2018 jyldyng shilde aiynyng birinshi jartysynda, arnayy 10 kýndik issaparmen QHR, Shynjang Úighyr Avtonomiyaly rayonynda (ShÚAR), delegasiya-mamandar qatarynda bolyp qayttym. Búl issapar, QR jәne QHR ministrlikterining kelisimi boyynsha, tәjiriybe almasugha baghyttalghan is-sharalargha arnalghan.        ShÚAR-gha qarasty Ile-Qazaq jәne Monghol avtonomiyaly oblystary jerindegi Ile ózeninning bas jaghynan bastap, Búratala, Alashankou-Dostyq aralyqtaryn týgeldey araladyq. Búl jóninen alghanda jolym tolyqtay boldy deuime bolady (әsirese, anau-mynaugha búiyrtpaytyn shekara boyyn kórgenim).

Áriyne, Shynjang dese әr qazaq balasy nazar audaramyz, óitkeni, QHR-da kóptegen qandastarymyz túrady, 2010 jylghy resmy derekterge sýiensek, olardyng sany - 1,5 mln-gha juyq (degenmen әrtýrli derekter kezdesedi, 2 mln, tipti keybireuler 3 mln-gha juyq desedi). Qalay bolghanmen, qazaqtardyng basym kópshiligi Shynjang ónirinde ekeni anyq, atap ótken Ile-Qazaq oblysynda 1 mln-nan astam qazaq túrady.

Biz búl jerde songhy kezderde oryn alyp jatqan sayasy jaghdaylardy mysalgha almay, óz kózimizben kórgenderimizdi qysqasha bayandaugha tyrysamyz.

 

Shekara

Sonymen, Jarkentten Qorghasqa jýretin avtobusqa mindik, jýrgizushisi – shala-púla oryssha da sóiley alatyn qatpa qara qytay. Búrynghyday aghyl-tegil saudager adam joq (әlde arnayy ekonomikalyq aimaq ashylghan song ba eken), al myna jolaushylardyng kóbi, aqyryn súrastyrsaq, QHR-nan әrtýrli tehnikany aidap alyp keletinder eken, búl da bir kәsip kózine ainalsa kerek, aidap әkelgeni ýshin aqsha alatyn kórinedi. Bararda, qaytarda ol tehnikalardy da kórdik, kóbisi ýlken qúrylystargha, jol salugha arnalghan jol tegistegish, tiyegish, taptaghysh... Ásirese, qarapayym ghana asfalit taptaghysh-katokty kórip ishim uday ashydy, dәp osyny qolgha alsa ózimizde de shygharugha bolar edi ghoy!.. QHR-nyng tehnikalaryn kórip ishing ashityn jaghdaylar óte kóptigin sezinesin! Mysaly, bizde 1970 jyldary balmúzdaq, gazet t.b. úsaq-týiek tasugha arnalghan «muraveynikter» bolushy edi ghoy, biz ony úmytyp ta qaldyq! Al mynda she, týr-týrin shygharyp qoyghan, kishkentayynan bastap, әjepteuir jýkke, adamgha arnalghandarynyng sany, týri jetkilikti. Bәri derlik elektromobili, súrastyrghanymyzda bir tәulik quattandyrghan bir-eki tәulikke tolyq jetedi eken! Tyryldatyp toqtamay ketip bara jatqan sharualardy, saudagerlerdi, әielderdi kórip eriksiz qyzyghasyn! Tiyegish tehnikalardyng bizdegi «K-700, T-150-tarday», yaghny belinen 90 gradusqa deyin búralmaly ekeni kórinip túr. Basqa da tehnikalardyng bәri de dýnie jýzining ozyq tehnikalarynyng kóshirmeleri deuge bolar, bizding «KamAz, ZILdardy», Italiyanyng «Hovalaryn», Japoniyanyn, Amerikanyng orman, auyl sharuashylyq, qúrylystyq mashinalaryn elestetkendey boldyq. Al jenil mashinalardyng týr-týri barlyghy da shet elding kólikterining kórinisindey. Eng «modalysy» «Hondanyng H-Traly» siyaqty, soghan mingen ishki turisterding (nomerlerining seriyalarynan kórinedi) Shynjanda aghylyp jýrgenin kóp bayqadyq. Bayaghy nemisten alghan «Santana» biren-saran qalypty. Tarihtan qaraghanda Japoniya da damu barysynda tehnikalardyng kóshirmelerin alyp, damytqandyghy eske týsedi...

Avtobustyng jartysy qytaylyqtar (olar ózderin «hanzumyz» deydi ghoy, bizdegi qalyptasqanday aita berelik. Negizi, «qytay» olargha asa jaqpaytyn da sóz siyaqty ghoy, biraq, biz «qytay» deuimizge de bolatyn siyaqty). Búlardyng kópshiligi jas jigitter, bizdegi әldebir qúrylystan qaytqangha úqsaydy. Birneshe ret qújat tekseristerden keyin, ózimizding kedenge de jettik. Ádettegidey kelensizdikter: kedenshilerding eldi aiqaylap syzyqqa iytermeleui, elding eshtemege qaramay, tipti, bәribir bir avtobusqa minetindikti de eskermey, mәdeniyetsizdikpen algha úmtyluy... onbaghan, sasyq, aqyly (100 tg) dәrethana... Aqsha jinaghysh әielden «-Ne ýshin jinaysyndar, mynanday kir-las jer ýshin? Úyalmaysyndar ma?» desem, «-Agha, bizge bastyqtarymyz aitty ghoy! Endi jana kedenge kóshse sondaghy tualet kýshti bolatyn shyghar...» deydi... Ehhh, kónilime «osy biz el bolamyz desek әjethanany dúrystasaq» degen arman payda boldy (Mysaly, Japoniyada dәrethanalar tegin, qajet bolsa sharshaghan adamdar sonda jatyp, tynyghyp ta alady degendi estigende, atam qazaqtyng «El bolam deseng besigindi týze» degen sózine «oghan qosa dәrethananyng esigi men tesigin týze» degendi qosyp aitqyng keledi eken...)! Al, Shynjandaghy qalalarda aqyly dәrethana kórmedim... tazalyq ta әjepteuir, tek qana shekaralyq Qorghastan basqa jerlerde... maqúl, bopty...

Taghy bir ynghaysyzdyq oryn aldy, yaghni, bir qytaylyqtyng qújaty dúrys bolmay, avtobusty 1,5-2 saghattay ústady. «Búlarynyz dúrys emes qoy, kinәlining ózin ghana alyp qalyp, basqany jibermeysinder me?» - degenimizge, kedenshilerimiz, «- Bizding qúqyghymyz bar...» - desti...

Bizdegi yryn-jyryndardan keyin shekaragha qaray tarttyq, beytarap aimaqtyng ózi 1,5-2 shaqyrymday. Qytay kedenine de jettik, bayqaymyn «qytaylyqtardyn» ýnderi erekshe, «jarqyn» shygha bastaghanday! Onshaqtysy ortada týregelip túrghan edi, sonyng bireui qúlaghymnyng týbinde túrghanyna qaramay, basqalargha aighaydy basyp ta qoyady! Negizi, osylardyng qatty aighaylaghany, ózderine «jeniske» jetkendey sezine me,  kim bilsin! Áyteuir, betine qarap túryp, attanday beredi, olaryna basynda mýlde ýirene almadym! Álgini týrttim de ymdap «aqyryn sóile!» degendi bildirdim! Sózim dәleldi boluy ýshin, «polisiyagha aitam» dep aityp edim, qalay týsingenin it bilsin be, ýni óshti... Búl әdisti keyin de birneshe ret qoldandym!

