2018 جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا، ارنايى 10 كۇندىك ىسساپارمەن قحر، شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى رايونىندا (شۇار), دەلەگاتسيا-ماماندار قاتارىندا بولىپ قايتتىم. بۇل ءىسساپار، قر جانە قحر مينيسترلىكتەرىنىڭ كەلىسىمى بويىنشا، تاجىريبە الماسۋعا باعىتتالعان ءىس-شارالارعا ارنالعان.        شۇار-عا قاراستى ىلە-قازاق جانە موڭعول اۆتونوميالى وبلىستارى جەرىندەگى ىلە وزەنىننىڭ باس جاعىنان باستاپ، بۇراتالا، الاشانكوۋ-دوستىق ارالىقتارىن تۇگەلدەي ارالادىق. بۇل جونىنەن العاندا جولىم تولىقتاي بولدى دەۋىمە بولادى (اسىرەسە، اناۋ-مىناۋعا بۇيىرتپايتىن شەكارا بويىن كورگەنىم).

ارينە، شىڭجاڭ دەسە ءار قازاق بالاسى نازار اۋدارامىز، ويتكەنى، قحر-دا كوپتەگەن قانداستارىمىز تۇرادى، 2010 جىلعى رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ولاردىڭ سانى - 1,5 ملن-عا جۋىق (دەگەنمەن ءارتۇرلى دەرەكتەر كەزدەسەدى، 2 ملن، ءتىپتى كەيبىرەۋلەر 3 ملن-عا جۋىق دەسەدى). قالاي بولعانمەن، قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى شىڭجاڭ وڭىرىندە ەكەنى انىق، اتاپ وتكەن ىلە-قازاق وبلىسىندا 1 ملن-نان استام قازاق تۇرادى.

ءبىز بۇل جەردە سوڭعى كەزدەردە ورىن الىپ جاتقان ساياسي جاعدايلاردى مىسالعا الماي، ءوز كوزىمىزبەن كورگەندەرىمىزدى قىسقاشا بايانداۋعا تىرىسامىز.

 

شەكارا

سونىمەن، جاركەنتتەن قورعاسقا جۇرەتىن اۆتوبۋسقا مىندىك، جۇرگىزۋشىسى – شالا-پۇلا ورىسشا دا سويلەي الاتىن قاتپا قارا قىتاي. بۇرىنعىداي اعىل-تەگىل ساۋداگەر ادام جوق (الدە ارنايى ەكونوميكالىق ايماق اشىلعان سوڭ با ەكەن), ال مىنا جولاۋشىلاردىڭ كوبى، اقىرىن سۇراستىرساق، قحر-نان ءارتۇرلى تەحنيكانى ايداپ الىپ كەلەتىندەر ەكەن، بۇل دا ءبىر كاسىپ كوزىنە اينالسا كەرەك، ايداپ اكەلگەنى ءۇشىن اقشا الاتىن كورىنەدى. باراردا، قايتاردا ول تەحنيكالاردى دا كوردىك، كوبىسى ۇلكەن قۇرىلىستارعا، جول سالۋعا ارنالعان جول تەگىستەگىش، تيەگىش، تاپتاعىش... اسىرەسە، قاراپايىم عانا اسفالت تاپتاعىش-كاتوكتى كورىپ ءىشىم ۋداي اشىدى، ءداپ وسىنى قولعا السا وزىمىزدە دە شىعارۋعا بولار ەدى عوي!.. قحر-نىڭ تەحنيكالارىن كورىپ ءىشىڭ اشيتىن جاعدايلار وتە كوپتىگىن سەزىنەسىڭ! مىسالى، بىزدە 1970 جىلدارى بالمۇزداق، گازەت ت.ب. ۇساق-تۇيەك تاسۋعا ارنالعان «مۋراۆەينيكتەر» بولۋشى ەدى عوي، ءبىز ونى ۇمىتىپ تا قالدىق! ال مىندا شە، ءتۇر-ءتۇرىن شىعارىپ قويعان، كىشكەنتايىنان باستاپ، اجەپتەۋىر جۇككە، ادامعا ارنالعاندارىنىڭ سانى، ءتۇرى جەتكىلىكتى. ءبارى دەرلىك ەلەكتروموبيل، سۇراستىرعانىمىزدا ءبىر تاۋلىك قۋاتتاندىرعان ءبىر-ەكى تاۋلىككە تولىق جەتەدى ەكەن! تىرىلداتىپ توقتاماي كەتىپ بارا جاتقان شارۋالاردى، ساۋداگەرلەردى، ايەلدەردى كورىپ ەرىكسىز قىزىعاسىڭ! تيەگىش تەحنيكالاردىڭ بىزدەگى «ك-700, ت-150-تارداي»، ياعني بەلىنەن 90 گرادۋسقا دەيىن بۇرالمالى ەكەنى كورىنىپ تۇر. باسقا دا تەحنيكالاردىڭ ءبارى دە دۇنيە ءجۇزىنىڭ وزىق تەحنيكالارىنىڭ كوشىرمەلەرى دەۋگە بولار، ءبىزدىڭ «كاماز، زيلداردى»، يتاليانىڭ «حوۆالارىن»، جاپونيانىڭ، امەريكانىڭ ورمان، اۋىل شارۋاشىلىق، قۇرىلىستىق ماشينالارىن ەلەستەتكەندەي بولدىق. ال جەڭىل ماشينالاردىڭ ءتۇر-ءتۇرى بارلىعى دا شەت ەلدىڭ كولىكتەرىنىڭ كورىنىسىندەي. ەڭ «مودالىسى» «حوندانىڭ ح-ترالى» سياقتى، سوعان مىنگەن ىشكى تۋريستەردىڭ (نومەرلەرىنىڭ سەريالارىنان كورىنەدى) شىڭجاڭدا اعىلىپ جۇرگەنىن كوپ بايقادىق. باياعى نەمىستەن العان «سانتانا» بىرەن-ساران قالىپتى. تاريحتان قاراعاندا جاپونيا دا دامۋ بارىسىندا تەحنيكالاردىڭ كوشىرمەلەرىن الىپ، دامىتقاندىعى ەسكە تۇسەدى...

اۆتوبۋستىڭ جارتىسى قىتايلىقتار (ولار وزدەرىن «حانزۋمىز» دەيدى عوي، بىزدەگى قالىپتاسقانداي ايتا بەرەلىك. نەگىزى، «قىتاي» ولارعا اسا جاقپايتىن دا ءسوز سياقتى عوي، بىراق، ءبىز «قىتاي» دەۋىمىزگە دە بولاتىن سياقتى). بۇلاردىڭ كوپشىلىگى جاس جىگىتتەر، بىزدەگى الدەبىر قۇرىلىستان قايتقانعا ۇقسايدى. بىرنەشە رەت قۇجات تەكسەرىستەردەن كەيىن، ءوزىمىزدىڭ كەدەنگە دە جەتتىك. ادەتتەگىدەي كەلەڭسىزدىكتەر: كەدەنشىلەردىڭ ەلدى ايقايلاپ سىزىققا يتەرمەلەۋى، ەلدىڭ ەشتەمەگە قاراماي، ءتىپتى، ءبارىبىر ءبىر اۆتوبۋسقا مىنەتىندىكتى دە ەسكەرمەي، مادەنيەتسىزدىكپەن العا ۇمتىلۋى... وڭباعان، ساسىق، اقىلى (100 تگ) دارەتحانا... اقشا جيناعىش ايەلدەن «-نە ءۇشىن جينايسىڭدار، مىنانداي كىر-لاس جەر ءۇشىن؟ ۇيالمايسىڭدار ما؟» دەسەم، «-اعا، بىزگە باستىقتارىمىز ايتتى عوي! ەندى جاڭا كەدەنگە كوشسە سونداعى تۋالەت كۇشتى بولاتىن شىعار...» دەيدى... ەححح، كوڭىلىمە «وسى ءبىز ەل بولامىز دەسەك اجەتحانانى دۇرىستاساق» دەگەن ارمان پايدا بولدى (مىسالى، جاپونيادا دارەتحانالار تەگىن، قاجەت بولسا شارشاعان ادامدار سوندا جاتىپ، تىنىعىپ تا الادى دەگەندى ەستىگەندە، اتام قازاقتىڭ «ەل بولام دەسەڭ بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن سوزىنە «وعان قوسا دارەتحانانىڭ ەسىگى مەن تەسىگىن تۇزە» دەگەندى قوسىپ ايتقىڭ كەلەدى ەكەن...)! ال، شىڭجاڭداعى قالالاردا اقىلى دارەتحانا كورمەدىم... تازالىق تا اجەپتەۋىر، تەك قانا شەكارالىق قورعاستان باسقا جەرلەردە... ماقۇل، بوپتى...

تاعى ءبىر ىڭعايسىزدىق ورىن الدى، ياعني، ءبىر قىتايلىقتىڭ قۇجاتى دۇرىس بولماي، اۆتوبۋستى 1,5-2 ساعاتتاي ۇستادى. «بۇلارىڭىز دۇرىس ەمەس قوي، كىنالىنىڭ ءوزىن عانا الىپ قالىپ، باسقانى جىبەرمەيسىڭدەر مە؟» - دەگەنىمىزگە، كەدەنشىلەرىمىز، «- ءبىزدىڭ قۇقىعىمىز بار...» - دەستى...

بىزدەگى ىرىڭ-جىرىڭداردان كەيىن شەكاراعا قاراي تارتتىق، بەيتاراپ ايماقتىڭ ءوزى 1,5-2 شاقىرىمداي. قىتاي كەدەنىنە دە جەتتىك، بايقايمىن «قىتايلىقتاردىڭ» ۇندەرى ەرەكشە، «جارقىن» شىعا باستاعانداي! ونشاقتىسى ورتادا تۇرەگەلىپ تۇرعان ەدى، سونىڭ بىرەۋى قۇلاعىمنىڭ تۇبىندە تۇرعانىنا قاراماي، باسقالارعا ايعايدى باسىپ تا قويادى! نەگىزى، وسىلاردىڭ قاتتى ايعايلاعانى، وزدەرىنە «جەڭىسكە» جەتكەندەي سەزىنە مە،  كىم ءبىلسىن! ايتەۋىر، بەتىڭە قاراپ تۇرىپ، اتتانداي بەرەدى، ولارىنا باسىندا مۇلدە ۇيرەنە المادىم! الگىنى ءتۇرتتىم دە ىمداپ «اقىرىن سويلە!» دەگەندى ءبىلدىردىم! ءسوزىم دالەلدى بولۋى ءۇشىن، «پوليتسياعا ايتام» دەپ ايتىپ ەدىم، قالاي تۇسىنگەنىن يت ءبىلسىن بە، ءۇنى ءوشتى... بۇل ءادىستى كەيىن دە بىرنەشە رەت قولداندىم!

