligine qarasty Qyryqoshaq degen jerinde dýniyege kelgen. Bay, auqatty adam bolyp, bitimger by bolghan.

1907 jyldyng jeltoqsan aiynda qajylyq paryzyn óteu ýshin qasiyetti Mekke-Mәdinagha attanyp, tura bir jyldan song 1908 jyly qajylyq sapardan aman-esen oralady. El ishinde ózining qayyrymdylyghymen, әdilettiligimen keninen tanylghan.

Kóziqaraqty, kókiregi oyau Isa qajy qyzyl qyrghyngha ashyq qarsylyq bildirgen adamdardyng biri boldy. Sol kezende el ishindegi ashtyqqa shydamaghan kóptegen adamdar arghy betke Ýrjar arqyly  jayau jalpylay kóshti. Orta jolda jol azabyna shydamay ashtyqtan qyrylyp qalghandar da kóp  boldy. Tipti ýdere kóshken beybit  halyqty qyzyldar toqtamyz dep shekara týbinde qyryp ta tastady. Arghy bette de eshkim qúshaq jaya qarsy alghan joq.

2006 jyly  90 jasqa kelip qaytys bolghan qajynyng kenje  balasy Shalmatay: «Sol kezde 14- 15 jastaghy balamyn. Jol boyy ashtyqtan  ólgen adamnyng sýiegi. Jergilikti halyq shamasy kelgenshe betin japqan bolady. Talay adamnyng mәiiti  qargha-qúzghyngha jem boldy. Osy nәubatty kórgen el azamattary ýkimetting sayasatyna óz narazylyqtaryn ashyq bildirdi.  Sol toptyng bel ortasynda mening әkem de boldy. Ákemning qazaq ýkimetine kómek beremiz degen sózin talay estidim. Endi oilap otyrsam olar sol kezde Alashorda  ýkimetine qoldau kórsetken eken ghoy» -dep ótken qaraly kýndi eske alyp otyratyn.

Belsendilerding qysymynnan  ýlken balasy Symatay Qytay eline ótip ketedi. Isa qajynyng basyna qauip tóngenin bilgen  arghy betti qonystanghan súlu Isa qajy degen kisi arnayy adam jiberip, «Attasyma sәlem ait. Mynalardyng týri jaman. Janymnan qonys bereyin. Kóship kelsin »,- deydi. Seksenning sengirine kelip otyrghan qajy: «Qartayghan shaghymda qayda baram. Ne kórsemde halyqpen birge bolam»- dep   ózine  tileules bolghan azamatqa rizashylyghyn bildirip, qonys audarudan bas tartady.  Sol kezdegi aumaly-tókpeli zamanyng jayyn bayqaghan  Isa qajy kózi tiri kezinde ózine arnap  zirat túrghyzady. Ókinishke oray....

Isa qajynyng qily taghdyryn aiqyndaytyn qújattar QRÚQK-nyng Semey qalasyndaghy basqarmasy múraghatynda saqtalghan.

1929 jyly belsendiler dýniye-malyn tәrkilep, seksen tórt   jastaghy Isa qajyny Maqanshy týrmesine qamap, 5 jylgha sotaydy. Búl joly bizge belgisiz sebeptermen mezgilinen búryn  bosap 1930 jyly tamyz aiynda elge oralady. Degenmende, 1931 jyldyng 12 qantarynda Maqanshy NKVD-nyng jedel toby ony ekinshi ret  tútqyndap,  500 shaqyrym qashyqtyqtaghy Ýrjardan Semeyge әkelip, týrmege qamaydy. 1931 jyldyn  18 mamyrynda  «Kontrrevolusiyalyq júmys әreket jasap, Kenes ýkimetine qarsy ýgit jýrgizdi» - dep sol kezdegi aty shuly 58-4, 59-10, 68-10-shy statiyalar boyynsha «halyq jauy» retinde OGPU janyndaghy  ýshtikting ýkimimen sottap,  respublika aumaghynan tysqary jerge jer audarady. Ol kezde Isa qajynyng jasy 86 jas edi. Qajynyng odan arghy taghdyry  beymәlim.

1989 jyly Semey oblystyq prokuraturasynyng qortyndysy boyynsha qajy  sayasy represiyanyng qúrbany dep tanylady. Keyinen Qazaqstan  Respublikasynyng 14 sәuir 1993  jylghy «Jappay sayasy qughyn-sýrginge úshyraghandardy aqtau turaly» Zanynyng ekinshi tarmaghyna  sәikes sayasy qughyn-sýrgin qúrbany dep tanylyp,  Isa qajy  tolyqtay aqtalady. Ókinishke oray, osy uaqytqa deyin qajynyng sýiegi qayda jerlengeni úrpaqtaryna belgisiz.

Ótken ghasyrdyng 30 jyldarynda qughyngha týsken qajy úrpaqtary Shyghys Týrkistangha ótip, onda Shәueshek qalasynyng janyndaghy Demejannyng qaraghashy degen jerde shiyrek ghasyrdan astam uaqyt túrghan. Ol arada talay qiynshylyqty basynan ótkizgen qajy úrpaghy  1955 jyly aghayyndy Smaghúl, Symataydyng bastauymen Otanyna qayta oralady.

Qazirgi kezde Isa qajynyng qarashanyraghynyng iyesi  - qajynyng nemeresi Shәriphan Shalmatayúly. Isa qajynyng Mekkeden әkelgen jaynamazy nemere  kelini Aymannyng qolynda saqtalghan. Al, qajylyqtan kelgen aq kiygizi Bolatshy Rayymjan qajynyng kelini bolghan qyzy Býbiylәning qolynda dep estiytinbiz. Ol kisining dýniyeden ótkenine 20 jyldan astam uaqyt ótti..

Býginde Isa qajydan taraghan úrpaq  30-dan  astam janúyadan túratyn bir ýlken  әulet. Seksendi alqymdaghan Isa qajynyng kelini  Qaynysh Dosymbekqyzy býginde әulet anasy bolyp, qajy úrpaghynyng úitqysy bolyp otyr.

2007 jyldyng jeltoqsan aiynda, yaghny dәl bir ghasyrdan keyin Isa qajynyng shóberesi,  Shyghys Qazaqstan oblystyq «Islam núry» gazetining bas redaktory Dәulet qajy  Tileuberdiyev babasynyng izimen qajylyq paryzyn ótep qaytty. Al qajy úrpaghynan taraghan Dәlelhan Ramazanúly Ýrjar audanyna tanymal kәsipker, polisiya podpolkovniygi Talghat Júmashúly Abay audandyq polisiya bólimining bastyghy, Qayrat Tileuberdin Shәkәrim atyndaghy Semey memlekettik uniyversiytetining oqytushysy  jәne basqa da úrpaqtary әr salada jemisti enbek etude.

Búl bir adamnyng ghana  taghdyry. Qanshama qandastarymyz totalitarlyq jýiening qúrbany bolyp ketti. Olardyng esimin anyqtap, úrpaq jadynda qaltyru býgingi agha tolqynnyng basty mindeti. Jәne de  búl nәubat halqymyzdyng tarihyndaghy orny tolmas  últtyq tragediya ekendigin mәngi úmytpauymyz kerek.

Múrat Sayabaev,

jurnalist

Ýrjar audany

«Abay-aqparat»