Qytay kedenine jetkende basqasha «qyzyqtar» bastaldy, avtobus jýrgizushi bar qújattarymyzdy jinap alyp, sapqa tizip qoydy! Ózimizdegidey erkindikting joqtyghy bayqala bastady. Búlardyng qonaqjaylyghy asa bayqalmady, ózderining adamdaryn aldymen ótkizip, bizdi shaqyrayghan kýn astyna qaqtap qoydy...

Qújattarymyzdy alyp kedenge de kirdik, bayqaymyn qytaylyqtar óz adamdaryn asa tekserip jatpaghanday, al bizdi biraz qarady, telefondarymyzdy da ashyp kórdi. Aldyn-ala eskertilgenimiz sebepti (telefondaghy «Assalamaleykum..» degenderdi óshirgenbiz ghoy) asa problemalar bolghan joq, tek mening bir TV bergen súhbatym saqtalyp qalghan eken, shúqshighan qytay «Kezehstan...» dedi, «IYә» dedim bas shúlghyp... jiberdi! Onyng ýstine bizdegi shaqyru qaghazynda Pekindik ministrlik-«nayabudyn» qyzyl móri túrghan edi, bayqauymsha sol da tekserushilerge qatty әser etip, bizge kómektesetin siyaqty!      Kedenshilerding barlyghy qytaylar, tek arasynda bir qazaq jigiti jýr, biz jaqtan barghandardyng kóbi onyng atyn atap, bir tildesip qalyp jatyr, azdap pandyghy bayqalghanmen de, ózi jaqsy jigit eken, dúrystap jauap qatyp túrdy. Kedenshilerding kiyimderi bayaghy Sovet әskeri formasyn elestetti.

Sonymen qoyshy, әiteuir ary ótip, bizderdi tosyp túrghan qonaqjay adamdargha jetkenimizshe týs auyp saghat bester shamasy boldy.

 

Qonaq kýtu salttary

Bizdi qarsy alghandar shynymen qonaqjay, jaqsy adamdar: olardyng ishinde Ýrimshiden (avtonomnam) kelgen qazaq qyzmetker, oblystyq bir qazaq, bir qytay jәne audandyq eki qytay qazmetkerler. Barlyghy qal-jaghday súrasyp, amandasyp, «ha-ha»-lasyp jatyr. Sol jerde bir-eki qazaq jigiti kep, valuta aiyrbastaudy úsyndy, qyzyq ýshin kursyn súrap edim, bizdegimen birdey eken! Sonda búlar qanday payda tappaqshy, týsinbedim. Valuta demekshi, búnda dollar ishki ainalymda joq, arnayy bankterge baru qajet kórinedi, bizdegidey erkin aiyrbas oryndary da kórinbeydi.

Búl jerde qazaq, úighyr, dýngen, qalmaq, qytaydyng da kafe-restorandaryn kórdik. Basynda osylardyng bәrining týrlerin ajyrata almaushy edim, keyinirek aqyryndap zer sala qarasang shamalaugha da bolady eken (әrtýrli halyqtar kóptegen jyldar boyy birge aralasyp túrghanda týr, dәstýr, kiyimderi de úqsap ketetini bar ghoy). Barshasynyng qonaq kýtudegi salttaryna qytaylyq elementter kóp aralasqan, onyng ýstine bizben birge jýrgen Pekindik, avtonomdyq chinovnikter bolghan sebepti, birinshi qúrmet solargha da arnalyp jatqanday seziledi, әriyne, bizderdi de úmytpady! Qyzyghy, búnda qonaq ýndemey tyndap otyrsa, ýy iyesi meymandardyng kónilin kóteruge baryn salady, әn de aitady, sóz de sóileydi. Sóz arnaghanda qonaqtardyng dәrejesine qarap bastaydy, solardyng әrqaysysyna (toptaryna) arnap, bir-bir rumkadan ishkende onshaqtysy ketip qalghan qojayynnyng jaghdayy qalay bolyp qalady desenshi?! Oghan qosa otyrys barysynda ózing qalaghan adamgha baryp, solargha arnap sóz aityp, alghyzatyny (ayyrym-jeke tost) taghy bar. Biraq, әldekim tipti qyzyp qalsa, baryp dem alyp kelse, ondaydy eshkim sóket sanamaydy da eken! Sonymen, ózderi maqtap qoyatyn «kýrishten ashytyp jasaghan, ertenine bas auyrtpaytyn» araqtarynan biraz «gambeyletsen» talay jerge baryp ta qalasyn! Sosyn, búlardyng ishken ydysyndy qashan qayta toltyryp qoyatynyn úqpaysyng (lyp etkizedi de, «al kәne, al, algha» basady), sondyqtan bayqau kerek-au, ýsti-ýstine kete berse ne bolghanyn? «Araqtatudy» bastar aldynda biraz tamaq iship alatyndary dúrys eken, bizdegidey ash qaryngha «zyn» degizbey. Negizi, solary maghan mýlde jaqpady, әtirge úqsas dәmin kórgen son, qayta auyzgha ala almadym, azdap syrasyn ishtim.

Temeki tartugha kelgende, bizder elde, qúdaygha shýkir, tәrtipke ýirenip qalyppyz, arnayy jer izdeymiz! Al olarda birshama erkindeu kórinedi (qazirgi uaqytta araq, temekige de shekteu qoyyp jatyr desedi), kez kelgen jerde, tipti dastarhan basynda da shege beruge bolady. Al, qonaqýilerde arnayy oryn belgilengen (bayqauymsha, eger nomerde, kýlsalghysh túrghan bolsa, búrqyrata ber, al joq bolsa bayqa, órt sóndiru dabyly qaghylmasyn!).

...Ómir boyy toyyp tamaq ishpegen halyqtyng әseri bolghandyqtan búnda da erekshe tamaq «pir-kuliti» oryn alghan deuge bolady, basynda týrli iyisti, shópti, әrtýrli shay beriledi de (keyi jaghady, keyi joq, tagham týrleri de solay), ary qaray, dastarhan týrli tamaqtarmen toltyryla beredi, toltyryla beredi. Kók-shópting týr-týrin qosqanda bir dastarhangha on bes-jiyrma týrli tagham qoyylady desem artyq aitpaghan bolam. Áriyne, onyng bәrin tauysyp jatqan eshkim joq, sonda bolsa, ejelgi qytay dәstýrimen sonshama ysyrapqa barady jәne kelgen taghamnyng atauy atalyp ta, «mynadan alynyzdar» degen iltipat ta ýzdiksiz aitylyp otyrady.

Qazirgi qytay toyynghan, tipti, óz basym, alasa boyly qatpa qaralardy kóp kórmedim de (ondaylar ontýstikte desedi) al ShÚAR-daghy, soltýstikting qytaylary kәdimgidey boyshan, ishki jaqtan kelgen turisterding kópshiligi semiz deuge de, kiyim ýlgileri erkin deuge bolady (oghan qaraghanda qyzmetker, jastary ýlkendeu qazaq, qalmaqtar búrynghy Mao formasyna úqsas kiyim ýlgisinde).