قىتاي كەدەنىنە جەتكەندە باسقاشا «قىزىقتار» باستالدى، اۆتوبۋس جۇرگىزۋشى بار قۇجاتتارىمىزدى جيناپ الىپ، ساپقا ءتىزىپ قويدى! وزىمىزدەگىدەي ەركىندىكتىڭ جوقتىعى بايقالا باستادى. بۇلاردىڭ قوناقجايلىعى اسا بايقالمادى، وزدەرىنىڭ ادامدارىن الدىمەن وتكىزىپ، ءبىزدى شاقىرايعان كۇن استىنا قاقتاپ قويدى...

قۇجاتتارىمىزدى الىپ كەدەنگە دە كىردىك، بايقايمىن قىتايلىقتار ءوز ادامدارىن اسا تەكسەرىپ جاتپاعانداي، ال ءبىزدى ءبىراز قارادى، تەلەفوندارىمىزدى دا اشىپ كوردى. الدىن-الا ەسكەرتىلگەنىمىز سەبەپتى (تەلەفونداعى «اسسالامالەيكۋم..» دەگەندەردى وشىرگەنبىز عوي) اسا پروبلەمالار بولعان جوق، تەك مەنىڭ ءبىر تۆ بەرگەن سۇحباتىم ساقتالىپ قالعان ەكەن، شۇقشيعان قىتاي «كەزەحستان...» دەدى، «ءيا» دەدىم باس شۇلعىپ... جىبەردى! ونىڭ ۇستىنە بىزدەگى شاقىرۋ قاعازىندا پەكيندىك مينيسترلىك-«نايابۋدىڭ» قىزىل ءمورى تۇرعان ەدى، بايقاۋىمشا سول دا تەكسەرۋشىلەرگە قاتتى اسەر ەتىپ، بىزگە كومەكتەسەتىن سياقتى!      كەدەنشىلەردىڭ بارلىعى قىتايلار، تەك اراسىندا ءبىر قازاق جىگىتى ءجۇر، ءبىز جاقتان بارعانداردىڭ كوبى ونىڭ اتىن اتاپ، ءبىر تىلدەسىپ قالىپ جاتىر، ازداپ پاڭدىعى بايقالعانمەن دە، ءوزى جاقسى جىگىت ەكەن، دۇرىستاپ جاۋاپ قاتىپ تۇردى. كەدەنشىلەردىڭ كيىمدەرى باياعى سوۆەت اسكەرى فورماسىن ەلەستەتتى.

سونىمەن قويشى، ايتەۋىر ارى ءوتىپ، بىزدەردى توسىپ تۇرعان قوناقجاي ادامدارعا جەتكەنىمىزشە ءتۇس اۋىپ ساعات بەستەر شاماسى بولدى.

 

قوناق كۇتۋ سالتتارى

ءبىزدى قارسى العاندار شىنىمەن قوناقجاي، جاقسى ادامدار: ولاردىڭ ىشىندە ۇرىمشىدەن (اۆتونومنام) كەلگەن قازاق قىزمەتكەر، وبلىستىق ءبىر قازاق، ءبىر قىتاي جانە اۋداندىق ەكى قىتاي قازمەتكەرلەر. بارلىعى قال-جاعداي سۇراسىپ، امانداسىپ، «حا-حا»-لاسىپ جاتىر. سول جەردە ءبىر-ەكى قازاق جىگىتى كەپ، ۆاليۋتا ايىرباستاۋدى ۇسىندى، قىزىق ءۇشىن كۋرسىن سۇراپ ەدىم، بىزدەگىمەن بىردەي ەكەن! سوندا بۇلار قانداي پايدا تاپپاقشى، تۇسىنبەدىم. ۆاليۋتا دەمەكشى، بۇندا دوللار ىشكى اينالىمدا جوق، ارنايى بانكتەرگە بارۋ قاجەت كورىنەدى، بىزدەگىدەي ەركىن ايىرباس ورىندارى دا كورىنبەيدى.

بۇل جەردە قازاق، ۇيعىر، دۇنگەن، قالماق، قىتايدىڭ دا كافە-رەستوراندارىن كوردىك. باسىندا وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ تۇرلەرىن اجىراتا الماۋشى ەدىم، كەيىنىرەك اقىرىنداپ زەر سالا قاراساڭ شامالاۋعا دا بولادى ەكەن ء(ارتۇرلى حالىقتار كوپتەگەن جىلدار بويى بىرگە ارالاسىپ تۇرعاندا ءتۇر، ءداستۇر، كيىمدەرى دە ۇقساپ كەتەتىنى بار عوي). بارشاسىنىڭ قوناق كۇتۋدەگى سالتتارىنا قىتايلىق ەلەمەنتتەر كوپ ارالاسقان، ونىڭ ۇستىنە بىزبەن بىرگە جۇرگەن پەكيندىك، اۆتونومدىق چينوۆنيكتەر بولعان سەبەپتى، ءبىرىنشى قۇرمەت سولارعا دا ارنالىپ جاتقانداي سەزىلەدى، ارينە، بىزدەردى دە ۇمىتپادى! قىزىعى، بۇندا قوناق ۇندەمەي تىڭداپ وتىرسا، ءۇي يەسى مەيمانداردىڭ كوڭىلىن كوتەرۋگە بارىن سالادى، ءان دە ايتادى، ءسوز دە سويلەيدى. ءسوز ارناعاندا قوناقتاردىڭ دارەجەسىنە قاراپ باستايدى، سولاردىڭ ارقايسىسىنا (توپتارىنا) ارناپ، ءبىر-ءبىر ريۋمكادان ىشكەندە ونشاقتىسى كەتىپ قالعان قوجايىننىڭ جاعدايى قالاي بولىپ قالادى دەسەڭشى؟! وعان قوسا وتىرىس بارىسىندا ءوزىڭ قالاعان ادامعا بارىپ، سولارعا ارناپ ءسوز ايتىپ، العىزاتىنى (ايىرىم-جەكە توست) تاعى بار. بىراق، الدەكىم ءتىپتى قىزىپ قالسا، بارىپ دەم الىپ كەلسە، وندايدى ەشكىم سوكەت سانامايدى دا ەكەن! سونىمەن، وزدەرى ماقتاپ قوياتىن «كۇرىشتەن اشىتىپ جاساعان، ەرتەڭىنە باس اۋىرتپايتىن» اراقتارىنان ءبىراز «گامبەيلەتسەڭ» تالاي جەرگە بارىپ تا قالاسىڭ! سوسىن، بۇلاردىڭ ىشكەن ىدىسىڭدى قاشان قايتا تولتىرىپ قوياتىنىن ۇقپايسىڭ (لىپ ەتكىزەدى دە، «ال كانە، ال، العا» باسادى), سوندىقتان بايقاۋ كەرەك-اۋ، ءۇستى-ۇستىنە كەتە بەرسە نە بولعانىڭ؟ «اراقتاتۋدى» باستار الدىندا ءبىراز تاماق ءىشىپ الاتىندارى دۇرىس ەكەن، بىزدەگىدەي اش قارىنعا «زىڭ» دەگىزبەي. نەگىزى، سولارى ماعان مۇلدە جاقپادى، اتىرگە ۇقساس ءدامىن كورگەن سوڭ، قايتا اۋىزعا الا المادىم، ازداپ سىراسىن ءىشتىم.

تەمەكى تارتۋعا كەلگەندە، بىزدەر ەلدە، قۇدايعا شۇكىر، تارتىپكە ۇيرەنىپ قالىپپىز، ارنايى جەر ىزدەيمىز! ال ولاردا ءبىرشاما ەركىندەۋ كورىنەدى (قازىرگى ۋاقىتتا اراق، تەمەكىگە دە شەكتەۋ قويىپ جاتىر دەسەدى), كەز كەلگەن جەردە، ءتىپتى داستارحان باسىندا دا شەگە بەرۋگە بولادى. ال، قوناقۇيلەردە ارنايى ورىن بەلگىلەنگەن (بايقاۋىمشا، ەگەر نومەردە، كۇلسالعىش تۇرعان بولسا، بۇرقىراتا بەر، ال جوق بولسا بايقا، ءورت ءسوندىرۋ دابىلى قاعىلماسىن!).

...ءومىر بويى تويىپ تاماق ىشپەگەن حالىقتىڭ اسەرى بولعاندىقتان بۇندا دا ەرەكشە تاماق «ءپىر-كۋلتى» ورىن العان دەۋگە بولادى، باسىندا ءتۇرلى ءيىستى، ءشوپتى، ءارتۇرلى شاي بەرىلەدى دە (كەيى جاعادى، كەيى جوق، تاعام تۇرلەرى دە سولاي), ارى قاراي، داستارحان ءتۇرلى تاماقتارمەن تولتىرىلا بەرەدى، تولتىرىلا بەرەدى. كوك-ءشوپتىڭ ءتۇر-ءتۇرىن قوسقاندا ءبىر داستارحانعا ون بەس-جيىرما ءتۇرلى تاعام قويىلادى دەسەم ارتىق ايتپاعان بولام. ارينە، ونىڭ ءبارىن تاۋىسىپ جاتقان ەشكىم جوق، سوندا بولسا، ەجەلگى قىتاي داستۇرىمەن سونشاما ىسىراپقا بارادى جانە كەلگەن تاعامنىڭ اتاۋى اتالىپ تا، «مىنادان الىڭىزدار» دەگەن ءىلتيپات تا ۇزدىكسىز ايتىلىپ وتىرادى.

قازىرگى قىتاي تويىنعان، ءتىپتى، ءوز باسىم، الاسا بويلى قاتپا قارالاردى كوپ كورمەدىم دە (وندايلار وڭتۇستىكتە دەسەدى) ال شۇار-داعى، سولتۇستىكتىڭ قىتايلارى كادىمگىدەي بويشاڭ، ىشكى جاقتان كەلگەن تۋريستەردىڭ كوپشىلىگى سەمىز دەۋگە دە، كيىم ۇلگىلەرى ەركىن دەۋگە بولادى (وعان قاراعاندا قىزمەتكەر، جاستارى ۇلكەندەۋ قازاق، قالماقتار بۇرىنعى ماو فورماسىنا ۇقساس كيىم ۇلگىسىندە).

