پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە ينتەگراتسيالىق ۇردىستەردىڭ ءورىسى كەڭەيگەن سايىن رەسەيدىڭ باياعى يمپەريالىق پيعىلى تاعى دا ويانا باستاعانداي اسەر بەرەدى. ينتەگراتسيالىق يگىلىكتەرىمىزگە يمپەريالىق امبيتسيا قولبايلاۋ بولاتىن جايتتارمەن ءجيى بەتپە-بەت كەلىپ قالامىز. كەدەندىك وداقتىڭ قۇرىلىپ بىتۋىنە بار-جوعى 4 پايىز قالعان كەزدە رەسەي الدەبىر جەلەۋمەن قازاقستان مەن بەلورۋسسيادان كەلەتىن ەت جانە ءسۇت ونىمدەرىنە شۇقشيا قالدى. كەڭەس كەزىندە «سويۋزمياسو»، «موسكۆامياسو» كاسىپورىندارى ارقىلى ۆاگون-ۆاگون ەتىمىزدى تۇتىنعان ماسكەۋدىڭ بۇل قىلىعى تۇسىنىكسىزدەۋ بولىپ تۇر. وسى ارادا «ايماقتىق دەڭگەيدە قويان-قولتىق ينتەگراتسيا تەرەڭدەگەن سايىن رەسەيدىڭ يمپەريالىق امبيتسياسىنا جول بەرىپ جۇرمەيمىز بە؟» دەگەن ساۋالدى مامانداردىڭ تالقىسىنا سالعاندى ءجون كوردىك.

ءازىمباي عالي, ساياساتتانۋشى:

پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە ينتەگراتسيالىق ۇردىستەردىڭ ءورىسى كەڭەيگەن سايىن رەسەيدىڭ باياعى يمپەريالىق پيعىلى تاعى دا ويانا باستاعانداي اسەر بەرەدى. ينتەگراتسيالىق يگىلىكتەرىمىزگە يمپەريالىق امبيتسيا قولبايلاۋ بولاتىن جايتتارمەن ءجيى بەتپە-بەت كەلىپ قالامىز. كەدەندىك وداقتىڭ قۇرىلىپ بىتۋىنە بار-جوعى 4 پايىز قالعان كەزدە رەسەي الدەبىر جەلەۋمەن قازاقستان مەن بەلورۋسسيادان كەلەتىن ەت جانە ءسۇت ونىمدەرىنە شۇقشيا قالدى. كەڭەس كەزىندە «سويۋزمياسو»، «موسكۆامياسو» كاسىپورىندارى ارقىلى ۆاگون-ۆاگون ەتىمىزدى تۇتىنعان ماسكەۋدىڭ بۇل قىلىعى تۇسىنىكسىزدەۋ بولىپ تۇر. وسى ارادا «ايماقتىق دەڭگەيدە قويان-قولتىق ينتەگراتسيا تەرەڭدەگەن سايىن رەسەيدىڭ يمپەريالىق امبيتسياسىنا جول بەرىپ جۇرمەيمىز بە؟» دەگەن ساۋالدى مامانداردىڭ تالقىسىنا سالعاندى ءجون كوردىك.

ءازىمباي عالي, ساياساتتانۋشى:

ءيا
- رەسەيدىڭ يمپەريالىق امبيتسياسى اشىق تۇردە قادام باسقان سايىن بايقالىپ كەلەدى. رەسەيمەن ساۋدا-ساتتىقتاعى وڭ سالدودان تەرىس سالدو باسىم، ياعني بۇل كورسەتكىش بىزگە اسا قولايلى ەمەس. دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋ ءۇردىسى اياقتالىپ قالعان كەزدە كەدەندىك وداققا وتەمىز دەپ ونىمەن كەلىسسوزدەردى توقتاتىپ قويدىق. دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا ەنۋگە ەكى-ءۇش مەملەكەت قانا ىڭعاي بەرمەگەن بولاتىن. رەسەي، بەلارۋس، قازاقستان كەدەندىك وداق اتىنان دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرەدى ەكەنبىز. مۇنداي جاعداي - دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان وقيعا. ونىڭ ۇستىنە، رەسەيدەن ءوش العىسى كەلەتىن گۇرجىستان، ۋكراينا، بالتىق ەلدەرى، پولشا سياقتى جاۋلارى كوپ. رەسەيدىڭ جاۋى دا وڭاي ەمەس قوي. اقش، ەۋرووداق، بالتىق ەلدەرى...