Beriletin taghamdardyng kóbi neshe týrli dәmdeuishter qosylghan quyrghan tamaqtar, olarynyng kóbining iyisi óz basyma tipten únamady, әsirese, ziyre boluy kerek, sol jәne qytaybúrshaq sousyna mýlde ýirene almadym (olaryn bar tagham týrlerine qoldanatynday). Kóbine uday ashy, әitkenmen túzsyz, sondyqtan, men siyaqty túzdy jaqsy kórseniz jәne eki tayaqshamen jey almasanyz, ózinizben bir qúty túz jәne shanyshqy ala barghanynyz abzal. Qaynatyp pisirgen et siyrekteu. Al qonaqýilerdegi ertengi ózing tandaytyn «shved dastarhanynan» әiteuir, ózine únaytyn tamaghyndy tabasyn, pisirilgen jýgeri alugha, nemese, arnayy búryshtan júmyrtqa quyrtyp, túzdatyp aluynyzgha bolady.

Bizderdi, sonsha bir manyzdy basshylar bolmaghanymyzben «tórt júldyzdy» qonaqýilerge, kýndigi 70-80 $-lyq nomerlerge ornalastyryp jýrdi, oghan auzymyz ashylyp qalghanymyzda, «Sizderding qauipsizdikteriniz jәne jaqsy demalghandarynyz manyzdy» desti. Aqyryndap súraghanymda, audarmashy «Sizder óte qarapayym ekensizder, Sizding elden kelgen, kýndigi 500-550 $-lyq oryndardy talap etken әkimderdi de kórgenbiz. Bar bitiretinderi qasyndaghy kómekshisine aiqaylap, attanday beredi, ózderi asa eshteme bilmeydi de...» degenderine eshteme aita almadym...

Jalpy alghanda, bizderding shyghyndarymyzdy mekeme esebinen tóleydi eken, onysy endi, keremet qoy, bizdegidey, mamandardan alqyn-júlqyn aqsha jinau siyaqty kórinis joq! Oryn jetispey qalghan jaghdayda, mekeme esebinen jeke menshik mashinalardy da, taksy de jalday beredi.

Pekinnen, «avtonomnan» kelgen chinovniktermen arnayy kezdesu ótkizilip, tura bir memleket aralyq kelisim-shart jasalghanday jiyndar ótkizilip, әrkimning dәrejesine sәikes eki jaqtan mamandar qol qoyghan qaulylar qabyldandy. Negizi, onday chinovnikter ózderin halyqqa jaqyn ústaugha, qarapayym kóringisi, kiyingisi de keletini de bayqalyp túrady. Biraq, ózine sonshalyqty qatysy bolmaghanmen, búndaghy ómir týgel sayasilanghanday әser etedi, sóilegen sózderi de, bir-birining jýrisin andyp túratynday. Óz elderin kelsin-kemesin maqtay beruge, kemshilikterin jasyrugha qúshtar. Birer mysal, Sayramkólding jaghasyndaghy (Sayramkól ólenim sonda jazyldy) jaylaudaghy qazaq auylynda (bir-eki qazaq ýi, azdaghan mal, bayqauymsha turisterdi kýtuge arnalghan) qazaq jas bala kelip, qúmghanmen qolymyzgha su qúidy, dәstýrimizdi, qandastarymyzdy kórgenimizge riza bolyp, balaqaydyng basynan sipap, aqsha úsyndyq. Sony bayqap qalghan Pekindik chinovnik qasymyzgha jetip kelip, qadala qaldy, ol kelgen son, basqalary da jinala ketti. Onysyn týsine qaldym da (jalpy biz de, sapar barysynda әrqashan әdep saqtap, búndaghy qandastarymyzgha ziyan kelmeuin esten shygharmadyq), audarmashy qyz arqyly, «Jungo elining qamqorynda otyrghan qandastarymyzdy kórgenimizge quanyshtymyz, al aqsha bergenimiz - ol bizding salt-rizashylyghymyz, negizi, әielder qonaqqa kelgende ýy iyelerine, әsirese balalargha azdap bolsa da syilyq ala keledi, al bizder erkektermiz! Konfet, tәtti arqalap jýrmeymiz ghoy...»,- dedim әzil-shyny aralas, sol-aq eken ol da: «Tamasha dәstýr! Bizde solay azdap bolsa da syilyq ala kelemiz»,- dep, ózi de aqsha berip jatty. Al, birde jol boyynda kezdesken kәrileu qytay әiel kelip, qolyn jayghan edi, oiymda eshteme joq, úsaq tiyn-teben úsyna berip edim, jergilikti chinovnikter әlgini bas salyp, úrsyp, quyp jiberdi...

Chinovnikter demekshi olardyng ózderine óte saq boluyna kóptegen sebepter bar (júmys tabu qiyandyghy; memlekettik, budjettik qyzmetkerlerge ókimet tarapynan birtalay jaghdaylar jasalghan, arzan nesiye; kesimdi jalaqy; kepildi zeynetkerlik), onyng ýstine jan-jaghyna kýdikpen qaraysyng (mindetti týrde andu barday sezinesin, búl jóninde búrynghy Kenes kezenin eriksiz eske alasyn). Olardyng jalaqysy da bizden jogharylau (audandyq dengeydegi qatardaghy maman ózine ýy alugha tolyq mýmkindigi bar), әitkenmen, talap ta qattyraq! Mysaly, «tómendetu sayasaty» degen bar, ol degenin, joghary qyzmettegi adamdy biraz uaqytqa tómendetip, el arasynda túrugha jiberedi, óz kezeginde ol chinovnik ózine bekitilgen ýilerge kezekpen qonyp túryp, bar jaghdayyn, mún-múqtajyn anyqtap, esep berui qajet... keremet! Bizding de til jәne el jaghdayyn bilmeytin әkim-qaralardy sóitse ghoy...

Jalpy alghanda, búndaghy qabyldanghan baghdarlamalar, mýltiksiz oryndalatynday, mysaly, «bәlen jylgha deyin, shatyrsyz ýiler bolmauy kerek» dese, bolmaydy... «Kedeylikpen kýres» baghdarlamasy boyynsha ókimet tarapynan elge jaqsy jaghday jasalynghan, mysal retinde, tegin qazaq ýiler berilip, turisterdi kýtip, nәpaqa aiyryp otyrghan qazaqtardy kórgenimdi aita ketsem bolady. Dәmdeuishterin seuip-seuip, kәdimgi tas kómirge (biz jey almadyq, jergiliktilerding qalay tamsanyp jep jatqanyn týsinbedim) pisirip, kәuap satyp jatqandaryna riza boldym (әsirese, Shavshal, Monghol Kýre (jalpy «kýre» emes, týrkilik «kire» sózi boluy kerek degen oidamyn), audandaryna bara jatqan jol boyyndaghy Áuliyeshoqynyng manynda onday kýtu biznesi birshama damyghan). Qazirgi qytay ashtyqtan qútylyp, qydyrugha jetkenin aittym, mine solar (ishki jaqtan kelgender bilinedi, onyng ýstine mashina seriya-nomerlerinen de kórinedi), jergilikti elden mausym boyynsha jylqy, eshki, qozy t.b. etin jeuge de keletin kórinedi...

Búnda, tang bizden, Qúlja Jarkentten bar bolghany 100 shaqyrymday ghana jerde bolghanymen, kәdimgidey erte atady. Uaqyt beldeui de birdey, alayda, júrt júmysty Pekin uaqytymen (2 saghat qalynqy) esepteydi. Qonaqýiding jogharghy qabatynan qansha ýnilgenimmen eski Qúljany, dual, meshitterin kóre almadym, ainalanyng bәri de keyingi evropalyq ýlgidegi jana qala. Sonda bolsa da, Astanalyq professor agha syilaghan qalamdy «osynda Shoqan babamyzdyng ayaghy tiygen edi-au» degen niyet bolar, bir kógal jerge laqtyryp jiberdim. Nege olay istedim, ózim de týsinbeymin (Qúlja atty ólenim sonda jazyldy)...

