Semuel Hantingtonnyng "Órkeniyetter qaqtyghysy ma?" degen maqalasynan jәne «Órkeniyetter qaqtyghysy jәne әlemdik jýiening qaytadan qúryluy» atty kitabynan keyin әlemdik jýieni jәne jekelegen elderding ishki tirshiligin órkeniyetterding arasyndaghy qarym-qatynasqa qaray otyryp baghalau keng etek aldy. Biz de osy avtordyng aitqan oilaryna sýiene otyryp Qazaqstannyng «Órkeniyetter qaqtyghysyndaghy» ornyn qarastyryp kórudi oiladyq.

Hantingtonnyng kartasynda iri 9 órkeniyet aimaghy suretteledi. Eger ondaghy órkeniyetterdi bir-birine jaqyndyghyna qaray toptastyra týssek iri ýsh órkeniyet orgha shyghady. Olar: Ontýstik Aziyalyq, Batystyq jәne  Islam órkeniyeti. Qazaqstan osy ýsh órkeniyetting týiisken jerinde ornalasqan. Eger kartagha qarasaq bizden basqa múnday geografiyada ornalasqan tek qana Resey Federasiyasy ekenin kóremiz.

Bizding órkeniyetter shekarasynda ornalasuymyz baghymyz ba, sorymyz ba? Múnyng qorytyndysyn osy taqyrypqa terenirek boylaghannan keyin shygharatyn bolamyz.

Semuel Hantingtonnyng "Órkeniyetter qaqtyghysy ma?" degen maqalasynan jәne «Órkeniyetter qaqtyghysy jәne әlemdik jýiening qaytadan qúryluy» atty kitabynan keyin әlemdik jýieni jәne jekelegen elderding ishki tirshiligin órkeniyetterding arasyndaghy qarym-qatynasqa qaray otyryp baghalau keng etek aldy. Biz de osy avtordyng aitqan oilaryna sýiene otyryp Qazaqstannyng «Órkeniyetter qaqtyghysyndaghy» ornyn qarastyryp kórudi oiladyq.

Hantingtonnyng kartasynda iri 9 órkeniyet aimaghy suretteledi. Eger ondaghy órkeniyetterdi bir-birine jaqyndyghyna qaray toptastyra týssek iri ýsh órkeniyet orgha shyghady. Olar: Ontýstik Aziyalyq, Batystyq jәne  Islam órkeniyeti. Qazaqstan osy ýsh órkeniyetting týiisken jerinde ornalasqan. Eger kartagha qarasaq bizden basqa múnday geografiyada ornalasqan tek qana Resey Federasiyasy ekenin kóremiz.

Bizding órkeniyetter shekarasynda ornalasuymyz baghymyz ba, sorymyz ba? Múnyng qorytyndysyn osy taqyrypqa terenirek boylaghannan keyin shygharatyn bolamyz.

Búl jerde atalghan ýsh órkeniyetpen birge jergilikti dәstýrdi de úmytpauymyz kerek. Óitkeni jekelegen memleketterdegi órkeniyetter qaqtyghysynda jergilikti mәdeniyet te ýlken ról oinaydy. Al Qazaqstan keshegi kóshpeliler órkeniyetining múrageri bolyp tabylady. Bizde saqtardyng andyq stiyli, qanlylardyng ata-baba әruaghyna syiynuy, týrik taypalarynyng tәnirshildigi men yrym-jyrymdary saqtalyp qalghan. Osylardyng barlyghy jergilikti dәstýrding ózegin qúrap otyr.

Aldymen, «órkeniyetter arasyndaghy qayshylyq Qazaqstanda iri qaruly qaqtyghysqa әkelui mýmkin be?»-degen súraqtyng jauabyn ashyp alayyq. Eger memleketting jýrgizip otyrghan sayasatyn, halyqtyng órkeniyetterge qaray bólinu dәrejesin, órkeniyeterding geografiyalyq aimaqtargha qaray emes býkil halyqtyng arasyna aralasa jayylghanyn,  toleranttylyqtyng Qazaq halqynyng qanynda ejelden bar nәrse ekenin eskeretin bolsaq, múnday qaqtyghystyng Qazaqstanda oryn alu yqtimaly tómen ekenin kóremiz (eng bolmaghanda aldaghy 50 jylda). Biraq kishigirim arazdyqtar, ózara pikirtalastar, týsinispeushilikter oryn alary sózsiz jәne memleket ishinde múnday qayshylyqtardyng boluy barlyq elde zandy qúbylysqa ainalghan. Eger biylik olardy asqyndyrmay, der kezinde toqtau salyp otyratyn bolsa onda memleketke keler qauip joq.

Qozghaghymyz kelip otyrghan mәsele de osy kishigirim qayshylyqtardy talday otyryp әrtýrli órkeniyetterding halyqqa yqpalyn saralau bolyp tabylady.