ءبىز كوپۆەكتورلى ساياساتىمىزدا ولارمەن دە قويان-قولتىق ىنتىماقتاستىققا مۇددەلىمىز.  ورىستار جاعى «دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرسەڭدەر، كەدەندىك وداققا كىرە المايسىزدار» دەگەندەي سەس بايقاتىپ وتىر. ءتىپتى رەسەي كەدەندىك وداقتا ءبىزدىڭ اتىمىزدان سويلەيتىن بولىپ الدى. ۇقشۇ-نى دا باياعى ۆارشاۆا شارتى ۇيىمى سياقتى ناتو-عا بالاما ۇيىم رەتىندە قاراستىرىپ، ينتەرپرەتاتسيا جاساپ ءجۇر. قازىر ءبىز سول ۇقشۇ-عا 4000 اسكەر شىعارماقپىز. رەسەيلىك مامانداردىڭ ءسوزىن باقساق، قازاقستاننىڭ ناتو-مەن ەكى بىردەي كەلىسىمشارتىنان باس تارتىپ، ودان بويدى اۋلاق سالۋى كەرەك ەكەن. مەنىڭشە، الدىمەن دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا ەنىپ الۋ كەرەك ەدى، كەيىن كەدەندىك وداق ەشقايدا قاشپايتىن ەدى. وسى ارادا قولايسىز جايدىڭ شەتى قىلتيادى. ءبىزدىڭ «ميتتال ستيل تەمىرتاۋ» مەن رەسەيلىك «سەۆەرستال» الەمدىك دەڭگەيدە باقتالاس كاسىپورىندار. الگى كەدەندىك وداق سياقتى ورىستىڭ وڭ جامباسىنا كەلەتىن ينتەگراتسيا ارقىلى «سەۆەرستالعا» كوزىردى بەرىپ قويىپ، «ميتتال ستيل تەمىرتاۋدى» قان جىلاتىپ المايمىز با؟ ينۆەستيتسيالىق كليماتتى ناشارلاتاتىن ورىستىڭ اۋرۋى بىزگە جۇعۋى مۇمكىن. بەلورۋسسيانىڭ 100 پايىز ەتى مەن 90 پايىز ءسۇت ونىمدەرى جانە تراكتورلارى رەسەيگە ەكسپورتتالادى. قازىر رەسەي ءوز نارىعىمىزدى قورعايمىز دەگەن جەلەۋمەن ءوزىنىڭ وداقتاسىن قىسىپ تاستادى. رەسەي وسىلايشا وداقتاس رەسپۋبليكا بەلورۋسسيانى اياماسا، ءبىزدى قايتىپ ايايدى دەگەن كۇدىك-كۇمانىم بار. ورىستار گاز ماسەلەسىندە ترانزيتور ەل ەمەس، ساتىپ الۋشى ەل رەتىندە بولامىز دەپ وتىر. ورىستىڭ بىتپەيتىن دەرجاۆاشىل وكتەمدىگى مەملەكەتارالىق قاتىناستارعا سالقىنىن تيگىزۋى مۇمكىن. مەنىڭشە، رەسەي جاعىنىڭ يمپەريالىق تىزەدەن باسۋشىلىعىنا مىنەز كورسەتىپ قويۋ كەرەك. مەن بۇل جاعىنان ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا سەنەمىن.

راسۋل جۇمالى، ساياساتتانۋشى:

جوق
- بىرىنشىدەن، تمد نەمەسە ورتالىق ازيا شەڭبەرىندە بولسىن ايماقتىق ينتەگراتسيا قاجەت. ويتكەنى حالىقارالىق ارەنادا تۇيتكىلدەردى كۇش بىرىكتىرە وتىرىپ، توپتاسىپ شەشە الامىز. بۇل بارلىق جاعىنان الدەقايدا ۇتىمدى. ەكىنشى جاعىنان، ينتەگراتسيالىق ۇيىمعا مۇشە ۇلكەندى-كىشىلى مەملەكەتتەر بولادى. ارينە، رەسەيدىڭ ۇقشۇ، كەدەندىك وداققا ايماقتىق ينتەگراتسيادا مۇمكىندىگى، پوتەنتسيالى، تەتىكتەرى، ىقپالى باسىم بولعاندىقتان، ينيتسياتيۆالاردى ءوز قولىنا الا باستادى. كەدەندىك وداققا نيەت بىلدىرگەن ءار مەملەكەت جەكە دارا دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋدەن باس تارتتى عوي. بىراق ينتەگراتسيالىق وداقتا مۇددەلەردىڭ ەسكەرىلۋى - كوبىنەسە وزىمىزگە بايلانىستى جايت. ءبىزدىڭ مۇددەمىزگە قارسى بولاتىن ينتەگراتسيالىق وداققا سۇيرەلەپ جاتقان ەشكىم جوق.