بەرىلەتىن تاعامداردىڭ كوبى نەشە ءتۇرلى دامدەۋىشتەر قوسىلعان قۋىرعان تاماقتار، ولارىنىڭ كوبىنىڭ ءيىسى ءوز باسىما تىپتەن ۇنامادى، اسىرەسە، زيرە بولۋى كەرەك، سول جانە قىتايبۇرشاق سوۋسىنا مۇلدە ۇيرەنە المادىم (ولارىن بار تاعام تۇرلەرىنە قولداناتىنداي). كوبىنە ۋداي اششى، ايتكەنمەن تۇزسىز، سوندىقتان، مەن سياقتى تۇزدى جاقسى كورسەڭىز جانە ەكى تاياقشامەن جەي الماساڭىز، وزىڭىزبەن ءبىر قۇتى تۇز جانە شانىشقى الا بارعانىڭىز ابزال. قايناتىپ پىسىرگەن ەت سيرەكتەۋ. ال قوناقۇيلەردەگى ەرتەڭگى ءوزىڭ تاڭدايتىن «شۆەد داستارحانىنان» ايتەۋىر، وزىڭە ۇنايتىن تاماعىڭدى تاباسىڭ، پىسىرىلگەن جۇگەرى الۋعا، نەمەسە، ارنايى بۇرىشتان جۇمىرتقا قۋىرتىپ، تۇزداتىپ الۋىڭىزعا بولادى.

بىزدەردى، سونشا ءبىر ماڭىزدى باسشىلار بولماعانىمىزبەن «ءتورت جۇلدىزدى» قوناقۇيلەرگە، كۇندىگى 70-80 $-لىق نومەرلەرگە ورنالاستىرىپ ءجۇردى، وعان اۋزىمىز اشىلىپ قالعانىمىزدا، «سىزدەردىڭ قاۋىپسىزدىكتەرىڭىز جانە جاقسى دەمالعاندارىڭىز ماڭىزدى» دەستى. اقىرىنداپ سۇراعانىمدا، اۋدارماشى «سىزدەر وتە قاراپايىم ەكەنسىزدەر، ءسىزدىڭ ەلدەن كەلگەن، كۇندىگى 500-550 $-لىق ورىنداردى تالاپ ەتكەن اكىمدەردى دە كورگەنبىز. بار بىتىرەتىندەرى قاسىنداعى كومەكشىسىنە ايقايلاپ، اتتانداي بەرەدى، وزدەرى اسا ەشتەمە بىلمەيدى دە...» دەگەندەرىنە ەشتەمە ايتا المادىم...

جالپى العاندا، بىزدەردىڭ شىعىندارىمىزدى مەكەمە ەسەبىنەن تولەيدى ەكەن، ونىسى ەندى، كەرەمەت قوي، بىزدەگىدەي، مامانداردان القىن-جۇلقىن اقشا جيناۋ سياقتى كورىنىس جوق! ورىن جەتىسپەي قالعان جاعدايدا، مەكەمە ەسەبىنەن جەكە مەنشىك ماشينالاردى دا، تاكسي دە جالداي بەرەدى.

پەكيننەن، «اۆتونومنان» كەلگەن چينوۆنيكتەرمەن ارنايى كەزدەسۋ وتكىزىلىپ، تۋرا ءبىر مەملەكەت ارالىق كەلىسىم-شارت جاسالعانداي جيىندار وتكىزىلىپ، اركىمنىڭ دارەجەسىنە سايكەس ەكى جاقتان ماماندار قول قويعان قاۋلىلار قابىلداندى. نەگىزى، ونداي چينوۆنيكتەر وزدەرىن حالىققا جاقىن ۇستاۋعا، قاراپايىم كورىنگىسى، كيىنگىسى دە كەلەتىنى دە بايقالىپ تۇرادى. بىراق، وزىنە سونشالىقتى قاتىسى بولماعانمەن، بۇنداعى ءومىر تۇگەل ساياسيلانعانداي اسەر ەتەدى، سويلەگەن سوزدەرى دە، ءبىر-ءبىرىنىڭ ءجۇرىسىن اڭدىپ تۇراتىنداي. ءوز ەلدەرىن كەلسىن-كەمەسىن ماقتاي بەرۋگە، كەمشىلىكتەرىن جاسىرۋعا قۇشتار. بىرەر مىسال، سايرامكولدىڭ جاعاسىنداعى (سايرامكول ولەڭىم سوندا جازىلدى) جايلاۋداعى قازاق اۋىلىندا ء(بىر-ەكى قازاق ءۇي، ازداعان مال، بايقاۋىمشا تۋريستەردى كۇتۋگە ارنالعان) قازاق جاس بالا كەلىپ، قۇمعانمەن قولىمىزعا سۋ قۇيدى، ءداستۇرىمىزدى، قانداستارىمىزدى كورگەنىمىزگە ريزا بولىپ، بالاقايدىڭ باسىنان سيپاپ، اقشا ۇسىندىق. سونى بايقاپ قالعان پەكيندىك چينوۆنيك قاسىمىزعا جەتىپ كەلىپ، قادالا قالدى، ول كەلگەن سوڭ، باسقالارى دا جينالا كەتتى. ونىسىن تۇسىنە قالدىم دا (جالپى ءبىز دە، ساپار بارىسىندا ارقاشان ادەپ ساقتاپ، بۇنداعى قانداستارىمىزعا زيان كەلمەۋىن ەستەن شىعارمادىق), اۋدارماشى قىز ارقىلى، «جۋنگو ەلىنىڭ قامقورىندا وتىرعان قانداستارىمىزدى كورگەنىمىزگە قۋانىشتىمىز، ال اقشا بەرگەنىمىز - ول ءبىزدىڭ سالت-ريزاشىلىعىمىز، نەگىزى، ايەلدەر قوناققا كەلگەندە ءۇي يەلەرىنە، اسىرەسە بالالارعا ازداپ بولسا دا سىيلىق الا كەلەدى، ال بىزدەر ەركەكتەرمىز! كونفەت، ءتاتتى ارقالاپ جۇرمەيمىز عوي...»،- دەدىم ءازىل-شىنى ارالاس، سول-اق ەكەن ول دا: «تاماشا ءداستۇر! بىزدە سولاي ازداپ بولسا دا سىيلىق الا كەلەمىز»،- دەپ، ءوزى دە اقشا بەرىپ جاتتى. ال، بىردە جول بويىندا كەزدەسكەن كارىلەۋ قىتاي ايەل كەلىپ، قولىن جايعان ەدى، ويىمدا ەشتەمە جوق، ۇساق تيىن-تەبەن ۇسىنا بەرىپ ەدىم، جەرگىلىكتى چينوۆنيكتەر الگىنى باس سالىپ، ۇرسىپ، قۋىپ جىبەردى...

چينوۆنيكتەر دەمەكشى ولاردىڭ وزدەرىنە وتە ساق بولۋىنا كوپتەگەن سەبەپتەر بار (جۇمىس تابۋ قياندىعى; مەملەكەتتىك، بيۋدجەتتىك قىزمەتكەرلەرگە وكىمەت تاراپىنان ءبىرتالاي جاعدايلار جاسالعان، ارزان نەسيە; كەسىمدى جالاقى; كەپىلدى زەينەتكەرلىك), ونىڭ ۇستىنە جان-جاعىڭا كۇدىكپەن قارايسىڭ (مىندەتتى تۇردە اڭدۋ بارداي سەزىنەسىڭ، بۇل جونىندە بۇرىنعى كەڭەس كەزەڭىن ەرىكسىز ەسكە الاسىڭ). ولاردىڭ جالاقىسى دا بىزدەن جوعارىلاۋ (اۋداندىق دەڭگەيدەگى قاتارداعى مامان وزىنە ءۇي الۋعا تولىق مۇمكىندىگى بار), ايتكەنمەن، تالاپ تا قاتتىراق! مىسالى، «تومەندەتۋ ساياساتى» دەگەن بار، ول دەگەنىڭ، جوعارى قىزمەتتەگى ادامدى ءبىراز ۋاقىتقا تومەندەتىپ، ەل اراسىندا تۇرۋعا جىبەرەدى، ءوز كەزەگىندە ول چينوۆنيك وزىنە بەكىتىلگەن ۇيلەرگە كەزەكپەن قونىپ تۇرىپ، بار جاعدايىن، مۇڭ-مۇقتاجىن انىقتاپ، ەسەپ بەرۋى قاجەت... كەرەمەت! ءبىزدىڭ دە ءتىل جانە ەل جاعدايىن بىلمەيتىن اكىم-قارالاردى سويتسە عوي...

جالپى العاندا، بۇنداعى قابىلدانعان باعدارلامالار، مۇلتىكسىز ورىندالاتىنداي، مىسالى، «بالەن جىلعا دەيىن، شاتىرسىز ۇيلەر بولماۋى كەرەك» دەسە، بولمايدى... «كەدەيلىكپەن كۇرەس» باعدارلاماسى بويىنشا وكىمەت تاراپىنان ەلگە جاقسى جاعداي جاسالىنعان، مىسال رەتىندە، تەگىن قازاق ۇيلەر بەرىلىپ، تۋريستەردى كۇتىپ، ناپاقا ايىرىپ وتىرعان قازاقتاردى كورگەنىمدى ايتا كەتسەم بولادى. دامدەۋىشتەرىن سەۋىپ-سەۋىپ، كادىمگى تاس كومىرگە ء(بىز جەي المادىق، جەرگىلىكتىلەردىڭ قالاي تامسانىپ جەپ جاتقانىن تۇسىنبەدىم) ءپىسىرىپ، كاۋاپ ساتىپ جاتقاندارىنا ريزا بولدىم (اسىرەسە، شاۆشال، مونعول كۇرە (جالپى «كۇرە» ەمەس، تۇركىلىك «كىرە» ءسوزى بولۋى كەرەك دەگەن ويدامىن), اۋداندارىنا بارا جاتقان جول بويىنداعى اۋليەشوقىنىڭ ماڭىندا ونداي كۇتۋ بيزنەسى ءبىرشاما دامىعان). قازىرگى قىتاي اشتىقتان قۇتىلىپ، قىدىرۋعا جەتكەنىن ايتتىم، مىنە سولار (ىشكى جاقتان كەلگەندەر بىلىنەدى، ونىڭ ۇستىنە ماشينا سەريا-نومەرلەرىنەن دە كورىنەدى), جەرگىلىكتى ەلدەن ماۋسىم بويىنشا جىلقى، ەشكى، قوزى ت.ب. ەتىن جەۋگە دە كەلەتىن كورىنەدى...

بۇندا، تاڭ بىزدەن، قۇلجا جاركەنتتەن بار بولعانى 100 شاقىرىمداي عانا جەردە بولعانىمەن، كادىمگىدەي ەرتە اتادى. ۋاقىت بەلدەۋى دە بىردەي، الايدا، جۇرت جۇمىستى پەكين ۋاقىتىمەن (2 ساعات قالىڭقى) ەسەپتەيدى. قوناقۇيدىڭ جوعارعى قاباتىنان قانشا ۇڭىلگەنىممەن ەسكى قۇلجانى، دۋال، مەشىتتەرىن كورە المادىم، اينالانىڭ ءبارى دە كەيىنگى ەۆروپالىق ۇلگىدەگى جاڭا قالا. سوندا بولسا دا، استانالىق پروفەسسور اعا سىيلاعان قالامدى «وسىندا شوقان بابامىزدىڭ اياعى تيگەن ەدى-اۋ» دەگەن نيەت بولار، ءبىر كوگال جەرگە لاقتىرىپ جىبەردىم. نەگە ولاي ىستەدىم، ءوزىم دە تۇسىنبەيمىن (قۇلجا اتتى ولەڭىم سوندا جازىلدى)...

