وتكەن عاسىردىڭ  20- 30 جىلدارىندا ماسكەۋدە ي. ستالين، قازاقستاندا ف. گولوششەكين باسقارعان بولشەۆيكتەر قازاق حالقىنا قارسى تەرور ۇيىمداستىردى. جەرگىلىكتى ۇكىمەت تاپ كۇرەسى دەگەن يدەولوگيانى ۇرانعا اينالدىرىپ، مالمەن جان باعىپ وتىرعان ورتا شارۋانى «كۋلاك» ساناتىنا كىرگىزىپ، قولىندا بارىن  جاپپاي  تاركىلەدى. قولدان ۇيىمداستىرىلعان قىزىل قىرعىن كەزىندە 4 ميلليوننان استام ادام سولاقاي ساياساتتىڭ قۇربانى بولىپ، قىرعىنعا ۇشىرادى. وسىنداي سىن ساعاتىندا بولشەۆيكتەردىڭ اسىرا سىلتەۋ   ساياساتىنا نارازىلىق بىلدىرگەن ۇلت زيالىلارى، ەل ازاماتتارى  حالىق جاۋى اتانىپ، جاپپاي قۋدالاۋعا ءتۇستى.

نايماننىڭ قاراكەرەي تارماعىنان تارايتىن  سەمىز نايمان رۋىنىڭ قىرىقمىلتىق (الديار) ەلىنەن شىققان يسا قاجى تىلەۋلىۇلى - 1845 جىلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى، ءۇرجار اۋدانىنىڭ ەگىنسۋ اۋىلدىق اكىمشىلىگىنە قاراستى قىرىقوشاق دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. باي، اۋقاتتى ادام بولىپ، بىتىمگەر بي بولعان.

1907 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قاجىلىق پارىزىن وتەۋ ءۇشىن قاسيەتتى مەككە-ماديناعا اتتانىپ، تۋرا ءبىر جىلدان سوڭ 1908 جىلى قاجىلىق ساپاردان امان-ەسەن ورالادى. ەل ىشىندە ءوزىنىڭ قايىرىمدىلىعىمەن، ادىلەتتىلىگىمەن كەڭىنەن تانىلعان.

وتكەن عاسىردىڭ  20- 30 جىلدارىندا ماسكەۋدە ي. ستالين، قازاقستاندا ف. گولوششەكين باسقارعان بولشەۆيكتەر قازاق حالقىنا قارسى تەرور ۇيىمداستىردى. جەرگىلىكتى ۇكىمەت تاپ كۇرەسى دەگەن يدەولوگيانى ۇرانعا اينالدىرىپ، مالمەن جان باعىپ وتىرعان ورتا شارۋانى «كۋلاك» ساناتىنا كىرگىزىپ، قولىندا بارىن  جاپپاي  تاركىلەدى. قولدان ۇيىمداستىرىلعان قىزىل قىرعىن كەزىندە 4 ميلليوننان استام ادام سولاقاي ساياساتتىڭ قۇربانى بولىپ، قىرعىنعا ۇشىرادى. وسىنداي سىن ساعاتىندا بولشەۆيكتەردىڭ اسىرا سىلتەۋ   ساياساتىنا نارازىلىق بىلدىرگەن ۇلت زيالىلارى، ەل ازاماتتارى  حالىق جاۋى اتانىپ، جاپپاي قۋدالاۋعا ءتۇستى.

نايماننىڭ قاراكەرەي تارماعىنان تارايتىن  سەمىز نايمان رۋىنىڭ قىرىقمىلتىق (الديار) ەلىنەن شىققان يسا قاجى تىلەۋلىۇلى - 1845 جىلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى، ءۇرجار اۋدانىنىڭ ەگىنسۋ اۋىلدىق اكىمشىلىگىنە قاراستى قىرىقوشاق دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. باي، اۋقاتتى ادام بولىپ، بىتىمگەر بي بولعان.

1907 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قاجىلىق پارىزىن وتەۋ ءۇشىن قاسيەتتى مەككە-ماديناعا اتتانىپ، تۋرا ءبىر جىلدان سوڭ 1908 جىلى قاجىلىق ساپاردان امان-ەسەن ورالادى. ەل ىشىندە ءوزىنىڭ قايىرىمدىلىعىمەن، ادىلەتتىلىگىمەن كەڭىنەن تانىلعان.