 

Joldar jәne qúrylystar

Shynjandaghy joldar jaqsy, mýmkin evropagha jete qoymas, әitkenmen jaqsy. Bizdegi salynyp jatqan joldar tura sonyng kóshirmesi, әriyne, oghan qarap, eng bolmasa ortany bóletin temir (qanyltyr) ózimizden shyqpaghany ma degen oigha eriksiz qalasyn.

Avtojoldar aqyly, bizde qosylayyn dep jatqan terminal-dýngirshekter dәl sonyng beynesin qaytalaghany aitpasa da belgili bolar. Dýngirshekterde kóbine jas qyzdar otyrady, aqshasyn alyp, «ha...ha» dep izetpen qol búlghaydy.

Búnda, qyzyghy, «jolaqsha» bolghan kýnning ózinde, jayau jýrginshilerge mashinalar jol bermeydi, signalyn «bipyldatyp», taptay jazdap, óte beredi. Eldi-mekender arasynda bizdegidey qol kóterip túrghan jolaushylardy kórmeysin, arnayy avtobustar jýre me, ol jaghyn bilmedim! Al, qalalarda taksy qyzmeti birshama jaqsy, bagha narqy bizdegimen shamalas, jýrgizushi men artqy jaq arasyna temir tor qoyylghan. Jalpy saqtyq mәselesi turaly keyinirek aitamyn.

Sirә, qytaylar taulardy ýngip tonneli saludy jaqsy mengeripti, Qorghas-Ýrimshi tas joly boyyndaghy Talqy asuyndaghy sonday tórt jer asty joldarynan ótesin, al, aspaly siyaqty kórinetin (baghandardaghy) kópirlerge, joldargha qarasan, bas kiyiming ainalyp jerge týsedi, sonymen kóteriletinine, týsetinine senbey de qalasyn. Aynala qaraghay, keremet tabighat, tonnelderding úzyndyghy 1,5-2-2,5-3 shpqyrymday, ishinde jaryq, jol belgileri ornaghan, jýruge tolyq qauipsiz deuge bolady. Jergilikti túrghyndar «búnday kópir Aziyada joq» desedi (jalpy úzyndyghy 12 shaqyrymday. Kezennen asqan son, týgeldey tormen qorshalghan keremet túnyq Sayramkól, suy ashylau kermek (bizding Alakólding suyna úqsaydy), suyq, degenmen mal ishetin de siyaqty, búryn ainalasy jaylau, qystau bolghan, qazir jolatpaydy. Estuimshe shyghys bóligining suy túshylau keledi...

Búdan birtalay ótken son, Búratala, yaghni, monghol audany (qazaqtardyng aituynsha búndaghy qazaq sany mongholdardan kóbirek, kim bilsin, degenmen, odan qazaqqa kelip-keter ne bar desenshi. Biraz qazaq qyzmetkerlerdi kórdik) bastalady. Búl jaqtyng tabighaty Qúljanikindey emes, quandau, shóleytteu, bizding taulargha kýngeyleu kelgennen song bolar. Degenmen, qala manyndaghy oipandarda egistik, jaqsy damyghan, tipti maqta egistigin de bayqadym. Búrataladaghy qazaq kafesinen dәm tatqan edik, qazaghymyz da búl kәsipti jap-jaqsy mengeripti, ishine qazaqy búiymdar, aspaptar, ang terileri t.b. qoyylghan. Qojayyny jas jigit kep, menen «qanday kemshilikteri bar ekenin aituymdy» súrady. Biraz aqylymdy aityp, sәttilikter tiledim, oghan riza boldy.

«Arasan» audanynyng da tabighaty quandau, bir qazaq aghayyn, taudan asqanda Almaty oblysynyng Sarqan audany ekenin jәne búrynnan sol jerlerde el jaylauda kezdesip túryp kelgenin aitty. «Qazir she» degenime, «qazir ol jaylau bizge qarady» dedi...

Monghol Kýre jaqqa jýrgendegi sarghysh týsti Áuliyeshoqygha yntygha qaraytynyng sózsiz, keremet tabighat! Al, ainalmaly (serpantiyn) joldary odan da keremet, ainalyp-aynalyp taugha órmeley beresin, órmeley beresin..., qysta jýrgizbeytin de kórinedi. Estuimshe, ókinishke oray, búnda da úzaq tonneli qazylyp, su qoymasy salynbaqshy.

Jalpy ortalyq biylik, Shynjangha kóptegen qarjy salyp, barlyq jaghynan ekpindep iygere bastaghany sezilip túr. qalalardyng barlyghy derlik qayta salynghan, eski ýilerdi kórmeysin. Onyng ýstine, keptegen jerlerde jana salynghan kóp qabatty ýiler «men múndalaydy», olardyng kim ýshin salynyp jatqanyn bilmedim. Joldyng boylarynda kóptegen sement, qiyrshyq tas t.b. zavodtar molynan kezdesedi.

 

Ekologiya mәselesi

Barlyq ekpindi industrializasiya jýrgizilgen (úshyraghan) elder siyaqty, múnda da ekologiya mәselesi aiqyn, kýrdeli ekeni anyq. Bizden bar bolghany 100 shaqyrym jerde bolghanymen, qústardy, tipti, qayda bolsa kezdesui tiyis qarghanyng ózi siyrek. Sarqyrap aghyp jatqan sular joq, bәri de eldi-mekenderge búrylyp, tamshylatyp sugharugha alynyp bitkendey, tek arnalary qalghan.

Qúlja alqaby eki alyp taudyng anghary jәne Ile ózenining boyy bolghandyqtan, jeri qúnarly, biyikten qarasang tura alyp bir bau-baqsha dersin, týrli jemis aghashtary, jýgeri, jýzimdik, egin alqaptary...

Qorghastan shygha bere týgeldey derlik bir tau, kýn sәulesin tútatyn elektr ainalarymen qaptalghan (barlyq jerde búnday qúrylghylar keninen qoldanylady).

Týnde kele jatyp, jýgeri alqaptarynyng ainalysynda janyp túrghan shamdardy kórip, bizder bayaghyda qoldanyp, qazir úmytyp ketken, ziyandy kóbelekterdi tútqyshtar ekenin týsine qoydym (týnimen jaryqqa úmtylyp jinalghan kóbelekterdi tor dorbasymen birge ertenine órtep jiberedi).

Barlyq jerde dәstýrli egistiktermen qatar, paydaly, ekologiyalyq-ekonomikalyq jaghynan tiyimdi kosmetikalyq, dәri-dәrmektik daqyldar (sәlben, shalfey, jalbyz, týimedaq t.b. siyaqty) ósiru jaqsy jolgha qoyylghan. Maqsary egistikterinde gýlin terip jýrgender de kóp, sirә, dәnimen qatar gýlin de paydalanu jaqsy qolgha alynghan.

Búndaghy barlyq egistikter, qalany kógaldandyru, barlyghy da tamshylatyp sugharu arqyly iske asyrylady (tehnologiyasynyng týk qiyndyghy joq: rezina-plastik týtikterge su nasospen berilip túrady).