 

جولدار جانە قۇرىلىستار

شىڭجاڭداعى جولدار جاقسى، مۇمكىن ەۆروپاعا جەتە قويماس، ايتكەنمەن جاقسى. بىزدەگى سالىنىپ جاتقان جولدار تۋرا سونىڭ كوشىرمەسى، ارينە، وعان قاراپ، ەڭ بولماسا ورتانى بولەتىن تەمىر (قاڭىلتىر) وزىمىزدەن شىقپاعانى ما دەگەن ويعا ەرىكسىز قالاسىڭ.

اۆتوجولدار اقىلى، بىزدە قوسىلايىن دەپ جاتقان تەرمينال-دۇڭگىرشەكتەر ءدال سونىڭ بەينەسىن قايتالاعانى ايتپاسا دا بەلگىلى بولار. دۇڭگىرشەكتەردە كوبىنە جاس قىزدار وتىرادى، اقشاسىن الىپ، «حا...حا» دەپ ىزەتپەن قول بۇلعايدى.

بۇندا، قىزىعى، «جولاقشا» بولعان كۇننىڭ وزىندە، جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە ماشينالار جول بەرمەيدى، سيگنالىن «بيپىلداتىپ»، تاپتاي جازداپ، وتە بەرەدى. ەلدى-مەكەندەر اراسىندا بىزدەگىدەي قول كوتەرىپ تۇرعان جولاۋشىلاردى كورمەيسىڭ، ارنايى اۆتوبۋستار جۇرە مە، ول جاعىن بىلمەدىم! ال، قالالاردا تاكسي قىزمەتى ءبىرشاما جاقسى، باعا نارقى بىزدەگىمەن شامالاس، جۇرگىزۋشى مەن ارتقى جاق اراسىنا تەمىر تور قويىلعان. جالپى ساقتىق ماسەلەسى تۋرالى كەيىنىرەك ايتامىن.

ءسىرا، قىتايلار تاۋلاردى ۇڭگىپ توننەل سالۋدى جاقسى مەڭگەرىپتى، قورعاس-ءۇرىمشى تاس جولى بويىنداعى تالقى اسۋىنداعى سونداي ءتورت جەر استى جولدارىنان وتەسىڭ، ال، اسپالى سياقتى كورىنەتىن (باعاندارداعى) كوپىرلەرگە، جولدارعا قاراساڭ، باس كيىمىڭ اينالىپ جەرگە تۇسەدى، سونىمەن كوتەرىلەتىنىڭە، تۇسەتىنىڭە سەنبەي دە قالاسىڭ. اينالا قاراعاي، كەرەمەت تابيعات، توننەلدەردىڭ ۇزىندىعى 1,5-2-2,5-3 شپقىرىمداي، ىشىندە جارىق، جول بەلگىلەرى ورناعان، جۇرۋگە تولىق قاۋىپسىز دەۋگە بولادى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار «بۇنداي كوپىر ازيادا جوق» دەسەدى (جالپى ۇزىندىعى 12 شاقىرىمداي. كەزەڭنەن اسقان سوڭ، تۇگەلدەي تورمەن قورشالعان كەرەمەت تۇنىق سايرامكول، سۋى اششىلاۋ كەرمەك ء(بىزدىڭ الاكولدىڭ سۋىنا ۇقسايدى), سۋىق، دەگەنمەن مال ىشەتىن دە سياقتى، بۇرىن اينالاسى جايلاۋ، قىستاۋ بولعان، قازىر جولاتپايدى. ەستۋىمشە شىعىس بولىگىنىڭ سۋى تۇششىلاۋ كەلەدى...

بۇدان ءبىرتالاي وتكەن سوڭ، بۇراتالا، ياعني، موڭعول اۋدانى (قازاقتاردىڭ ايتۋىنشا بۇنداعى قازاق سانى موڭعولداردان كوبىرەك، كىم ءبىلسىن، دەگەنمەن، ودان قازاققا كەلىپ-كەتەر نە بار دەسەڭشى. ءبىراز قازاق قىزمەتكەرلەردى كوردىك) باستالادى. بۇل جاقتىڭ تابيعاتى قۇلجانىكىندەي ەمەس، قۋاڭداۋ، شولەيتتەۋ، ءبىزدىڭ تاۋلارعا كۇنگەيلەۋ كەلگەننەن سوڭ بولار. دەگەنمەن، قالا ماڭىنداعى ويپاڭداردا ەگىستىك، جاقسى دامىعان، ءتىپتى ماقتا ەگىستىگىن دە بايقادىم. بۇراتالاداعى قازاق كافەسىنەن ءدام تاتقان ەدىك، قازاعىمىز دا بۇل كاسىپتى جاپ-جاقسى مەڭگەرىپتى، ىشىنە قازاقي بۇيىمدار، اسپاپتار، اڭ تەرىلەرى ت.ب. قويىلعان. قوجايىنى جاس جىگىت كەپ، مەنەن «قانداي كەمشىلىكتەرى بار ەكەنىن ايتۋىمدى» سۇرادى. ءبىراز اقىلىمدى ايتىپ، ساتتىلىكتەر تىلەدىم، وعان ريزا بولدى.

«اراسان» اۋدانىنىڭ دا تابيعاتى قۋاڭداۋ، ءبىر قازاق اعايىن، تاۋدان اسقاندا الماتى وبلىسىنىڭ سارقان اۋدانى ەكەنىن جانە بۇرىننان سول جەرلەردە ەل جايلاۋدا كەزدەسىپ تۇرىپ كەلگەنىن ايتتى. «قازىر شە» دەگەنىمە، «قازىر ول جايلاۋ بىزگە قارادى» دەدى...

موڭعول كۇرە جاققا جۇرگەندەگى سارعىش ءتۇستى اۋليەشوقىعا ىنتىعا قارايتىنىڭ ءسوزسىز، كەرەمەت تابيعات! ال، اينالمالى (سەرپانتين) جولدارى ودان دا كەرەمەت، اينالىپ-اينالىپ تاۋعا ورمەلەي بەرەسىڭ، ورمەلەي بەرەسىڭ...، قىستا جۇرگىزبەيتىن دە كورىنەدى. ەستۋىمشە، وكىنىشكە وراي، بۇندا دا ۇزاق توننەل قازىلىپ، سۋ قويماسى سالىنباقشى.

جالپى ورتالىق بيلىك، شىڭجاڭعا كوپتەگەن قارجى سالىپ، بارلىق جاعىنان ەكپىندەپ يگەرە باستاعانى سەزىلىپ تۇر. قالالاردىڭ بارلىعى دەرلىك قايتا سالىنعان، ەسكى ۇيلەردى كورمەيسىڭ. ونىڭ ۇستىنە، كەپتەگەن جەرلەردە جاڭا سالىنعان كوپ قاباتتى ۇيلەر «مەن مۇندالايدى»، ولاردىڭ كىم ءۇشىن سالىنىپ جاتقانىن بىلمەدىم. جولدىڭ بويلارىندا كوپتەگەن تسەمەنت، قيىرشىق تاس ت.ب. زاۆودتار مولىنان كەزدەسەدى.

 

ەكولوگيا ماسەلەسى

بارلىق ەكپىندى يندۋسترياليزاتسيا جۇرگىزىلگەن (ۇشىراعان) ەلدەر سياقتى، مۇندا دا ەكولوگيا ماسەلەسى ايقىن، كۇردەلى ەكەنى انىق. بىزدەن بار بولعانى 100 شاقىرىم جەردە بولعانىمەن، قۇستاردى، ءتىپتى، قايدا بولسا كەزدەسۋى ءتيىس قارعانىڭ ءوزى سيرەك. سارقىراپ اعىپ جاتقان سۋلار جوق، ءبارى دە ەلدى-مەكەندەرگە بۇرىلىپ، تامشىلاتىپ سۋعارۋعا الىنىپ بىتكەندەي، تەك ارنالارى قالعان.

قۇلجا القابى ەكى الىپ تاۋدىڭ اڭعارى جانە ىلە وزەنىنىڭ بويى بولعاندىقتان، جەرى قۇنارلى، بيىكتەن قاراساڭ تۋرا الىپ ءبىر باۋ-باقشا دەرسىڭ، ءتۇرلى جەمىس اعاشتارى، جۇگەرى، جۇزىمدىك، ەگىن القاپتارى...

قورعاستان شىعا بەرە تۇگەلدەي دەرلىك ءبىر تاۋ، كۇن ساۋلەسىن تۇتاتىن ەلەكتر اينالارىمەن قاپتالعان (بارلىق جەردە بۇنداي قۇرىلعىلار كەڭىنەن قولدانىلادى).

تۇندە كەلە جاتىپ، جۇگەرى القاپتارىنىڭ اينالىسىندا جانىپ تۇرعان شامداردى كورىپ، بىزدەر باياعىدا قولدانىپ، قازىر ۇمىتىپ كەتكەن، زياندى كوبەلەكتەردى تۇتقىشتار ەكەنىن تۇسىنە قويدىم (تۇنىمەن جارىققا ۇمتىلىپ جينالعان كوبەلەكتەردى تور دورباسىمەن بىرگە ەرتەڭىنە ورتەپ جىبەرەدى).

بارلىق جەردە ءداستۇرلى ەگىستىكتەرمەن قاتار، پايدالى، ەكولوگيالىق-ەكونوميكالىق جاعىنان ءتيىمدى كوسمەتيكالىق، ءدارى-دارمەكتىك داقىلدار (سالبەن، شالفەي، جالبىز، تۇيمەداق ت.ب. سياقتى) ءوسىرۋ جاقسى جولعا قويىلعان. ماقسارى ەگىستىكتەرىندە گۇلىن تەرىپ جۇرگەندەر دە كوپ، ءسىرا، دانىمەن قاتار گۇلىن دە پايدالانۋ جاقسى قولعا الىنعان.

بۇنداعى بارلىق ەگىستىكتەر، قالانى كوگالداندىرۋ، بارلىعى دا تامشىلاتىپ سۋعارۋ ارقىلى ىسكە اسىرىلادى (تەحنولوگياسىنىڭ تۇك قيىندىعى جوق: رەزينا-پلاستيك تۇتىكتەرگە سۋ ناسوسپەن بەرىلىپ تۇرادى).