كەلەسى جىلى كەدەندىك وداققا كىرگەلى تۇرمىز. بىراق رەسەي مەن بەلارۋسقا قاراعاندا، ءبىزدىڭ وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەردىڭ كوپتەگەن سالادا، ماسەلەن، تاماق ونەركاسىبى، ماشينا جاساۋ سالاسىندا باسەكەلەستىگىمىز تومەن. ولاردىڭ تاۋارلارى ءبىزدىڭ رىنوكتى جاۋلاپ الادى. سوندىقتان كەدەندىك وداق ولارعا كوبىرەك پايدا اكەلەدى. سول سەبەپتى ينتەگراتسياعا مەيلىنشە مۇددەلى بولا وتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ ىشكى ەسەبىمىزدى مىقتاپ ويلاستىرۋىمىز كەرەك. كەدەندىك وداقتان بىزگە قانشالىقتى پايدا-زيان كەلەتىنىن تولىعىمەن زەرتتەپ جاتقان ەشكىم جوق. قازىرگى داعدارىس كەزىندە اقش پەن قىتاي سياقتى الپاۋىت ەلدەر ءبىزدىڭ ايماققا ىقپالىن باسەڭسىتىپ الدى. اسىرەسە، اقش سان سوعىپ قالدى. ولاردىڭ ۋاقىتشا السىزدىگى ناتيجەسىندە رەسەي قىرعىزستانداعى «ماناس» ماسەلەسىندە، ۋكراينامەن «گاز سوعىسىندا» بۇرىن جىبەرىپ العان ۇپايىن تۇگەندەۋگە كوشتى. ارينە، رەسەي «اعا ۇلتپىز، سىزدەر ارتىمىزدان جۇرەسىڭدەر» دەگەن اشىق امبيتسيالاردان اۋلاق. ونداي اڭگىمەگە باراتىن بولسا، وزگەلەر ودان ات-تونىن الا قاشار ەدى. رەسەيدىڭ بارلىق اسكەري، سىرتقى ساياسات، ساۋدا-ەكونوميكالىق سالالاردا پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ىقپالىن قايتارۋعا بەتالىسى انىق بايقالادى. البەتتە، رەسەيدىڭ ۇلىدەرجاۆالىق مارتەبەسىن قايتا كوتەرۋ ماسەلەسىندە رەسمي بيلىك تە، ءوزارا باقتالاس ساياسي كۇشتەر دە، شوۆينيستىك توپتار دا ءبىر تۋدىڭ استىنان تابىلارى ءسوزسىز. قايتالاپ ايتامىن، رەسەي ءبىزدى ينتەگراتسياعا ماجبۇرلەپ وتىرعان جوق. سان عاسىرلاردان بەرى رەسەيمەن ساياسي، ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسىمىزدىڭ تامىرى تەرەڭگە كەتەدى. ماسەلەن، كولىك دالىزدەرىمىز، مۇناي-گازىمىز، بيدايىمىز رەسەي ارقىلى وتەدى. ءسويتىپ، ولار باياعىداي ايعايلاماي-اق، ۇزاق مەرزىمدى، جوسپارلى تۇردە، مىسىقتابانداپ ىقپال ەتۋدىڭ تەتىكتەرىن ىسكە قوسا باستادى. ۇجىمدىق ينتەگراتسيادا شەشىم قابىلداۋدا قازاقستاندا پرورەسەيلىك لوببيلىك توپتار بارىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. قاتەلەسپەسەم، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتا رەسەيدىڭ جارنالىق ۇلەسى - 40 پايىز، قازاقستاندىكى - 20 پايىز، باسقالارىنىڭ دا ۇلەسى وسىمەن قارايلاس. مىسالى، 200-گە جۋىق مەملەكەتى بار بۇۇ قۇرامىندا حالقى 1 ميللياردتان استام قىتاي مەن 20 مىڭداي حالىقتان تۇراتىن ۇساق ەلدەر بار. بۇلاردى گەوساياسي جاعدايدا قالاي تەڭ دارەجەدە دەپ ايتۋعا بولادى؟ سول سياقتى تمد-داعى رەسەي مەن تاجىكستاندى قالاي سالىستىرۋعا بولادى؟ سايىپ كەلگەندە، رەسەيدى يمپەرياشىل دەپ كۇستانالاپ ارازداسۋدىڭ قاجەتى شامالى، ءوزىمىزدىڭ مۇددەمىزدى قىزعىشتاي قورعاي ءبىلۋىمىز قاجەت.

ءبىر انىق
قايشىلاسقان تاراپتاردىڭ ءبىرىنىڭ پىكىرى «الپاۋىت رەسەيدى ساباسىنا ءتۇسىرىپ قويۋ كەرەك» دەسە، ەكىنشىسى، بار كىلتيپاندى ءوزىمىزدىڭ ىشكى رىنوكتىق الەۋەتىمىزدەن، ساياسي-ەكونوميكالىق قاۋقارىمىزدان ىزدەۋگە تىرىسادى. ءبىر انىعى، قازاقتى يگىلىككە جەتەلەر ينتەگراتسيانى دا، ۇلتتىق مۇددەنى دە تەڭ ۇستاۋ قاجەت.

ازىرلەگەن قۇباش ساعيدوللاۇلى

«الاش ايناسى» گازەتى 16 ماۋسىم 2009 جىل