Postkenestik kenistikte integrasiyalyq ýrdisterding órisi keneygen sayyn Reseyding bayaghy imperiyalyq pighyly taghy da oyana bastaghanday әser beredi. Integrasiyalyq iygilikterimizge imperiyalyq ambisiya qolbaylau bolatyn jayttarmen jii betpe-bet kelip qalamyz. Kedendik odaqtyng qúrylyp bituine bar-joghy 4 payyz qalghan kezde Resey әldebir jeleumen Qazaqstan men Belorussiyadan keletin et jәne sýt ónimderine shúqshiya qaldy. Kenes kezinde «Sonzmyaso», «Moskvamyaso» kәsiporyndary arqyly vagon-vagon etimizdi tútynghan Mәskeuding búl qylyghy týsiniksizdeu bolyp túr. Osy arada «Aymaqtyq dengeyde qoyan-qoltyq integrasiya terendegen sayyn Reseyding imperiyalyq ambisiyasyna jol berip jýrmeymiz be?» degen saualdy mamandardyng talqysyna salghandy jón kórdik.

Ázimbay GhALIY, sayasattanushy:

Postkenestik kenistikte integrasiyalyq ýrdisterding órisi keneygen sayyn Reseyding bayaghy imperiyalyq pighyly taghy da oyana bastaghanday әser beredi. Integrasiyalyq iygilikterimizge imperiyalyq ambisiya qolbaylau bolatyn jayttarmen jii betpe-bet kelip qalamyz. Kedendik odaqtyng qúrylyp bituine bar-joghy 4 payyz qalghan kezde Resey әldebir jeleumen Qazaqstan men Belorussiyadan keletin et jәne sýt ónimderine shúqshiya qaldy. Kenes kezinde «Sonzmyaso», «Moskvamyaso» kәsiporyndary arqyly vagon-vagon etimizdi tútynghan Mәskeuding búl qylyghy týsiniksizdeu bolyp túr. Osy arada «Aymaqtyq dengeyde qoyan-qoltyq integrasiya terendegen sayyn Reseyding imperiyalyq ambisiyasyna jol berip jýrmeymiz be?» degen saualdy mamandardyng talqysyna salghandy jón kórdik.

Ázimbay GhALIY, sayasattanushy:

IYә
- Reseyding imperiyalyq ambisiyasy ashyq týrde qadam basqan sayyn bayqalyp keledi. Reseymen sauda-sattyqtaghy ong salidodan teris salido basym, yaghny búl kórsetkish bizge asa qolayly emes. Dýniyejýzilik sauda úiymyna kiru ýrdisi ayaqtalyp qalghan kezde Kedendik odaqqa ótemiz dep onymen kelissózderdi toqtatyp qoydyq. Dýniyejýzilik sauda úiymyna enuge eki-ýsh memleket qana ynghay bermegen bolatyn. Resey, Belarusi, Qazaqstan Kedendik odaq atynan Dýniyejýzilik sauda úiymyna kiredi ekenbiz. Múnday jaghday - Dýniyejýzilik sauda úiymynyng tarihynda búryn-sondy bolmaghan oqigha. Onyng ýstine, Reseyden ósh alghysy keletin Gýrjistan, Ukraina, Baltyq elderi, Polisha siyaqty jaulary kóp. Reseyding jauy da onay emes qoy. AQSh, Euroodaq, Baltyq elderi...

Biz kópvektorly sayasatymyzda olarmen de qoyan-qoltyq yntymaqtastyqqa mýddelimiz.  Orystar jaghy «Dýniyejýzilik sauda úiymyna kirsender, Kedendik odaqqa kire almaysyzdar» degendey ses bayqatyp otyr. Tipti Resey Kedendik odaqta bizding atymyzdan sóileytin bolyp aldy. ÚQShÚ-ny da bayaghy Varshava sharty úiymy siyaqty NATO-gha balama úiym retinde qarastyryp, interpretasiya jasap jýr. Qazir biz sol ÚQShÚ-gha 4000 әsker shygharmaqpyz. Reseylik mamandardyng sózin baqsaq, Qazaqstannyng NATO-men eki birdey kelisimshartynan bas tartyp, odan boydy aulaq saluy kerek eken. Meninshe, aldymen Dýniyejýzilik sauda úiymyna enip alu kerek edi, keyin Kedendik odaq eshqayda qashpaytyn edi. Osy arada qolaysyz jaydyng sheti qyltiyady. Bizding «Mittal Stil Temirtau» men reseylik «Severstali» әlemdik dengeyde baqtalas kәsiporyndar. Álgi Kedendik odaq siyaqty orystyng ong jambasyna keletin integrasiya arqyly «Severstaligha» kózirdi berip qoyyp, «Mittal Stil Temirtaudy» qan jylatyp almaymyz ba? Investisiyalyq klimatty nasharlatatyn orystyng auruy bizge júghuy mýmkin. Belorussiyanyng 100 payyz eti men 90 payyz sýt ónimderi jәne traktorlary Reseyge eksporttalady. Qazir Resey óz naryghymyzdy qorghaymyz degen jeleumen ózining odaqtasyn qysyp tastady. Resey osylaysha odaqtas respublika Belorussiyany ayamasa, bizdi qaytip ayaydy degen kýdik-kýmәnim bar. Orystar gaz mәselesinde tranzitor el emes, satyp alushy el retinde bolamyz dep otyr. Orystyng bitpeytin derjavashyl óktemdigi memleketaralyq qatynastargha salqynyn tiygizui mýmkin. Meninshe, Resey jaghynyng imperiyalyq tizeden basushylyghyna minez kórsetip qoi kerek. Men búl jaghynan Elbasy Núrsúltan Nazarbaevqa senemin.