موڭعول كۇرە جاقتاعى اتشاباردىڭ ماڭىندا جايىلىمدىق جەرلەردى دە سۋعارىپ جاتقانىن بايقادىم. ال، اتشابارعا كەلسەك، وتە جاقسى كۇتىمدە، ءتۇرلى اتتاردىڭ ءتۇر-پورودالارىن دا قىزىقتادىق. قازاق مامان ارابي جىلقى تۋرالى دا ءبىرتالاي دەكتەر ايتتى، بىلگىر مامان ەكەن، ول جىلقىنىڭ بىرەر سۇيەكتەرىنىڭ باسقا جىلقىعا قاراعاندا كەم بولاتىنىن دا تىلگە تيەك ەتتى (بىزدەگى بيولوگيالىق بار تەرميندەردى ءبىلىپ تۇر). بۇندا دا قىتايلىقتاردىڭ بالالارى كەلىپ، اتقا ءمىنۋدى ۇيرەنىپ، دەمالاتىن جاعداي دا جاسالىپتى، ءسىرا، قىتايلار بالالارىنا قاتتى كوڭىل بولە باستاعان سياقتى (ارينە، اقشا بولعان سوڭ عوي). ەستۋىمشە، بالالارىن مەكتەپكە بەرگەن اتا-انا ەش الاڭسىز كۇنى بويى جۇمىستارىمەن جۇرە دە بەرەدى ەكەن... ەححح، ءبىزدىڭ ەل نەگە سولاي ىستەمەيدى دەسەڭشى! ەرتەمەن بالانى جۇلقىلاپ وياتىپ، مەكتەپكە ۇشاسىڭ، ونى الىپ قايتۋىڭ كەرەك، قوسىمشا ساباق بولسا تاعى اپارۋ... كەيىنگى كەزدە ءبىر بالاعا ءبىر كۇتۋشى قاجەت بولدى عوي!

بۇراتالا جاقتاعى، اراسان اۋدانىندا ءبىر تاماشا مۇراجاي-تەرراريۋمدى تاماشالاۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. بۇنداعى باعىمداعى نەگىزگى جاندىك ءۇشتىستى كەسىرتكە، ياعني، سوناۋ دينوزاۆرلاردىڭ زامانداسى، قازىرگى كۇندە جويىلىپ بارا جاتقان – تريتون. ءبىزدىڭ تەكەلى تاۋلارىنداعى سۋلاردا ازداپ بولسا دا ءالى كۇنگە دەيىن كەزدەسەدى، الايدا، «قىزىل كىتاپقا» ەنگەنىمەن، بىزدە بۇنداي، قولدان ءوسىرۋ سياقتى قامقورلىقققا الىنباعان. مۇراجاي دەمەكشى، جولباسشىلارىمىزدان قۇلجا مۋزەيىن كورسەك دەگىنىمىزدە، بىرەۋىنەن، «ارنايى رۇقسات كەرەك» دەگەنىن ەستىپ قالعانىم بار... ال، بىردە ءبىراز بوس ۋاقىتىمىز بولىپ قالىپ، دۇكەن-بازارلاردى كورسەك دەگەنگە ەش قارسىلىقسىز اپاردى (نەگىزى، ساۋدا جاساۋ ءۇشىن دە ءبىراز ونەر كەرەك قوي، مەنىڭ ءبىر كەرەگەىمدى دۇكەننىڭ سىرتىنان ىشتەگىگە قاراعاندا ەكى ەسە قىمبات باعاعا الا سالعانىما قاسىمداعىلار ابدەن كۇلگەنى بار. جەرگىلىكتى قازاقتار ساۋداگەرلەرمەن جاپ-جاقسى ساۋدالاسادى).

ساۋدانى ايتىپ قالعان ەكەنبىز... قايتاردا قورعاستا كولىك توسىپ وتىرىپ، شىمكەنتتىك قازاقتاردىڭ ايەلى بار، ەركەگى بار، ءبىر توبىنا كەزدەسىپ، ءبىراز اڭگىمەلەستىك. سول ۇرىمشىگە بارادى ەكەن، توۆارلارىن اپاراتىن جەرىنە دەيىن كولىككە تيەپ جىبەرىپ، وزدەرى سوڭىنان جەتەدى ەكەن. ونداي جەتكىزۋشى فيرمالىق اۆتوكولىكتەر الدامايتىن كورىنەدى. جاس جىگىت تالاي اڭگىمە ايتتى، كورەياعا دا بارىپ جۇمىس ىستەپتى، ەندى وسىلاي جۇرۋگە ءماجبۇر... اقىرى، «ءوز ەلىمىزدە جاقسى جۇمىسىڭ بولىپ اعايىن-دوس اراسىندا، ويناپ-كۇلىپ جۇرگەنگە نە جەتسىن» دەپ تۇيىندەدى. كوڭىلىن اۋلادىم: «- ءبىزدىڭ كەيبىر جىگىتتەر... وسى جاققا كەلىپ، ازداپ ويناپ-كۇلىپ، ءىشىپ-جەپ بار تابىسىنان دا ايرىلىپ قالعاندارىن دا ەستىگەم، سەندەر وندايدان اۋلاق شىعارسىڭدار...». جىگىت بىردەمە ەسىنە ءتۇستى مە جادىراي كۇلدى، «ە اعاسى، باستىسى اقىلىڭدى ىشپەۋدە عوي. بىردە جەرلەستەر جينالىپ، ۇرىمشىدە قوي ساتىپ الىپ، كووكە شىعىپ تويلاعانىمىز ءبىزدىڭ دە بار ەدى...»... ءبىزدىڭ كولىك كەلىپ، جەرلەستەرىمىزبەن قوشتاسىپ، ساتتىلىكتەر تىلەدىك.

...ەكولوگيا ماسەلەسىن الدىعا قويعان ۇكىمەت ءبىرتالاي نانىمسىزداۋ قادامدارعا باراتىن سياقتى. دەن اتايدىڭ (قىتايدىڭ باعىنا تۋعان) رەفورماسى نەگىزىندە بۇندا دا جەر ادامدارعا ۇزاق مەرزىمدە جالعا بەرىلگەن عوي، ەندى سونى قايتا الۋ ءۇردىسى كوپ كورىنەدى. ءبىراز «ماۋ» ء(بىر گەكتار 15 ماۋعا تەڭ) جايىلىمعا يە بولعان قازاق، قالماق قازىرگى ساياسات بويىنشا، ول جەرگە مال جايماي، وتەمىن السا، ءبىراز پۇل الادى ەكەن (ولاي بولسا مال باعىپ قينالىپ قايتپەك). وسىدان بولار، جالپى شىڭجاڭدا مال باسى ءبىراز ازايىپتى، بىراق، ۇكىمەت ارزانداۋعا جول بەرمەيتىن كورىنەدى (مىسالى، قوي باعاسى بىزدەن ەكى ەسە قىمبات).

كوشپەلىلەردى «وتىرىقتاندىرۋ ساياساتى» دەگەن بار، ونىڭ ماعىناسى: ءبىر جەرگە بىردەي ۇيلەر سالىپ، سوعان كىرگىزەدى، ال، مالىن ءىرى كەشەندەردە (وزدەرى فەرما دەپ قويادى) ۇستاۋعا نەگىزدەلگەن. بۇنىڭ ارتىندا، «بالالارىڭدى وقىتۋ، مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋ، قامقورلىق» دەگەندەر بولعانمەن، ساياسات تا بولۋى ابدەن مۇمكىن، ەركىندىك جوعالادى (بۇل ەلدە، كەزىندەگى كسرو-داعىداي، ءومىردىڭ بار سالاسى ساياسيلاندىرىلعان)...

زياندى شەگىرتكەمەن كۇرەس تە، ەكولوگيانى ساقتاۋ تۇرعىسىنان جۇرگىزىلەدى، ياعني ۋلى حيميكاتتاردى قولدانۋ بارىنشا ازايتىلعان. ونىڭ ورنىنا شەگىرتكە قاپتاعان جەرلەرگە تاۋىق، كۇركەتاۋىق باعۋ جولعا قويىلعان (بۇل ەندى كەرەمەت ۇلگى!), قۇستارعا دايىن بەلوكتى جەم. شەگىرتكەلى اياقتاردا قۇس باعىپ وتىرعان شارۋالاردى كورۋگە بولادى، دايىن بولعاندارىن ساتىپ جاتادى، باعاسى دا جاقسى. ونداي قاۋىپتى جەرلەرگە تابيعي الا تورعايلاردى (شەگىرتكەنىڭ جاۋى) قولدانۋ ءۇشىن، ارنايى ۇيالار تۇرعىزىلعان (تۇك تە قيىندىعى جوق، قابىرعا سياقتى كىرپىشتەن اراسىندا ۇياشىقتار قالدىرىلىپ قالانعان), ونىڭ اينالاسىنا مال بارماۋ جانە وسە باستاعان بالاپاندار قوناقتاۋ ءۇشىن ۇلكەن تاستار اينالدىرىلا توگىلگەن.

وسى جەردە ءبىزدىڭ ءبىر مامان وسىمدىك زيانكەستەرىنىڭ ءتۇر-تۇرلەرىن جەرگىلىكتى ماماندارعا قاراعاندا 10-15 ەسەدەي ارتىق بىلەتىندىگىن كورسەتكەن ەدى، ولار تاڭقالعاندىعىن جاسىرمادى، ءبىر ۇلكەندەۋ كىسى: «ارينە، سىزدەردىڭ عىلىمي جاعىنان العاندا نەگىزدەرىڭىز وتە جوعارى. ءالى-اق بىزگە دوس مەملەكەت قازاقستان، عىلىمى مىقتى دامىعان ەل بولادى، سەنىمدىمىز» دەگەنىنە ريزاشىلىعىمدى بىلدىردىك.

جايىلىمداردا، شابىندىقتاردا تىشقان تەكتەس زيانكەستەر سانىن رەتتەۋ ءۇشىن جىرتقىش قۇستارعا ارناپ تۇرعىزىلعان ارنايى باعانالار ورناتىلعان. بىلاي ۇكىمەتتىڭ ەكولوگياعا باسا ءمان بەرۋى زاڭدىلىق تا، ويتكەنى پەستيتسيدتەردى، مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى كوپتەپ قولدانۋدىڭ سالدارى ايتپاسا دا بەلگىلى عوي (نەگىزىنەن، ەكولوگيالىق اپات جاقىندىعى سەزىلگەندەي، ۋلانۋدى انىقتايتىن باستى ينديكاتور قۇستار دەسەك، ونىڭ جاعدايىن ايتتىم). بۇنداي جۇمىستاردىڭ بارلىعىن ءتيىستى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر اتقارادى.