كوزىقاراقتى، كوكىرەگى وياۋ يسا قاجى قىزىل قىرعىنعا اشىق قارسىلىق بىلدىرگەن ادامداردىڭ ءبىرى بولدى. سول كەزەڭدە ەل ىشىندەگى اشتىققا شىداماعان كوپتەگەن ادامدار ارعى بەتكە ءۇرجار ارقىلى  جاياۋ جالپىلاي كوشتى. ورتا جولدا جول ازابىنا شىداماي اشتىقتان قىرىلىپ قالعاندار دا كوپ  بولدى. ءتىپتى ۇدەرە كوشكەن بەيبىت  حالىقتى قىزىلدار توقتامىز دەپ شەكارا تۇبىندە قىرىپ تا تاستادى. ارعى بەتتە دە ەشكىم قۇشاق جايا قارسى العان جوق.

2006 جىلى  90 جاسقا كەلىپ قايتىس بولعان قاجىنىڭ كەنجە  بالاسى شالماتاي: «سول كەزدە 14- 15 جاستاعى بالامىن. جول بويى اشتىقتان  ولگەن ادامنىڭ سۇيەگى. جەرگىلىكتى حالىق شاماسى كەلگەنشە بەتىن جاپقان بولادى. تالاي ادامنىڭ ءمايىتى  قارعا-قۇزعىنعا جەم بولدى. وسى ءناۋباتتى كورگەن ەل ازاماتتارى ۇكىمەتتىڭ ساياساتىنا ءوز نارازىلىقتارىن اشىق ءبىلدىردى.  سول توپتىڭ بەل ورتاسىندا مەنىڭ اكەم دە بولدى. اكەمنىڭ قازاق ۇكىمەتىنە كومەك بەرەمىز دەگەن ءسوزىن تالاي ەستىدىم. ەندى ويلاپ وتىرسام ولار سول كەزدە الاشوردا  ۇكىمەتىنە قولداۋ كورسەتكەن ەكەن عوي» -دەپ وتكەن قارالى كۇندى ەسكە الىپ وتىراتىن.

بەلسەندىلەردىڭ قىسىمىننان  ۇلكەن بالاسى سىماتاي قىتاي ەلىنە ءوتىپ كەتەدى. يسا قاجىنىڭ باسىنا قاۋىپ تونگەنىن بىلگەن  ارعى بەتتى قونىستانعان سۇلۋ يسا قاجى دەگەن كىسى ارنايى ادام جىبەرىپ، «اتتاسىما سالەم ايت. مىنالاردىڭ ءتۇرى جامان. جانىمنان قونىس بەرەيىن. كوشىپ كەلسىن »،- دەيدى. سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە كەلىپ وتىرعان قاجى: «قارتايعان شاعىمدا قايدا بارام. نە كورسەمدە حالىقپەن بىرگە بولام»- دەپ   وزىنە  تىلەۋلەس بولعان ازاماتقا ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، قونىس اۋدارۋدان باس تارتادى.  سول كەزدەگى اۋمالى-توكپەلى زامانىڭ جايىن بايقاعان  يسا قاجى كوزى ءتىرى كەزىندە وزىنە ارناپ  زيرات تۇرعىزادى. وكىنىشكە وراي....

يسا قاجىنىڭ قيلى تاعدىرىن ايقىندايتىن قۇجاتتار قرۇقك-نىڭ سەمەي قالاسىنداعى باسقارماسى مۇراعاتىندا ساقتالعان.

1929 جىلى بەلسەندىلەر دۇنيە-مالىن تاركىلەپ، سەكسەن ءتورت   جاستاعى يسا قاجىنى ماقانشى تۇرمەسىنە قاماپ، 5 جىلعا سوتايدى. بۇل جولى بىزگە بەلگىسىز سەبەپتەرمەن مەزگىلىنەن بۇرىن  بوساپ 1930 جىلى تامىز ايىندا ەلگە ورالادى. دەگەنمەندە، 1931 جىلدىڭ 12 قاڭتارىندا ماقانشى نكۆد-نىڭ جەدەل توبى ونى ەكىنشى رەت  تۇتقىنداپ،  500 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى ءۇرجاردان سەمەيگە اكەلىپ، تۇرمەگە قامايدى. 1931 جىلدىڭ  18 مامىرىندا  «كونتررەۆوليۋتسيالىق جۇمىس ارەكەت جاساپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ۇگىت جۇرگىزدى» - دەپ سول كەزدەگى اتى شۋلى 58-4, 59-10, 68-10-شى ستاتيالار بويىنشا «حالىق جاۋى» رەتىندە وگپۋ جانىنداعى  ۇشتىكتىڭ ۇكىمىمەن سوتتاپ،  رەسپۋبليكا اۋماعىنان تىسقارى جەرگە جەر اۋدارادى. ول كەزدە يسا قاجىنىڭ جاسى 86 جاس ەدى. قاجىنىڭ ودان ارعى تاعدىرى  بەيمالىم.