Monghol Kýre jaqtaghy atshabardyng manynda jayylymdyq jerlerdi de sugharyp jatqanyn bayqadym. Al, atshabargha kelsek, óte jaqsy kýtimde, týrli attardyng týr-porodalaryn da qyzyqtadyq. Qazaq maman araby jylqy turaly da birtalay dekter aitty, bilgir maman eken, ol jylqynyng birer sýiekterining basqa jylqygha qaraghanda kem bolatynyn da tilge tiyek etti (bizdegi biologiyalyq bar terminderdi bilip túr). Búnda da qytaylyqtardyng balalary kelip, atqa minudi ýirenip, demalatyn jaghday da jasalypty, sirә, qytaylar balalaryna qatty kónil bóle bastaghan siyaqty (әriyne, aqsha bolghan song ghoy). Estuimshe, balalaryn mektepke bergen ata-ana esh alansyz kýni boyy júmystarymen jýre de beredi eken... ehhh, bizding el nege solay istemeydi desenshi! Ertemen balany júlqylap oyatyp, mektepke úshasyn, ony alyp qaytuyng kerek, qosymsha sabaq bolsa taghy aparu... keyingi kezde bir balagha bir kýtushi qajet boldy ghoy!

Búratala jaqtaghy, Arasan audanynda bir tamasha múrajay-terrariumdy tamashalaudyng sәti týsti. Búndaghy baghymdaghy negizgi jәndik ýshtisti kesirtke, yaghni, sonau dinozavrlardyng zamandasy, qazirgi kýnde joyylyp bara jatqan – triton. Bizding Tekeli taularyndaghy sularda azdap bolsa da әli kýnge deyin kezdesedi, alayda, «Qyzyl Kitapqa» engenimen, bizde búnday, qoldan ósiru siyaqty qamqorlyqqqa alynbaghan. Múrajay demekshi, jolbasshylarymyzdan Qúlja muzeyin kórsek deginimizde, bireuinen, «arnayy rúqsat kerek» degenin estip qalghanym bar... Al, birde biraz bos uaqytymyz bolyp qalyp, dýken-bazarlardy kórsek degenge esh qarsylyqsyz apardy (negizi, sauda jasau ýshin de biraz óner kerek qoy, mening bir keregeimdi dýkenning syrtynan ishtegige qaraghanda eki ese qymbat baghagha ala salghanyma qasymdaghylar әbden kýlgeni bar. Jergilikti qazaqtar saudagerlermen jap-jaqsy saudalasady).

Saudany aityp qalghan ekenbiz... qaytarda Qorghasta kólik tosyp otyryp, Shymkenttik qazaqtardyng әieli bar, erkegi bar, bir tobyna kezdesip, biraz әngimelestik. Sol Ýrimshige barady eken, tovarlaryn aparatyn jerine deyin kólikke tiyep jiberip, ózderi sonynan jetedi eken. Onday jetkizushi firmalyq avtokólikter aldamaytyn kórinedi. Jas jigit talay әngime aitty, Koreyagha da baryp júmys istepti, endi osylay jýruge mәjbýr... aqyry, «óz elimizde jaqsy júmysyng bolyp aghayyn-dos arasynda, oinap-kýlip jýrgenge ne jetsin» dep týiindedi. Kónilin auladym: «- Bizding keybir jigitter... osy jaqqa kelip, azdap oinap-kýlip, iship-jep bar tabysynan da airylyp qalghandaryn da estigem, sender ondaydan aulaq shygharsyndar...». Jigit birdeme esine týsti me jadyray kýldi, «E aghasy, bastysy aqylyndy ishpeude ghoy. Birde jerlester jinalyp, Ýrimshide qoy satyp alyp, kóóke shyghyp toylaghanymyz bizding de bar edi...»... Bizding kólik kelip, jerlesterimizben qoshtasyp, sәttilikter tiledik.

...Ekologiya mәselesin aldygha qoyghan ýkimet birtalay nanymsyzdau qadamdargha baratyn siyaqty. Den ataydyng (qytaydyng baghyna tughan) reformasy negizinde búnda da jer adamdargha úzaq merzimde jalgha berilgen ghoy, endi sony qayta alu ýrdisi kóp kórinedi. Biraz «mau» (bir gektar 15 maugha ten) jayylymgha ie bolghan qazaq, qalmaq qazirgi sayasat boyynsha, ol jerge mal jaymay, ótemin alsa, biraz púl alady eken (olay bolsa mal baghyp qinalyp qaytpek). Osydan bolar, jalpy Shynjanda mal basy biraz azayypty, biraq, ýkimet arzandaugha jol bermeytin kórinedi (mysaly, qoy baghasy bizden eki ese qymbat).

Kóshpelilerdi «otyryqtandyru sayasaty» degen bar, onyng maghynasy: bir jerge birdey ýiler salyp, soghan kirgizedi, al, malyn iri keshenderde (ózderi ferma dep qoyady) ústaugha negizdelgen. Búnyng artynda, «balalaryndy oqytu, medisinalyq kómek kórsetu, qamqorlyq» degender bolghanmen, sayasat ta boluy әbden mýmkin, erkindik joghalady (búl elde, kezindegi KSRO-daghyday, ómirding bar salasy sayasilandyrylghan)...

Ziyandy shegirtkemen kýres te, ekologiyany saqtau túrghysynan jýrgiziledi, yaghny uly himikattardy qoldanu barynsha azaytylghan. Onyng ornyna shegirtke qaptaghan jerlerge tauyq, kýrketauyq baghu jolgha qoyylghan (búl endi keremet ýlgi!), qústargha dayyn belokty jem. Shegirtkeli aiiaqtarda qús baghyp otyrghan sharualardy kóruge bolady, dayyn bolghandaryn satyp jatady, baghasy da jaqsy. Onday qauipti jerlerge tabighy ala torghaylardy (shegirtkening jauy) qoldanu ýshin, arnayy úyalar túrghyzylghan (týk te qiyndyghy joq, qabyrgha siyaqty kirpishten arasynda úyashyqtar qaldyrylyp qalanghan), onyng ainalasyna mal barmau jәne óse bastaghan balapandar qonaqtau ýshin ýlken tastar ainaldyryla tógilgen.

Osy jerde bizding bir maman ósimdik ziyankesterining týr-týrlerin jergilikti mamandargha qaraghanda 10-15 esedey artyq biletindigin kórsetken edi, olar tanqalghandyghyn jasyrmady, bir ýlkendeu kisi: «Áriyne, Sizderding ghylymy jaghynan alghanda negizderiniz óte joghary. Áli-aq bizge dos memleket Qazaqstan, ghylymy myqty damyghan el bolady, senimdimiz» degenine rizashylyghymdy bildirdik.

Jayylymdarda, shabyndyqtarda tyshqan tektes ziyankester sanyn retteu ýshin jyrtqysh qústargha arnap túrghyzylghan arnayy baghanalar ornatylghan. Bylay ýkimetting ekologiyagha basa mәn berui zandylyq ta, óitkeni pestisidterdi, miyneraldy tynaytqyshtardy kóptep qoldanudyng saldary aitpasa da belgili ghoy (negizinen, ekologiyalyq apat jaqyndyghy sezilgendey, ulanudy anyqtaytyn basty indikator qústar desek, onyng jaghdayyn aittym). Búnday júmystardyng barlyghyn tiyisti memlekettik mekemeler atqarady.