ەسىمە سوعىستان كەيىنگى كۇرت دامىعان جاپونيا ءتۇستى، ولار دا كەيىنىرەك ەس جيىپ، زياندى زاۆودتاردى شەت ەلدەرگە شىعارعان سوڭ، ۇمىتپاسام، وزەندەرىنە 20-30 جىلدان كەيىن عانا بالىق ورالعان ەدى. ال، بۇندا ازىرگە، اۋىل شارۋاشىلىعىندا حيميانى كەڭىنەن قولدانباۋ مۇمكىندىگى جوق، تاماق ماسەلەسى الدىڭعى قاتارداعى ەلدە، سولاي بولادى دا. ءبىر ماماننىڭ ايتۋىنشا قىتاي عالىمى (اتىن ۇمىتتىم), كۇرىشتىڭ ءونىمىن ءبىر ماۋ جەردەن ءبىر تونناعا جەتكىزىپ، سودان باستاپ «كوز اشىلىپ، تاماققا تويۋ باستالعان». ارينە، عىلىمدى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى، دەگەنمەن، ەگىستىكتىڭ شارىقتاي دامۋىنا اگروتەحنيكادان باسقا، ۇكىمەت قامقورلىعى، ارزان نەسيەلەر، ارنايى ناقتى ىسكە اساتىن باعدارلامالار، ەڭبەكقورلىق، وسىرگەن ءونىمدى ۇقساتۋ، مەحانيكالاندىرۋ ت.ب. سەبەپتەردىڭ اسەرى زور ەكەنى كوزگە كورىنىپ-اق تۇر. بۇل سالادا دەن اتايدىڭ رەفورماسى نەگىزىندە شارۋاعا جەر بەرىلىپ، ءونىمنىڭ وننان ءبىرى سالىق ەسەبىندە الىنىپ، تەڭ جارىمى شارۋانىڭ وزىنە قالدىرىلعان، قالعانىن ۇكىمەت ناقتى باعامەن ساتىپ العان، ال، مال شارۋاشىلىعىندا (جەرگىلىكتى قازاقتار «تەمىر قوي» اتاعان) بەرىلگەن مال باسى بەس جىلدان كەيىن ۇكىمەتكە قايتارىلىپ، ودان تۋعان ءتولى وزىندە قالدىرىلعان قادامدار جاتقانىن ءبىز جاقسى بىلەمىز...

سايرامكول سياقتى وتە ادەمى جەرلەر (جايلاۋلار) قازىرگى كۇندە تەمىر تورمەن قورشالعان، ءتىپتى، اركىمنىڭ جايىلىمدارى دا سولاي سياقتى. جەرگىلىكتىلەردىڭ ايتۋىنشا ونداي جەرلەردەن ۇكىمەت مال جايعانعا قاراعاندا، تۋريزم ارقىلى-اق پايدانى كوبىرەك تابادى ەكەن، كىم ءبىلسىن... ال، بىزدەر، مالدى جايلاۋعا شىعارعاننان دا قالدىق. قالاي بولعاندا دا، ولاردىڭ جايلاۋدارى بىزدەگىدەي ات قۇلاعى كورىنبەيتىن قالىڭ ءشوپتى ەمەس، سۇيىقتاۋ (تاۋلاردان اققان سۋ از كەزدەسەدى، كەي جەرلەردە مۇلدە بايقالمايدى).

 

ءتىل ماسەلەسى

شىڭجاڭدا ءتىل ماسەلەسى تولىقتاي شەشىلگەن، ارينە، از ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ پايداسىنا ەمەس. بارلىق دەرلىكتەي از ۇلت وكىلدەرى حانزۋشا سايراپ تۇر، ال، وسى جاقتىڭ جەرگىلىكتى قىتايلارىنىڭ (ىشتەن كەلگەندەر ەمەس) دا كوبى ۇيعىرشا (قازاقشا دا دەڭىز) تۇسىنەتىنىن بايقادىم.

قالماقتار ءتىلىن ۇمىتىپ قالعانداي، بۇراتولا جاققا بارعاندا شەحار باتىرى باستاپ كەلگەن كوشتى ەسكە الۋ ءۇشىن، توبە ۇستىنە قويىلعان تاماشا ەسكەرتكىش-كەسەنە بار ەكەن، ەرىنبەي بارىپ تۇرىپ قارادىم. اينالاسى كوگالداندىرىلعان ساياباق، ءبىرشاما تازا، دارەتحانا دا قويىلعان، ادام جۇرەتىن جولدار بار. ساياباق ءىشى تۇگەلدەي تامشىلاتىپ سۋعارىلۋدا. موڭعولداردىڭ توبە باسىنا قوياتىن ۇيگەن تاس-وبا ستيلىندە جاسالعان ء(وز جەرلەرىنىڭ شەكاراسىن بەلگىلەۋ رەتىندە بيىك جەرلەرگە سونداي وبا سالادى، وندا ادام جەرلەنبەگەن، تەك سولاردىڭ قۇرمەتىنە دەسەدى). ايتۋلارىنشا، ول كوش 12 مىڭ شاقىرىم ءجۇرىپ، وسى جەرگە جەتكەن، نەگىزى، بۇرىنعى يمپەريالىق ورتالىق وكىمەت شەكارانى قورعاۋعا وسى كوشپەلىلەردى اكەلىپ قونىستاندىرعان. سول وقيعالاردى ەسكە الاتىن ءبىر تاماشا ءان ەستىدىم (قالماق اندەرى وتە اۋەزدى، دەنەنى شىمىرلاتاتىنداي كەلەدى), اۋدارىپ بەرۋلەرىن سۇراعانىمدا: «اسپاندا ۇشقان تىرنالار، ساعان ايتام مۇڭىمدى... ارتتا قالعان جەرىمدى قاتتى ساعىندىم... ىستىق سالەمىم... سول قايعىمدى شيشا اراق ءىشىپ باسپاسام...»،- دەگەن ماعىنادا، الايدا، سوزدەرى قىتايشا. مۇڭعۇل كۇرەدەگى، بىزدەر سىبە-قالماق دەيتىندەر دە سونداي، ياعني، شەكارانى قازاقتاردان قورعاۋ ءۇشىن اكەلىنگەن...

ۇيعىر، قازاقتار تۇگەلدەي ءوز تىلىندە سويلەيدى، الايدا، قازىرگى جاستار، اسىرەسە، قالاداعىلار ۇمىتا باستاپتى. بۇنداعى چينوۆنيكتەردىڭ كەيبىرىن اسىرە پەكينشىل (ەكى سوزدەرىنىڭ ءبىرى «ءبىزدىڭ ەل تاماشا، كوسەمىمىز وتە ءبىلىمدى» بولىپ كەلەدى) دەۋگە بولادى، سوندايدىڭ بىرىنەن ونىڭ ءمانىسىن سۇراعانىمدا، بالالارىنىڭ «-سول ءتىلدى قايتەم، ۇلتتىق مەكتەپتى بىتىرسەم، مىقتى وقۋعا دا تۇسە المايمىن! ونى ۇيرەنۋ قوسىمشا ۋاقىتىمدى الادى...»،- دەيتىن كورىنەدى. كەيبىرى، دەمالىستاردا، «ءداستۇردى ۇيرەنسىن» دەپ، بالالارىن اۋىلعا جىبەرەتىن كورىنەدى (نەگىزى، ءوز ەلىمىزدە تۇرىپ، كوبىمىزدىڭ بالامىز قازاقشا بىلمەسە، ءبىز ولارعا نە دەۋىمىز كەرەك؟!).

ءبىز قولدانبايتىن جالپى تۇركىلىك سوزدەردىڭ دە ءبىرازىن ەستىدىم، مىنە، سولاردى وزىمىزگە قولدانۋعا قوسساق وڭ بولار ەدى. مىسالى، بىزدەگى «كەڭسەنى، بۇلار «يرادا» دەيدى ەكەن، «وفيسقا» قوسىمشا (اسىرەسە، باسقا ەلدەن قوناقتار كەلگەندە) وسى ءسوزدى دە قولدانساق، دۇرىس بولار ەدى...

بۇنداعى ۇلتتىق ايماقتار جەرگىلىكتى ادامدار نەگىزىندە قۇرالعان، مىسالى، قازاق باسىم اۋداندار، قازاق اۋدانى دەلىنەدى، باسشىسى دا قازاق بولادى. ونداي جاعدايدا قىتايلار سانى ەسەپكە الىنبايدى، مىسالى، ءبىر اۋداندا 450 مىڭ ادام بار ەكەن، سونىڭ 150 مىڭى عانا قازاق، سوعان قاراماي، اۋدان قازاقتىكى اتالادى! بىراق، ونداي اكىمدەردىڭ بارلىعى دا قىتاي سەكرەتاردىڭ باقىلاپ، باسقارۋىندا. سەكرەتار دەمەكشى بۇنداعىلاردىڭ بارلىعى دا، ءبىزدىڭ «كارتا، بەنزين، شوفەر، كۆاس، موروجينيالارىمىزدى» قولدانا بەرەدى، تۇگەل تۇسىنەدى. بۇل، تاريحتان بىلەتىنىمزدەي، شىڭجاڭنىڭ ءبىزدىڭ ەلمەن تىعىز بايلانىستا بولعانىن كورسەتەدى ء(تىپتى، بۇرىنىراقتا قىتاي وكىمەتى كسرو-عا، «شىڭجاڭدى وزدەرىڭە الىڭدار» دەگەنى دە بار، ال بانك سيستەماسى سوۆەتتىك بولعان ەدى عوي. ول ەندى كەلمەسكە كەتكەن ۋاقىت، كەزەڭ. قازىر ءبارى دە باسقاشا، قىتاي بيلىگى شىڭجاڭدى شىنداپ يگەرۋگە كوشكەن). بۇنداي جەرلەردەن باسقا، ءبىر ەرەكشە جەرلەر كورىنەدى، سۇراعانىمدا «ديۆيزيانىڭ جەرى» دەستى (ەسىمە قىتاي وكىمەتىنىڭ جارتىلاي اسكەري قۇرامالاردى مولىنان اكەلىپ ورنالاستىرعانى ەسىمە تۇسە قالدى!). سونداي جەرلەردە اجەپتەۋىر توپىراق ۇيىلگەن، قورشاۋسىز قىتاي مولالارى كەزدەسەدى، ال، مۇسىلمان بەيىتتەرىن كورمەدىم (مۇمكىن جولدان اۋلاق قويعىزاتىن بولار (نەگىزى، قازىرگى كۇندە، اسىرەسە، ىشكى جاقتارىندا، ەجەلگى قىتاي داستۇرىنە كەلمەگەنىمەن دە، ءمايىتتى جەرگە قويۋدى توقتاتىپ تا جاتىر عوي).