1989 جىلى سەمەي وبلىستىق پروكۋراتۋراسىنىڭ قورتىندىسى بويىنشا قاجى  ساياسي رەپرەسيانىڭ قۇربانى دەپ تانىلادى. كەيىنەن قازاقستان  رەسپۋبليكاسىنىڭ 14 ءساۋىر 1993  جىلعى «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردى اقتاۋ تۋرالى» زاڭىنىڭ ەكىنشى تارماعىنا  سايكەس ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى دەپ تانىلىپ،  يسا قاجى  تولىقتاي اقتالادى. وكىنىشكە وراي، وسى ۋاقىتقا دەيىن قاجىنىڭ سۇيەگى قايدا جەرلەنگەنى ۇرپاقتارىنا بەلگىسىز.

وتكەن عاسىردىڭ 30 جىلدارىندا قۋعىنعا تۇسكەن قاجى ۇرپاقتارى شىعىس تۇركىستانعا ءوتىپ، وندا شاۋەشەك قالاسىنىڭ جانىنداعى دەمەجاننىڭ قاراعاشى دەگەن جەردە شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت تۇرعان. ول ارادا تالاي قيىنشىلىقتى باسىنان وتكىزگەن قاجى ۇرپاعى  1955 جىلى اعايىندى سماعۇل، سىماتايدىڭ باستاۋىمەن وتانىنا قايتا ورالادى.

قازىرگى كەزدە يسا قاجىنىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى  - قاجىنىڭ نەمەرەسى ءشارىپحان شالماتايۇلى. يسا قاجىنىڭ مەككەدەن اكەلگەن جاينامازى نەمەرە  كەلىنى ايماننىڭ قولىندا ساقتالعان. ال، قاجىلىقتان كەلگەن اق كيگىزى بولاتشى رايىمجان قاجىنىڭ كەلىنى بولعان قىزى ءبۇبيلانىڭ قولىندا دەپ ەستيتىنبىز. ول كىسىنىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە 20 جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى..

بۇگىندە يسا قاجىدان تاراعان ۇرپاق  30-دان  استام جانۇيادان تۇراتىن ءبىر ۇلكەن  اۋلەت. سەكسەندى القىمداعان يسا قاجىنىڭ كەلىنى  قاينىش دوسىمبەكقىزى بۇگىندە اۋلەت اناسى بولىپ، قاجى ۇرپاعىنىڭ ۇيتقىسى بولىپ وتىر.

2007 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا، ياعني ءدال ءبىر عاسىردان كەيىن يسا قاجىنىڭ شوبەرەسى،  شىعىس قازاقستان وبلىستىق «يسلام نۇرى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى داۋلەت قاجى  تىلەۋبەرديەۆ باباسىنىڭ ىزىمەن قاجىلىق پارىزىن وتەپ قايتتى. ال قاجى ۇرپاعىنان تاراعان دالەلحان رامازانۇلى ءۇرجار اۋدانىنا تانىمال كاسىپكەر، پوليتسيا پودپولكوۆنيگى تالعات جۇماشۇلى اباي اۋداندىق پوليتسيا ءبولىمىنىڭ باستىعى، قايرات تىلەۋبەردين شاكارىم اتىنداعى سەمەي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى  جانە باسقا دا ۇرپاقتارى ءار سالادا جەمىستى ەڭبەك ەتۋدە.

بۇل ءبىر ادامنىڭ عانا  تاعدىرى. قانشاما قانداستارىمىز توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قۇربانى بولىپ كەتتى. ولاردىڭ ەسىمىن انىقتاپ، ۇرپاق جادىندا قالتىرۋ بۇگىنگى اعا تولقىننىڭ باستى مىندەتى. جانە دە  بۇل ءناۋبات حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى ورنى تولماس  ۇلتتىق تراگەديا ەكەندىگىن ماڭگى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

مۇرات ساياباەۆ،

جۋرناليست

ءۇرجار اۋدانى

«اباي-اقپارات»