Esime soghystan keyingi kýrt damyghan Japoniya týsti, olar da keyinirek es jiyp, ziyandy zavodtardy shet elderge shygharghan son, úmytpasam, ózenderine 20-30 jyldan keyin ghana balyq oralghan edi. Al, búnda әzirge, auyl sharuashylyghynda himiyany keninen qoldanbau mýmkindigi joq, tamaq mәselesi aldynghy qatardaghy elde, solay bolady da. Bir mamannyng aituynsha qytay ghalymy (atyn úmyttym), kýrishting ónimin bir mau jerden bir tonnagha jetkizip, sodan bastap «kóz ashylyp, tamaqqa tong bastalghan». Áriyne, ghylymdy eshkim joqqa shyghara almaydy, degenmen, egistikting sharyqtay damuyna agrotehnikadan basqa, ýkimet qamqorlyghy, arzan nesiyeler, arnayy naqty iske asatyn baghdarlamalar, enbekqorlyq, ósirgen ónimdi úqsatu, mehanikalandyru t.b. sebepterding әseri zor ekeni kózge kórinip-aq túr. Búl salada Den ataydyng reformasy negizinde sharuagha jer berilip, ónimning onnan biri salyq esebinde alynyp, teng jarymy sharuanyng ózine qaldyrylghan, qalghanyn ýkimet naqty baghamen satyp alghan, al, mal sharuashylyghynda (jergilikti qazaqtar «temir qoy» ataghan) berilgen mal basy bes jyldan keyin ýkimetke qaytarylyp, odan tughan tóli ózinde qaldyrylghan qadamdar jatqanyn biz jaqsy bilemiz...

Sayramkól siyaqty óte әdemi jerler (jaylaular) qazirgi kýnde temir tormen qorshalghan, tipti, әrkimning jayylymdary da solay siyaqty. Jergiliktilerding aituynsha onday jerlerden ýkimet mal jayghangha qaraghanda, turizm arqyly-aq paydany kóbirek tabady eken, kim bilsin... al, bizder, maldy jaylaugha shygharghannan da qaldyq. Qalay bolghanda da, olardyng jaylaudary bizdegidey at qúlaghy kórinbeytin qalyng shópti emes, súiyqtau (taulardan aqqan su az kezdesedi, key jerlerde mýlde bayqalmaydy).

 

Til mәselesi

Shynjanda til mәselesi tolyqtay sheshilgen, әriyne, az últtar men úlystardyng paydasyna emes. Barlyq derliktey az últ ókilderi hanzusha sayrap túr, al, osy jaqtyng jergilikti qytaylarynyng (ishten kelgender emes) da kóbi úighyrsha (qazaqsha da deniz) týsinetinin bayqadym.

Qalmaqtar tilin úmytyp qalghanday, Búratola jaqqa barghanda Shehar batyry bastap kelgen kóshti eske alu ýshin, tóbe ýstine qoyylghan tamasha eskertkish-kesene bar eken, erinbey baryp túryp qaradym. Aynalasy kógaldandyrylghan sayabaq, birshama taza, dәrethana da qoyylghan, adam jýretin joldar bar. Sayabaq ishi týgeldey tamshylatyp sugharyluda. Mongholdardyng tóbe basyna qoyatyn ýigen tas-oba stiylinde jasalghan (óz jerlerining shekarasyn belgileu retinde biyik jerlerge sonday oba salady, onda adam jerlenbegen, tek solardyng qúrmetine desedi). Aytularynsha, ol kósh 12 myng shaqyrym jýrip, osy jerge jetken, negizi, búrynghy imperiyalyq ortalyq ókimet shekarany qorghaugha osy kóshpelilerdi әkelip qonystandyrghan. Sol oqighalardy eske alatyn bir tamasha әn estidim (qalmaq әnderi óte әuezdi, deneni shymyrlatatynday keledi), audaryp berulerin súraghanymda: «Aspanda úshqan tyrnalar, saghan aitam múnymdy... Artta qalghan jerimdi qatty saghyndym... ystyq sәlemim... Sol qayghymdy shisha araq iship baspasam...»,- degen maghynada, alayda, sózderi qytaysha. Múnghúl kýredegi, bizder sibe-qalmaq deytinder de sonday, yaghni, shekarany qazaqtardan qorghau ýshin әkelingen...

Úighyr, qazaqtar týgeldey óz tilinde sóileydi, alayda, qazirgi jastar, әsirese, qaladaghylar úmyta bastapty. Búndaghy chinovnikterding keybirin әsire Pekinshil (eki sózderining biri «Bizding el tamasha, kósemimiz óte bilimdi» bolyp keledi) deuge bolady, sondaydyng birinen onyng mәnisin súraghanymda, balalarynyng «-Sol tildi qaytem, últtyq mektepti bitirsem, myqty oqugha da týse almaymyn! Ony ýirenu qosymsha uaqytymdy alady...»,- deytin kórinedi. Keybiri, demalystarda, «dәstýrdi ýirensin» dep, balalaryn auylgha jiberetin kórinedi (negizi, óz elimizde túryp, kóbimizding balamyz qazaqsha bilmese, biz olargha ne deuimiz kerek?!).

Biz qoldanbaytyn jalpy týrkilik sózderding de birazyn estidim, mine, solardy ózimizge qoldanugha qossaq ong bolar edi. Mysaly, bizdegi «Kenseni, búlar «Irada» deydi eken, «Ofiysqa» qosymsha (әsirese, basqa elden qonaqtar kelgende) osy sózdi de qoldansaq, dúrys bolar edi...

Búndaghy últtyq aimaqtar jergilikti adamdar negizinde qúralghan, mysaly, qazaq basym audandar, qazaq audany delinedi, basshysy da qazaq bolady. Onday jaghdayda qytaylar sany esepke alynbaydy, mysaly, bir audanda 450 myng adam bar eken, sonyng 150 myny ghana qazaq, soghan qaramay, audan qazaqtiki atalady! Biraq, onday әkimderding barlyghy da qytay sekretaridyng baqylap, basqaruynda. Sekretari demekshi búndaghylardyng barlyghy da, bizding «karta, benziyn, shofer, kvas, morojinyalarymyzdy» qoldana beredi, týgel týsinedi. Búl, tarihtan biletinimzdey, Shynjannyng bizding elmen tyghyz baylanysta bolghanyn kórsetedi (tipti, búrynyraqta Qytay Ókimeti KSRO-gha, «Shynjandy ózderine alyndar» degeni de bar, al bank sistemasy Sovettik bolghan edi ghoy. Ol endi kelmeske ketken uaqyt, kezen. Qazir bәri de basqasha, Qytay biyligi Shynjandy shyndap iygeruge kóshken). Búnday jerlerden basqa, bir erekshe jerler kórinedi, súraghanymda «diviziyanyng jeri» desti (esime Qytay Ókimetining jartylay әskery qúramalardy molynan әkelip ornalastyrghany esime týse qaldy!). Sonday jerlerde әjepteuir topyraq ýiilgen, qorshausyz qytay molalary kezdesedi, al, músylman beyitterin kórmedim (mýmkin joldan aulaq qoyghyzatyn bolar (negizi, qazirgi kýnde, әsirese, ishki jaqtarynda, ejelgi qytay dәstýrine kelmegenimen de, mәiitti jerge qoidy toqtatyp ta jatyr ghoy).