Rasul JÚMALY, sayasattanushy:

Joq
- Birinshiden, TMD nemese Ortalyq Aziya shenberinde bolsyn aimaqtyq integrasiya qajet. Óitkeni halyqaralyq arenada týitkilderdi kýsh biriktire otyryp, toptasyp sheshe alamyz. Búl barlyq jaghynan әldeqayda útymdy. Ekinshi jaghynan, integrasiyalyq úiymgha mýshe ýlkendi-kishili memleketter bolady. Áriyne, Reseyding ÚQShÚ, Kedendik odaqqa aimaqtyq integrasiyada mýmkindigi, potensialy, tetikteri, yqpaly basym bolghandyqtan, inisiativalardy óz qolyna ala bastady. Kedendik odaqqa niyet bildirgen әr memleket jeke dara Dýniyejýzilik sauda úiymyna kiruden bas tartty ghoy. Biraq integrasiyalyq odaqta mýddelerding eskerilui - kóbinese ózimizge baylanysty jayt. Bizding mýddemizge qarsy bolatyn integrasiyalyq odaqqa sýirelep jatqan eshkim joq.

Kelesi jyly Kedendik odaqqa kirgeli túrmyz. Biraq Resey men Belarusiqa qaraghanda, bizding otandyq tauar óndirushilerding kóptegen salada, mәselen, tamaq ónerkәsibi, mashina jasau salasynda bәsekelestigimiz tómen. Olardyng tauarlary bizding rynokty jaulap alady. Sondyqtan Kedendik odaq olargha kóbirek payda әkeledi. Sol sebepti integrasiyagha meylinshe mýddeli bola otyryp, ózimizding ishki esebimizdi myqtap oilastyruymyz kerek. Kedendik odaqtan bizge qanshalyqty payda-ziyan keletinin tolyghymen zerttep jatqan eshkim joq. Qazirgi daghdarys kezinde AQSh pen Qytay siyaqty alpauyt elder bizding aimaqqa yqpalyn bәsensitip aldy. Ásirese, AQSh san soghyp qaldy. Olardyng uaqytsha әlsizdigi nәtiyjesinde Resey Qyrghyzstandaghy «Manas» mәselesinde, Ukrainamen «gaz soghysynda» búryn jiberip alghan úpayyn týgendeuge kóshti. Áriyne, Resey «agha últpyz, sizder artymyzdan jýresinder» degen ashyq ambisiyalardan aulaq. Onday әngimege baratyn bolsa, ózgeler odan at-tonyn ala qashar edi. Reseyding barlyq әskeri, syrtqy sayasat, sauda-ekonomikalyq salalarda postkenestik kenistiktegi yqpalyn qaytarugha betalysy anyq bayqalady. Álbette, Reseyding úlyderjavalyq mәrtebesin qayta kóteru mәselesinde resmy biylik te, ózara baqtalas sayasy kýshter de, shovinistik toptar da bir tudyng astynan tabylary sózsiz. Qaytalap aitamyn, Resey bizdi integrasiyagha mәjbýrlep otyrghan joq. San ghasyrlardan beri Reseymen sayasi, sauda-ekonomikalyq qarym-qatynasymyzdyng tamyry terenge ketedi. Mәselen, kólik dәlizderimiz, múnay-gazymyz, bidayymyz Resey arqyly ótedi. Sóitip, olar bayaghyday aighaylamay-aq, úzaq merzimdi, josparly týrde, mysyqtabandap yqpal etuding tetikterin iske qosa bastady. Újymdyq integrasiyada sheshim qabyldauda Qazaqstanda proreseylik lobbiylik toptar baryn eskeruimiz kerek. Qatelespesem, Euraziyalyq ekonomikalyq odaqta Reseyding jarnalyq ýlesi - 40 payyz, Qazaqstandiki - 20 payyz, basqalarynyng da ýlesi osymen qaraylas. Mysaly, 200-ge juyq memleketi bar BÚÚ qúramynda halqy 1 milliardtan astam Qytay men 20 mynday halyqtan túratyn úsaq elder bar. Búlardy geosayasy jaghdayda qalay teng dәrejede dep aitugha bolady? Sol siyaqty TMD-daghy Resey men Tәjikstandy qalay salystyrugha bolady? Sayyp kelgende, Reseydi imperiyashyl dep kýstanalap arazdasudyng qajeti shamaly, ózimizding mýddemizdi qyzghyshtay qorghay biluimiz qajet.

Bir anyq
Qayshylasqan taraptardyng birining pikiri «alpauyt Reseydi sabasyna týsirip qoy kerek» dese, ekinshisi, bar kiltipandy ózimizding ishki rynoktyq әleuetimizden, sayasi-ekonomikalyq qauqarymyzdan izdeuge tyrysady. Bir anyghy, qazaqty iygilikke jeteler integrasiyany da, últtyq mýddeni de teng ústau qajet.

Ázirlegen Qúbash SAGhIDOLLAÚLY

«Alash ainasy» gazeti 16 mausym 2009 jyl