اۋليەشوقىنىڭ ەتەگىنە توقتاعاندا، ءتورت قازاق قارياسى كەزدەسە كەتتى! ارينە، «اسسالامالەيكۋم» دەپ سالەم بەردىم! ولاردا ۇيىرىلە كەتتى، اتشابارداعى بايگەگە بارا جاتىر ەكەن، سۇراقتاردى جاۋدىرادى: «قالاي وتتىڭدەر... قازىر ۆيزا بەرمەيدى عوي... ەل قالاي...» بىرگە جۇرگەندەردىڭ ەكەۋىنىڭ قاسىما جەتىپ كەلگەنىن بايقاپ، اڭقاۋلاۋ قاريالارعا «امان بولىڭىزدار، الدىمەن قۇجاتتارىڭىزدى تۋرالاپ، زاڭدىلىقتاردى ساقتاڭىزدار، سوندا قينالمايسىزدار عوي...»،- دەپ اسىعا قوشتاستىم. بىزگە جەتىپ جاتقان حابارلارداعىداي بولسا، بيلىكتىڭ مومىن قازاققا تيىسەتىن ءجونى دە جوق-اۋ دەگەن ويلار كەلدى. قازاق، ۇيعىر مەن دۇنگەن ەمەس، جالتاقتاۋ عوي! ءبىر مامانى: «ءبىزدىڭ قازاق وتىرىقتانعان سوڭ دا، ءبىر جاقسىسى اقىسى از بولسا دا كەز كەلگەن جۇمىستى ىستەي بەرەدى! مىسالى، باسقالار 70 مىڭ سۇراعان جەردەگى جۇمىستى 30 مىڭعا دا ىستەي بەرەدى»،- دەپ قويادى... ول «ەندى ماقتانىش ەمەس قوي! بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ ماسەلەسى عوي»، دەدىم ىشىمنەن. مومىن قازاق دەمەكشى، شىنىمەن سولاي عوي، بۇرىنعىداي ەمەس، از ۇلتقا دا بالا سانى ەكەۋگە شەكتەلگەن. ءبىر اۋىلدىق قازاقتان «سول شەكتەۋگە قاراماي تۋسا قايتەدى» دەسەم، «ويباي اتاماڭىز! ول وكىمەتكە قارسى شىققانمەن بىردەي، ال، ءتورت ايدان سوڭ بالا بىلىنگەندە، ونى الادى، تىپتەن تۋاتىن بولسا، ونىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايدى! جازا دا قولدانىلۋى مۇمكىن...»،- دەپ ۇرەيلەندى. وسى تۋرالى اۆتونومدىق چينوۆنيكتىڭ كوزقاراسى باسقاشالاۋ: «...بوسقا قاجەتى نە؟ بالا تۋعان سوڭ، وعان جاۋاپتىسىڭ، بولاشاعىن ويلاۋ قاجەت! مىسالى ۇرىمشىدە، جاقسى پاتەر 100 مىڭ دوللار كولەمىندە، بالاڭ ەرجەتكەنشە، بىرەۋىنە ءبىر ءۇي الىپ قويۋ كەرەك! ءوزىم قازىرگى كۇندە ءبىر ءۇي الدىم، ەندى ەكىنشىسىنە دە اقشا جيناپ جاتىرمىز. وقۋ بىتىرگەن سوڭ جوو-نا ءتۇسۋ كەرەك قوي...» دەدى...

قوناقۇيدىڭ استىنداعى اسحانادا، جاس قازاق قىز ىدىس-اياق جيناۋشى بولىپ ءجۇردى، بىزگە ءىش تارتادى. امانداسىپ، بىرەر ءسوز ايتىپ قالامىز. حالىقتار كوپتەگەن جىلدار بىرگە تۇرعان سوڭ، سويلەۋ مانەرى دە وزگەرەدى ەكەن، ءبىز سياقتى قاتقىلداۋ سويلەمەيدى، ءسوزىن سوزىپ، ىڭىلداي، مۇرنىنان ايتادى، قىزىقتاۋ ەستىلەدى. قارىنداسىمىزعا قايتاردا، ساتتىلىكتەر تىلەدىك، «ەلگە كەل» دەستىك...

بىردە بايقاماي، تۇسىنبەستىكتەن، ءوز نومەرىمدە كوبىرەك وتىرىپ قالىپپىن، سويتسەك، بارلىعى ەسىك الدىندا مەنى توسىپ تۇرىپتى، سونى، بىرگە بارعان جىگىت، القىن-جۇلقىن كەپ ايتا ساپ، ءوزى قايتا جۇگىرىپ كەتتى. اسىعا-ۇسىگە كيىنە ساپ، مەن دە جۇگىرگەن قالپى ليفتىگە وتىرا ساپ تومەن ءتۇستىم. شىققان سوڭ قاراسام قىزمەتتىك ليفتىگە ءمىنىپپىن، تومەندەگى، جەراستىنداعى قوسالقى-شارۋاشىلىق بولىمىنەن بىراق شىعىپپىن. اينالا وڭشەڭ كورپە تىس، اناۋ-مىناۋ كوتەرگەن قىتاي قىز-ايەلدەرى، الگىلەردەن بىلگەن شەتەلشە-قازاقشا-ورىسشامدى ارالاستىرىپ ءجون سۇرايمىن. ءبارى يىقتارىن قيقاڭداتادى. اقىرى بىرەۋىنىڭ قولىنان ۇستاپ ماشينا ايداعاندى ىمداپ ءتۇسىندىرىپ جاتىپ ەسىكتى تاپتىم، ءبىر قۋىستا ەكەن! مۇلدە باسقا جاقتان شىققان ماعان ءبارىنىڭ ىشەك-سىلەلەرى قاتىپ تۇرىپ كۇلگەنى! مەنىڭ قىسىلعانىم تۇك ەمەس، مۇندا اعىلشىنىڭدى قاجەت ەتىپ جاتپاعاندارىن ناق انىقتادىم. ارينە، شەت ەلگە بارا جاتقاندار، عىلىممەن اينالىسقاندار قاجەتتىلىكتەن ۇيرەنەدى عوي، ال ءوز ەلىڭدە سونىڭ قاجەتى نە ەكەن... «بىزدىكى نە تىراش» دەگەن وي كەلدى.

تۇسىنبەسەم دە ءبىراز قىتايشا تۆ حابارلارىن قاراعانىم بار، كوممۋنيستىك يدەولوگيانى عانا كورسەتەتىن شىعار دەپ ويلاعان ەدىم، بايقاۋىمشا، ەسكى اسكەري ادىستەر قولدانىلاتىن تاريحي فيلمدەر دە، سوسىن، قىزىلداردىڭ جەڭگەنى تۋرالى دا فيلمدەر جەتكىلىكتى سياقتى. شەتەلدەردە ايتىپ جاتقانداي، بار سانانى دا اقىرىنداپ ميليتاريزاتسيالاندىرۋدان ساقتاسىن دەلىك...

قازاق ايماقتارىنداعى جەر-سۋ اتاۋلارى قازاقشا: مۇزارت، بەكەت، ءۇيسىن تاۋلارى دەگەن سياقتى (جەرگىلىكتى كارتادا حانزۋشالاپ تاستادى ما، ول جاعىن بىلمەدىم). سول تيان-شاننىڭ سىلەمدەرىن جاعالاي ءجۇرىپ، ءوزىمىزدىڭ نارىنقولدىڭ تۇسىنا دا جەتتىك، شەكارا، وزەن ورتاسىمەن وتەدى. سول جەردەگى زاستاۆانى 72-ءشى ارىراقتاعىسىن 74-ءشى پولك دەسەدى. بۇرىنعى تاس بەلگى بار ەكەن، كەيىنىرەكتە (كسرو زامانى) بولعان زاستاۆانى مۋزەيگە اينالدىرىپتى، اعاشتان سالىنعان ءۇي، ءبىراز قورا-قوپسى جانە وسىعان بايلانىستى ايەلىمەن بىرگە تۇرعان قىتاي شەكاراشىسى تۋرالى ءبىر اڭگىمە بار ەكەن. مۋزەيدىڭ ءىشىن ارالاپ تا كوردىك، قارۋ-جاراقتارعا، كيىم، اسكەري زاتتار ۇلگىلەرى وتان سوعىسى كەزىندەگى سوۆەت سولداتىنىڭ بەينەسىن كوز الدىمىزعا الىپ كەلگەندەي، ياعني، قىتاي ەلىنە كسرو-نىڭ كومەك-اسەرى قانشالىقتى بولعانىن ناقتى كورەسىز. جەرگىلىكتى اكىم-قازاق «-بۇگىن شەكاراعا مەن جاۋاپتىمىن»،- دەپ قويادى. بۇنىسىنان، قىتاي ساياساتى بويىنشا، «بۇنداعى اسكەرلەر ەكى جاقتى، ورتالىق پەن شىڭجاڭنان باسقارىلادى...» ەكەنىن تۇسىنە قويدىم. شىنىمەن، قىتاي سولداتتارى جوق بولدى، بىراق اينالا تۇگەل كامەرا، شىبىن ۇشىپ وتە الماس! نارىنقولىمىز كورىنىپ تۇردى. بىرەۋلەردەن ەستىگەنىم، داۋلى ايماقتار شەشىلىپ، ءبىراز جەر سولارعا قاراپتى... انىعىن بىلمەدىم. ەستەلىككە سۋرەتكە تۇسپەك بولعانىمدا، جەرگىلىكتەر «بولمايدى» دەپ توقتاتتى.

جول بويىنداعى جانە كەيبىر مەكەمەلەر اتاۋلارى يەروگليففەن قاتار اراب گرافيكاسىمەن دە جازىلعان. بۇرىن مەشىتتەر كوپ بولعان ەدى، قازىر سانى رەتتەلدى دەسەدى، ولارى شىن بولار، بىرەن-ساران كەزدەسەدى. ازان ايتىلمايدى، ءبىر قىزمەتكەردەن (بۇنداعى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەگى جۇرگىزۋشىلەر ت.ب. تەحنيكالىق جۇمىسشىلار دا وزدەرىن مەملەكەت ادامى سانايدى) «مەشىتكە باراسىزدار ما، جانازاعا قاتىسۋ شەكتەلمەي مە» دەپ سۇراعانىمدا، ماردىمدى جاۋاپ الا المادىم. قۇلجاداعى ورتالىق مەشىتتى كورگىم كەلىپ ەدى، ۋاقىت ىڭعايى جانە مۇمكىندىك تە اسا بولىڭقىرامادى...

 

قاۋىپسىزدىك شارالارى

قاۋىپسىزدىك شارالارى تىم ارتىق سياقتى، جەرگىلىكتىلەردىڭ ايتۋىنشا «انا ۇيعىرلاردىڭ قالايماقانىنان (وسى ءسوزدى كوپ ايتادى، بىزگە دە تانىس بولعانىمەن، قىزىقتاۋ ەستىلەدى) سوڭ جانە ەستىپ قالعانىمداي شىڭجاڭعا بۇرىنعى تيبەت باسشىسى كەلگەلى بەرى ءتارتىپ تىم كۇشەيتىلگەن». بۇلارى ەندى انىق: ءاربىر اۋدان اراسىندا كەدەن! الدىن-الا رۇقسات الۋىڭ كەرەك! كولىك توقتايدى، ءوزىڭ ءتۇسىپ، ارنايى كابينالاردان جانە تەكسەرۋ ورىندارىنان وتەسىڭ. بارلىق جەرلەردە قارۋلى ساقشىلار، ولاردىڭ بارىندە فورما جانە كوبىنە اۆتومات (مىلتىق) بولماعانمەن كەلتەك پەن نايزالارى بار. بۇعان تاعى اقىلى جولدارداعى توقتاۋ ورىندارىن قوسىڭىز.