Áuliyeshoqynyng etegine toqtaghanda, tórt qazaq qariyasy kezdese ketti! Áriyne, «Assalamaleykum» dep sәlem berdim! Olarda ýiirile ketti, atshabardaghy bәigege bara jatyr eken, súraqtardy jaudyrady: «Qalay óttinder... Qazir viza bermeydi ghoy... El qalay...» birge jýrgenderding ekeuining qasyma jetip kelgenin bayqap, anqaulau qariyalargha «Aman bolynyzdar, aldymen qújattarynyzdy turalap, zandylyqtardy saqtanyzdar, sonda qinalmaysyzdar ghoy...»,- dep asygha qoshtastym. Bizge jetip jatqan habarlardaghyday bolsa, biylikting momyn qazaqqa tiyisetin jóni de joq-au degen oilar keldi. Qazaq, úighyr men dýngen emes, jaltaqtau ghoy! Bir mamany: «Bizding qazaq otyryqtanghan song da, bir jaqsysy aqysy az bolsa da kez kelgen júmysty istey beredi! Mysaly, basqalar 70 myng súraghan jerdegi júmysty 30 myngha da istey beredi»,- dep qoyady... ol «endi maqtanysh emes qoy! Biliktilikti arttyru mәselesi ghoy», dedim ishimnen. Momyn qazaq demekshi, shynymen solay ghoy, búrynghyday emes, az últqa da bala sany ekeuge shektelgen. Bir auyldyq qazaqtan «sol shekteuge qaramay tusa qaytedi» desem, «oybay atamanyz! Ol ókimetke qarsy shyqqanmen birdey, al, tórt aidan song bala bilingende, ony alady, tipten tuatyn bolsa, onyng arty jaqsylyqqa aparmaydy! Jaza da qoldanyluy mýmkin...»,- dep ýreylendi. Osy turaly avtonomdyq chinovnikting kózqarasy basqashalau: «...bosqa qajeti ne? Bala tughan son, oghan jauaptysyn, bolashaghyn oilau qajet! Mysaly Ýrimshide, jaqsy pәter 100 myng dollar kóleminde, balang erjetkenshe, bireuine bir ýy alyp qoy kerek! Ózim qazirgi kýnde bir ýy aldym, endi ekinshisine de aqsha jinap jatyrmyz. Oqu bitirgen song JOO-na týsu kerek qoy...» dedi...

Qonaqýiding astyndaghy ashanada, jas qazaq qyz ydys-ayaq jinaushy bolyp jýrdi, bizge ish tartady. Amandasyp, birer sóz aityp qalamyz. Halyqtar kóptegen jyldar birge túrghan son, sóileu mәneri de ózgeredi eken, biz siyaqty qatqyldau sóilemeydi, sózin sozyp, ynylday, múrnynan aitady, qyzyqtau estiledi. Qaryndasymyzgha qaytarda, sәttilikter tiledik, «elge kel» destik...

Birde bayqamay, týsinbestikten, óz nómerimde kóbirek otyryp qalyppyn, sóitsek, barlyghy esik aldynda meni tosyp túrypty, sony, birge barghan jigit, alqyn-júlqyn kep aita sap, ózi qayta jýgirip ketti. Asygha-ýsige kiyine sap, men de jýgirgen qalpy liftige otyra sap tómen týstim. Shyqqan song qarasam qyzmettik liftige minippin, tómendegi, jerastyndaghy qosalqy-sharuashylyq bóliminen biraq shyghyppyn. Aynala ónsheng kórpe tys, anau-mynau kótergen qytay qyz-әielderi, әlgilerden bilgen shetelshe-qazaqsha-orysshamdy aralastyryp jón súraymyn. Bәri iyqtaryn qiqandatady. Aqyry bireuining qolynan ústap mashina aidaghandy ymdap týsindirip jatyp esikti taptym, bir quysta eken! Mýlde basqa jaqtan shyqqan maghan bәrining ishek-sileleri qatyp túryp kýlgeni! Mening qysylghanym týk emes, múnda aghylshynyndy qajet etip jatpaghandaryn naq anyqtadym. Áriyne, shet elge bara jatqandar, ghylymmen ainalysqandar qajettilikten ýirenedi ghoy, al óz elinde sonyng qajeti ne eken... «bizdiki ne tyrash» degen oy keldi.

Týsinbesem de biraz qytaysha TV habarlaryn qaraghanym bar, kommunistik iydeologiyany ghana kórsetetin shyghar dep oilaghan edim, bayqauymsha, eski әskery әdister qoldanylatyn tarihy filimder de, sosyn, qyzyldardyng jengeni turaly da filimder jetkilikti siyaqty. Shetelderde aityp jatqanday, bar sanany da aqyryndap militarizasiyalandyrudan saqtasyn delik...

Qazaq aimaqtaryndaghy jer-su ataulary qazaqsha: Múzart, Beket, Ýisin taulary degen siyaqty (jergilikti kartada hanzushalap tastady ma, ol jaghyn bilmedim). Sol Tyan-Shannyng silemderin jaghalay jýrip, ózimizding Narynqoldyng túsyna da jettik, shekara, ózen ortasymen ótedi. Sol jerdegi zastavany 72-shi aryraqtaghysyn 74-shi polk desedi. Búrynghy tas belgi bar eken, keyinirekte (KSRO zamany) bolghan zastavany muzeyge ainaldyrypty, aghashtan salynghan ýi, biraz qora-qopsy jәne osyghan baylanysty әielimen birge túrghan qytay shekarashysy turaly bir әngime bar eken. Muzeyding ishin aralap ta kórdik, qaru-jaraqtargha, kiyim, әskery zattar ýlgileri Otan Soghysy kezindegi sovet soldatynyng beynesin kóz aldymyzgha alyp kelgendey, yaghni, qytay eline KSRO-nyng kómek-әseri qanshalyqty bolghanyn naqty kóresiz. Jergilikti әkim-qazaq «-Býgin shekaragha men jauaptymyn»,- dep qoyady. Búnysynan, qytay sayasaty boyynsha, «búndaghy әskerler eki jaqty, ortalyq pen Shynjannan basqarylady...» ekenin týsine qoydym. Shynymen, qytay soldattary joq boldy, biraq ainala týgel kamera, shybyn úshyp óte almas! Narynqolymyz kórinip túrdy. Bireulerden estigenim, dauly aimaqtar sheshilip, biraz jer solargha qarapty... anyghyn bilmedim. Estelikke suretke týspek bolghanymda, jergilikter «bolmaydy» dep toqtatty.

Jol boyyndaghy jәne keybir mekemeler ataulary iyerogliffen qatar arab grafikasymen de jazylghan. Búryn meshitter kóp bolghan edi, qazir sany retteldi desedi, olary shyn bolar, biren-saran kezdesedi. Azan aitylmaydy, bir qyzmetkerden (búndaghy memlekettik mekemelerdegi jýrgizushiler t.b. tehnikalyq júmysshylar da ózderin memleket adamy sanaydy) «meshitke barasyzdar ma, janazagha qatysu shektelmey me» dep súraghanymda, mardymdy jauap ala almadym. Qúljadaghy ortalyq meshitti kórgim kelip edi, uaqyt ynghayy jәne mýmkindik te asa bolynqyramady...

 

Qauipsizdik sharalary

Qauipsizdik sharalary tym artyq siyaqty, jergiliktilerding aituynsha «ana úighyrlardyng qalaymaqanynan (osy sózdi kóp aitady, bizge de tanys bolghanymen, qyzyqtau estiledi) song jәne estip qalghanymday Shynjangha búrynghy Tiybet basshysy kelgeli beri tәrtip tym kýsheytilgen». Búlary endi anyq: әrbir audan arasynda keden! Aldyn-ala rúqsat aluyng kerek! Kólik toqtaydy, ózing týsip, arnayy kabinalardan jәne tekseru oryndarynan ótesin. Barlyq jerlerde qaruly saqshylar, olardyng bәrinde forma jәne kóbine avtomat (myltyq) bolmaghanmen keltek pen nayzalary bar. Búghan taghy aqyly joldardaghy toqtau oryndaryn qosynyz.