HH ghasyrdyng ortasyna deyin Qazaqstanda Islam dinin boyyna sinirip alghan jergilikti órkeniyetting ýstemdik qúrghanyn kóremiz (Qazaq tarihyndaghy órkeniyetter qaqtyghysyna toqtalghymyz kelip otyrghan joq).

Biraq Reseyding otarlauynan keyin Batystyq órkeniyet keng qanat jaydy. Qazaqstan tәuelsizdigin alghannan keyin kóterilgen últtyq ruhpen birge Batystyq órkeniyetpen kýres jýrdi. Ekrandaghy ashyq-shashyqtyq, atys-shabys, qyzdardyng qysqa kiyinui 2000 jyldary әrtýrli talqylaular men pikirtalastardyng negizin qúrady.  Osy qaqtyghys barysynda Batystyq órkeniyetting belgili bir dәrejede әlsiregenin kóremiz (múny qazirgi kezendi osydan 15 jyl búrynghy uaqytpen salystyrghan adam anyq kóredi). Búl tartysta jergilikti órkeniyetke, osy uaqytqa deyin halyq arasyna singeninen bólek, qarqyndy damyp kele jatqan dәstýrli emes Islam kómektesti.

Órkeniyetter qaqtyghysynyng búdan keyin jana satygha kóterilgenin kóremiz. Endigi jerde keshegi odaqtastar arasynda qaqtyghys shyqty. Búl qaqtyghystyng bastalghany jaqynda. Ormal, pәrәnje, әruaq daularymen birge búl qaqtyghys terendedi jәne jaqyn bolashaqta búl dau Qazaq qoghamynyng negizgi pikirtalas taqyryby bolatyn siyaqty. Jergilikti dәstýrge ishtartatyndar endigi jerde miny yubkagha qaraghanda oramalgha kóbirek kónil bólude, ekrandaghy ashyqtyqty emes din taqyrybyn jiti baqylauda, ishimdikti emes jamaghattar men tariqattardy syn sadaghyna aluda. Dәstýrli emes Islamnyng damuy aldaghy uaqytta jalghasuy tiyis, demek búl tartys ta ózekti taqyryp bolyp qala beredi. Biraq, HHI gh. ortasyna qaray bizdyng ómirimizge ýshinshi órkeniyet kenirek kirui tiyis.

HHI ghasyrdyng ortasyna qaray múnaydyng tausyluy nemese qosymsha energetika kózderining kenirek qoldanyla bastauyna baylanysty onyng baghasy arazandauy kerek. Sol sәtte Arab әleminen kelip jatqan qarjy da azayatyn bolady. Búl dәstýrli emes Islamnyng qayta әlsireuine әkeledi, al onyng keybir nyshandary dәstýrmen qayta sinisip ketip, halyqtyng kózi ýirene bastaydy (dәl qazir shalbarmen jýrgen qyzdargha nemese kóshedegi masang adamgha kózimiz qalay ýirenip qalghan bolsa). Al búl kezde aspan asty memleketining kýshengimen birge Ontýstik Shyghys Aziyalyq órkeniyet keng jayylatyn bolady.

Búl órkeniyetting alghashqy nyshandaryn (Fen-shuy) qazirden kórip jýrmiz. Ertengi kýni shyghys kórshimizde oqityn jastardyng kóbengimen, qytaylardyng bizge kóptep keluimen, ózara qarym-qatynastyng artuymen tss faktorlardyng әserinen búl órkeniyetke býirek búratyndar sany kóbeyedi. Múndaygha kózi ýirenbegen jergilikti órkeniyet mindetti týrde qayta qaqtyghysqa kiretin bolady. Qaqtyghys taghy da pikirtalas pen ózara kelispeushilikter әreketinde órbui tiyis. Búl qaqtyghys nәtiyjesinde, qalghan eki órkeniyetting de kómegine sýiene otyryp jergilikti órkeniyet jenetin shyghar. Alayda taghy da onyng keybir nyshandaryn boyyna alatyn bolar...

Eger tariyhqa qarasaq, biz eshqashan taza shyghystyq halyq bolmappyz, óitkeni basshymyzdyng aldyna tizerlep barghan kezimiz joq, biz eshqashan batystyq ta bolmadyq, óitkeni basshymyzdyng basyn shappadyq (qara halyq), biz taza Islamshyl da bolmadyq, óitkeni onyng bes paryzyn tolyq oryndamadyq. Biz әrqashan әrtýrli órkeniyetter týiisken jerde, olardyng kezek-kezek ýstemdik qúrghan geografiyasynda ornalasyppyz. Mýmkin osy bir erekshelik bizding óz dәstýrimizdi ishinara saqtap qaluymyzgha sebep bolghan shyghar. Óitkeni salystyrmaly týrde alsaq, basqa halyqtargha qaraghanda Qazaqtarda óz әdet-ghúrpy kóbirek saqtalghan emes pe.

«Abay-aqparat»