بارلىق مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە، قوناقۇيلەردە ساقشىلار، بەينەكامەرالار، تۋرا ءبىر تەمىر توردىڭ ىشىندە جۇرگەندەيسىڭ. ولاردىڭ ءبارى دەرلىك قورشالعان، قورشاۋدىڭ ءۇستى جاعى اراندى تەمىر تورلار. جانار-جاعار ماي بەكەتتەرىنە كىرەردە جۇرگىزۋشىلەردەن باسقا جولاۋشىلاردىڭ ءبارى كولىكتەن ءتۇسىپ توسىپ تۇراسىز (كوبىندە ارنايى جاسالعان ورىندار بار).

بۇندا ينتەرنەت جۇيەسى جوق، وزدەرىنىڭ بىزدەگى «ۆاتساپقا» ۇقساس «ۆەچات» اتتى جەلىلەرى بار، كوبىنە سونىمەن حابارلاسادى. تەلەفون ءتاريفىنىڭ باعاسى قولجەتىمدى بولۋ كەرەك، بارلىق جەردە سول بىزدەگىدەي تەلەفونعا شۇقشيعان جۇرت.

بىردە ءبىر اۋدانعا كىرەردە جولباسىلارىمىز قۇجاتتارىمىزدى الىپ كەدەنگە كەتكەن ەدى، ءبىر شاڭكىلدەگەن قىتاي كەلە قالىپ، بىزگە بىردەمە-بىردەمە دەدى. جۇرگىزۋشى ايتىپ-اق جاتىر، وعان قارايتىن اناۋ جوق، بىزگە «ءتۇس تە ءتۇس» دەپ ىمداپ تۇر! قاسىمداعى ەكەۋمىز قىزىق ءۇشىن، قولدى ءبىر سىلتەدىك تە تەرىس قارادىق! اناۋ قويار ەمەس، تاعى قولدى «كەتشى» دەگەندەي سىلتەپ قويدىق! سول-اق ەكەن ول دا، ماشينانى اينالىپ كەلىپ، ەسىكتى اشىپ، «ني حاۋ!» دەپ رەسمي تۇردە، قولىن شەكەسىنە ۇستاپ (چەست، ساليۋت بەرىپ), نايزاسىن ۇستاي قالدى! «ەندىگى قالجىڭىمىز بولماس» دەپ ەكەۋمىز كۇلىپ تۇستىك! سول كەزدە جولباسشىمىز كەپ، اناعان بىردەمەلەردى زىركىلدەڭكىرەپ ايتىپ ۇيالتتى...

ءتىپتى، تاكسي كولىكتەرىنىڭ دە جۇرگىزۋشى مەن جولاۋشى اراسىنا تور ورناتىلعان. ءبىز دە سوۆەت داۋىرىندە ءومىر سۇردىك، توتاليتارلىق جۇيەنى ابدەن كورگەنبىز، دەگەنمەن قازىرگى كۇندەگىدەي تەحنيكانى پايدالانا وتىرىپ، مىنانداي سيستەما قۇرعاندى كورمەدىك. بىلاي قاراساڭىز، ەلدىڭ كوبىنە جۇمىس تا تاۋىپ بەرگەندەي، ءبىرى-ءبىرىن اڭدىپ وتىرعانداي سەزىنەسىڭ. سوندىقتان قازاق بالاسىنا تاعدىر ماڭدايىنا بەرۋدى ءناسىپ ەتكەن تاۋەلسىزدىكتى نىعايتا ءتۇسىپ، شىنايى بوستاندىققا قول جەتكىزىپ، قولدان شىعارماۋدى جازسىن دەگىڭ كەلەدى ەرىكسىزدەن...

مەنىڭ كورگەنىم، ءبىر كەزدەگى ەركىندەۋ جاتقان الىپ تەرريتوريالى شىڭجاڭنىڭ ءبىر پۇشپاعى عانا. سوندىقتان وزىمشە، وزىمە باعدارشام-كۋمير سانايتىن شوقان بابامىزشا (اتتەڭ ول كىسىدەي عۇلاما، ۇقىپتى، ەڭبەكقور بولسام، ءالى دە تالاي نارسەنى بايقار ما ەدىم! وزىمە ءتان جالقاۋلىق اسەرىنەن، بارعان ساپارىمدى جارتى جىلدان سوڭ عانا بايانداپ وتىرمىن، تالاي نارسە، دەتالدار ۇمىتىلىپ تا قالعان بولار!) كورگەنىمدى جازىپ وتىرمىن! بەلگىلى ءبىر حرونولوگياق، كۇندىك ءتارتىپتى ساقتامادىم. ارينە، ونداعى قانداستارىمىزعا زيانى تيمەسىن دەپ، ساياسي احۋالدى مۇلدە تىلگە دە تيەك ەتكەن جوقپىن! ەگەر، قاتەلەۋ پايىم جاساسام، نەمەسە كورگەنىم، بايقاعانىم تۋرا بولماسا، وقۋشىدان كەشىرىم وتىنەم!

قۇلجا

قارت قۇلجا! ەسكى قۇلجا، كارى قۇلجا!

كەرۋەن جولى! تۇركىنىڭ ءارى قۇلجا.

قاسيەتتى توپىراعىڭا باس يەر ەم،

قابىلداساڭ، ۇلىڭداي، مەنى قۇلجا.

 

اتاعىڭ بار! كەزىندە دۇرىلدەگەن،

جولاي الماي جات جۇرتتىق دىرىلدەگەن.

«اقتاڭداق بوپ التىشار نەگە تۇر» دەپ،

ەسىڭدە مە؟ بۇل جەرگە شوقان كەلگەن.

 

سان تاريحتىڭ قاينادىڭ قازانىندا،

تالاي قالدىڭ جات جۇرتتىڭ مازاعىنا.

قۇتقارۋعا تالپىنعان سىزدىق بابام،

ءۇمىت ۇزگەن، باداۋلەت زامانىندا.

 

سودان باستاپ، قارت قۇلجا كىمگە قالدىڭ،

سونى ويلادىم، ءار ويدىڭ ءتۇبىن شالدىم.

بۇل كۇندە ىزدەپ تۇرمىن! كورىنبەيسىڭ،

سەزگەندەيمىن، بار مۇڭىن كارى شالدىڭ.

 

ول كارى شال تاريح قوي، كەمسەڭدەگەن،

قازىرگىلەر، ءولتىرىپ، كومسەم دەگەن.

تاس ءۇي مەن، تەمىر تورلار باسىپ قالىپ،

ۇمىتتەرىم ءۇزىلدى، كورسەم دەگەن.

 

روسسيا، امەريكا، اعىلشىننىڭ،

كوزىڭ كوردى، ساياسي شاپقىندىعىن.

بايلاپ بەرگەن، تسزو تسزۋنتان، شەن شيتسايعا،

سان قۇرباندى، ەسكە الىپ، جاتسىڭ بۇگىن.

 

ءالى تۇرسىڭ، ىلەنىڭ اڭعارىندا،

جەتەسىڭ بە، اسقاقتى ارمانىڭا؟!

«ۆولفرام، تانتال، ۋران، مۇنايلارىڭ»،

سور بولىپ جابىستى ما، ماڭدايىڭا...

 

وزگەرىپ كەتكەنىمەن ءبارى قۇلجا،

تاڭىرتاۋعا قاراپ قوي، كارى قۇلجا.

ەسكىرگەن دۋالداردى كورە الماستان،

مەنىڭ دە ويىم بوپ تۇر، مىلجا-مىلجا...

***********************************

سايرامكول

بيىك تاۋلار ءتونىپ تۇرعان سايرامكول،

كومكەرىلگەن، توڭكەرىلگەن قايران كول.

ەجەلدەن-اق قازاعىمنىڭ جايلاۋى،

سان قىزىقتىڭ ورداسىنداي سايران كول.

 

ءتاڭىرتاۋدىڭ قۇشاعىندا تەربەلىپ،

سىبىرلايسىڭ، ەرەكشە ءبىر تۇرگە ەنىپ.

اڭسايسىڭ با بۇرىنعى وتكەن كۇندەردى،

تەرەڭىڭدە سايراپ جاتقان كۇندەلىك.

 

ءمولدىر سۋدى ەندى كىمدەر كەشەدى،

ساعىندىرعان كۇندەرىڭ بار كەشەگى.

ءبىر زات تۇسسە تولقىنىمەن قاقپايلاپ،

شىعارادى كولدىڭ ءوزى دەسەدى...

 

سولاي بولار!

تىم تازا عوي سۋىق سۋ،

تولقىندارىڭ جاعالاۋدى جۋىپ تۇر.

كەرمەك ءدامىڭ! جاسىل جايلاۋ اينالاڭ،

تابيعاتىڭ سۇلۋلىقتان تۇنىپ تۇر.

 

ءتاڭىرتاۋدىڭ ءبىر ۇشىندا سايرامكول،

قازاق سالعان جاعاسىندا سايران كول.

قازىر قورشاۋ!

اينالاڭدا تەمىر تور،

مۇمكىن دۇرىس! تيىسپەسىنشى! قايران كول...

***********************************

اۋليەشوقى

اۋليەشوقى!

الىستان مۇنارلاندىڭ،

بارعىم كەلىپ، قاسىڭا قۇمارلاندىم.

شيىر جولدار اينالىپ جەتكەنىنشە،

تاعاتسىزدان، ورنىمدا تۇرا المادىم.

 

ءتۇر-ءتۇسىڭ سونشالىقتى نەگە سارى؟!

ءون بويىڭنان سەزىلەر تەكتىڭ ءمانى.

ساعىنىشتىڭ ءتۇسى مە... تولعاندىرعان،

وسى سۇراق كوكەيگە كەلە قالدى.

 

بيىگىڭە، شىڭىڭا كوپ قادالدىم،

بايقادىم، سىرعىپ اققان جىلعا بارىن.

ۇقساتتىم، تامشىلاعان كوز جاسىنا،

بەرەتىن، سان تاريحتىڭ ءبىر حابارىن.

 

اۋليەشوقى!

كوپ ويعا سالا بەردىڭ،

كەلىپ تۇرار وزىڭە بارا بەرگىم.

اۋليە بولساڭ، ۇلىڭدى سىرتقا تەپپە،

ايتپەسە، شوقى بولىپ قالا بەرگىن...

************************************

ازكەن التاي (ازامات اقىلبەكوۆ)

جەتىسۋسكي

Abai.kz