Barlyq memlekettik mekemelerde, qonaqýilerde saqshylar, beynekameralar, tura bir temir tordyng ishinde jýrgendeysin. Olardyng bәri derlik qorshalghan, qorshaudyng ýsti jaghy arandy temir torlar. Janar-jaghar may beketterine kirerde jýrgizushilerden basqa jolaushylardyng bәri kólikten týsip tosyp túrasyz (kóbinde arnayy jasalghan oryndar bar).

Búnda internet jýiesi joq, ózderining bizdegi «vatsapqa» úqsas «vechat» atty jelileri bar, kóbine sonymen habarlasady. Telefon tariyfining baghasy qoljetimdi bolu kerek, barlyq jerde sol bizdegidey telefongha shúqshighan júrt.

Birde bir audangha kirerde jolbasylarymyz qújattarymyzdy alyp kedenge ketken edi, bir shәnkildegen qytay kele qalyp, bizge birdeme-birdeme dedi. Jýrgizushi aityp-aq jatyr, oghan qaraytyn anau joq, bizge «týs te týs» dep ymdap túr! Qasymdaghy ekeumiz qyzyq ýshin, qoldy bir siltedik te teris qaradyq! Anau qoyar emes, taghy qoldy «ketshi» degendey siltep qoydyq! Sol-aq eken ol da, mashinany ainalyp kelip, esikti ashyp, «ny hau!» dep resmy týrde, qolyn shekesine ústap (chesti, salut berip), nayzasyn ústay qaldy! «Endigi qaljynymyz bolmas» dep ekeumiz kýlip týstik! Sol kezde jolbasshymyz kep, anaghan birdemelerdi zirkildenkirep aityp úyaltty...

Tipti, taksy kólikterining de jýrgizushi men jolaushy arasyna tor ornatylghan. Biz de Sovet dәuirinde ómir sýrdik, totalitarlyq jýieni әbden kórgenbiz, degenmen qazirgi kýndegidey tehnikany paydalana otyryp, mynanday sistema qúrghandy kórmedik. Bylay qarasanyz, elding kóbine júmys ta tauyp bergendey, biri-birin andyp otyrghanday sezinesin. Sondyqtan qazaq balasyna taghdyr mandayyna berudi nәsip etken tәuelsizdikti nyghayta týsip, shynayy bostandyqqa qol jetkizip, qoldan shygharmaudy jazsyn deging keledi eriksizden...

Mening kórgenim, bir kezdegi erkindeu jatqan alyp territoriyaly Shynjannyng bir púshpaghy ghana. Sondyqtan ózimshe, ózime baghdarsham-kumir sanaytyn Shoqan babamyzsha (әtteng ol kisidey ghúlama, úqypty, enbekqor bolsam, әli de talay nәrseni bayqar ma edim! Ózime tәn jalqaulyq әserinen, barghan saparymdy jarty jyldan song ghana bayandap otyrmyn, talay nәrse, detalidar úmytylyp ta qalghan bolar!) kórgenimdi jazyp otyrmyn! Belgili bir hronologiyaq, kýndik tәrtipti saqtamadym. Áriyne, ondaghy qandastarymyzgha ziyany tiymesin dep, sayasy ahualdy mýlde tilge de tiyek etken joqpyn! Eger, qateleu payym jasasam, nemese kórgenim, bayqaghanym tura bolmasa, oqushydan keshirim ótinem!

Qúlja

Qart Qúlja! Eski Qúlja, kәri Qúlja!

Keruen joly! Týrkining әri Qúlja.

Qasiyetti topyraghyna bas iyer em,

Qabyldasan, úlynday, meni Qúlja.

 

Ataghyng bar! Kezinde dýrildegen,

Jolay almay jat júrttyq dirildegen.

«Aqtandaq bop Altyshar nege túr» dep,

Esinde me? Búl jerge Shoqan kelgen.

 

San tarihtyng qaynadyng qazanynda,

Talay qaldyng jat júrttyng mazaghyna.

Qútqarugha talpynghan Syzdyq babam,

Ýmit ýzgen, Badәulet zamanynda.

 

Sodan bastap, qart Qúlja kimge qaldyn,

Sony oiladym, әr oidyng týbin shaldym.

Búl kýnde izdep túrmyn! Kórinbeysin,

Sezgendeymin, bar múnyn kәri shaldyn.

 

Ol kәri shal tarih qoy, kemsendegen,

Qazirgiler, óltirip, kómsem degen.

Tas ýy men, temir torlar basyp qalyp,

Ýmitterim ýzildi, kórsem degen.

 

Rossiya, Amerika, Aghylshynnyn,

Kózing kórdi, sayasy shapqyndyghyn.

Baylap bergen, Szo Szuntan, Shen Shisaygha,

San qúrbandy, eske alyp, jatsyng býgin.

 

Áli túrsyn, Ilening angharynda,

Jetesing be, asqaqty armanyna?!

«Volifram, tantal, uran, múnaylaryn»,

Sor bolyp jabysty ma, mandayyna...

 

Ózgerip ketkenimen bәri Qúlja,

Tәnirtaugha qarap qoy, kәri Qúlja.

Eskirgen dualdardy kóre almastan,

Mening de oiym bop túr, mylja-mylja...

***********************************

Sayramkól

Biyik taular tónip túrghan Sayramkól,

Kómkerilgen, tónkerilgen qayran kól.

Ejelden-aq qazaghymnyng jaylauy,

San qyzyqtyng ordasynday sayran kól.

 

Tәnirtaudyng qúshaghynda terbelip,

Sybyrlaysyn, erekshe bir týrge enip.

Ansaysyng ba búrynghy ótken kýnderdi,

Tereninde sayrap jatqan kýndelik.

 

Móldir sudy endi kimder keshedi,

Saghyndyrghan kýndering bar keshegi.

Bir zat týsse tolqynymen qaqpaylap,

Shygharady kólding ózi desedi...

 

Solay bolar!

Tym taza ghoy suyq su,

Tolqyndaryng jaghalaudy juyp túr.

Kermek dәmin! Jasyl jaylau ainalan,

Tabighatyng súlulyqtan túnyp túr.

 

Tәnirtaudyng bir úshynda Sayramkól,

Qazaq salghan jaghasynda sayran kól.

Qazir qorshau!

Aynalanda temir tor,

Mýmkin dúrys! Tiyispesinshi! Qayran kól...

***********************************

Áuliyeshoqy

Áuliyeshoqy!

Alystan múnarlandyn,

Barghym kelip, qasyna qúmarlandym.

Shiyr joldar ainalyp jetkeninshe,

Taghatsyzdan, ornymda túra almadym.

 

Týr-týsing sonshalyqty nege sary?!

Ón boyynnan seziler tekting mәni.

Saghynyshtyng týsi me... tolghandyrghan,

Osy súraq kókeyge kele qaldy.

 

Biyigine, shynyna kóp qadaldym,

Bayqadym, syrghyp aqqan jylgha baryn.

Úqsattym, tamshylaghan kóz jasyna,

Beretin, san tarihtyng bir habaryn.

 

Áuliyeshoqy!

Kóp oigha sala berdin,

Kelip túrar ózine bara bergim.

Áulie bolsan, úlyndy syrtqa teppe,

Áytpese, shoqy bolyp qala bergin...

************************************

Azken Altay (Azamat Aqylbekov)

Jetysuskiy

Abai.kz