Qazirgi kezde qarjy daghdarysy turaly jii aitamyz, al ruhany daghdarys jayynda jaq ashpaymyz. Mәdeny múramyzdyng shynayy janashyry Ózbekәli Jәnibekov kezinde múrajaylar jayly zerttep, elimizde nebary 60-70-ke tolmaytyn múrajay baryn anyqtap, olardyng jaghdayyna asa kónil bólgen. Iri qalalar bylay túrsyn,  shaghyn audandargha deyin múrajay ashqanyn júrt osy kýnge deyin aitady. Tereng tarihtyng qoynauyna sýngitip, sol arqyly jan dýniyendi bayytatyn oryn – múrajaylardyng qazirgi hali neshik?
Búryn egemendigimizdi alghangha deyin bizding elimizde «Qazaq múrajayyn janghyrtu» atty múrajaylardy bir ortalyqtan basqaratyn mekeme bolatyn. Sodan song QR Memlekettik múrajayynda arnayy respublikalyq múrajaylardyng metodikalyq ortalyghy júmys istep, sonda býkil Qazaqstandaghy múrajaylardyng tizimi, ondaghy eksponattar jayly maghlúmattar saqtalatyn. 90-jyldary ol taratyldy da, búrynghy múrajay jasaytyn suretshi-ekspozisionerlerding birazy júmyssyz, birazy jeke firmalardan nәpaqa izdep ketti. Múrajaylardan osylaysha qút qasha bastady. Áyteuir abyroy bolghanda, QR Últtyq múrajayy men Á.Qasteev atyndaghy Memlekettik óner múrajayy saqtalyp qaldy.   Búl – óz aldyna bólek әngime. Al jogharyda aitylghan ortalyq júmys istep túrghan kezde respublikanyng qay týkpirinde qanday múrajay ashylatyn bolsa da, osy ortalyqtan ózining taqyryptyq-ekspozisiyalyq josparyn bekitetin. Qazir qalay? Múnday birizdilik, bir ortalyqqa baghynu degen joq. Sonyng kesirinen kim qay jerden, qanday múrajay asham dese de, óz erki ózinde. Tipti qazir kórme men múrajaydy aiyra almaytyn dәrejege jetippiz. Mәselen, bir belgili oqu ornynyng 70-80 jyldyghyna oray múrajay jasaqtalady deydi de, barsan,  ol kórme bolyp shyghady. Múrajay bolu ýshin onda zattay qúndy eksponattar boluy shart. Sonan keyin qújattar men fotolardyng týpnúsqalary boluy kerek. Qazir kóptegen múrajaylardy nege kórme dengeyinde deytinimiz, olardyng deni kóshirmelerden túratyndyghynda.
Taghy bir atap aitarlyq mәsele – múrajay qyzmetkerlerining jalaqysy  óte az – 30 myng tengege jeter-jetpes shamada ghana. Sondyqtan búl salagha qazir kelip jatqan jas mamandar joqtyng qasy. Tek óz mamandyghyna berilgender ghana onyng qanqasyn bolsa da saqtap otyr deuge bolady. Biraq bir ókinishtisi – olardyng deni zeynetkerlik jasqa jetip qalghandar eken.
Repressiyagha úshyraghan arystarymyzdyng múrajayy da repressiyalandy!..
Alash qayratkerleri songhy demi shyqqansha jatqan Almatydaghy Qarasay batyr men Nauryzbay batyr kóshelerining qiylysyndaghy búrynghy NKVD-ning ghimaratynda 2003 jyly sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryna arnalghan múrajay ashylghanda barlyghymyz bir quanyp edik. Biraq ókinishtisi – ol quanyshymyz úzaqqa sozylmady. Álgi ghimaratqa qaltaly bireuding kózi týsip, satyp aluyna baylanysty, ony bir-aq kýnde tartyp aldy. Qazir ol Almaty qalalyq múrajayynyng qolastynda, eshqanday ekspozisiyasy joq. Ghimaratty satyp alghan jana qojayyndar arystarymyz jatqan, olardyng jan qinalysyna kuә bolghan kameralar men karserlerdi shemendep, jana zamangha layyqtap, jóndeuden ótkizip te jiberdi.
Búl jóninde kezinde Almatydaghy Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu múrajayynyng búrynghy basshysy bolghan Nәzira Jaqauova bylay deydi:
– Eng qiyny osy 1937 jylghy repressiyanyng kezindegi eksponattardy jinau bolyp edi. Sebebi olar ózderi jazyqsyz atylyp qana qoymay, býkil otbasy, әuleti qughyndalyp, bar mal-mýlki tәrkilendi jәne qújattary men tuyndylary órteldi emes pe? Sonday qyrghynnan tyghyp alyp qala alghan  dýniyelerdi kezinde balalarynan zorgha súrap, tam-túmdap qúrastyryp edik… Endi býgin biz ol múrajaydy joqtaghan arystarymyzdyng úrpaqtaryna ne betimizben qararymyzdy da bilmey otyrmyz?»
Almaty qalasynyng múrajayynda da arnayy ghimarat joq!
IYә, ras. Basynda  baspanasy joq adam mýlkin týgendegisi kele me? Sol sekildi múrajaydyng da ashylghanyna on shaqty jyldyng jýzi bolsa da, tipti tolyqqandy ekspozisiyasy joq. Al búghan bas auyrtyp jatqan eshkim joq. Mine, bizdin  ótken tarihymyzgha degen kózqarasymyz qanday? Mәselen, 2007 jyly sayasy repressiyanyng 70 jyldyghy qarsanynda ALJIYR-de janadan múrajay ghimaraty ashyldy. Bas-ayaghy eki-aq aidyng ishinde irgetasynan bastap, sonyna deyin jasalghan ghimarattyng sapasy qanday boluy mýmkin? Bir-eki jyl bolmay jatyp, eksponattardyng tóbesinen su sorghalap, boyauy onyp, syry kóship ketpesine kim kepil?
Europanyng múrajaylarymen kóz tartatyn elderin aitpaghanda, AQSh-tyng ózinde Aq ýiding manyndaghy  tútas bir kóshe osy elding tarihynan syr shertetin múrajaylar kóshesine arnalypty. Nege biz osy mәselege osynshalyqty bey-jay qaraymyz? Bizge ne jetispeydi? Osynday súraqtargha jauap izder bolsaq, eng birinshi memleket tarapynan tarihymyzgha degen janashyrlyqtyng joqtyghyna kóz jetkizemiz. Jәne osynday shaqta Ózbekәli Jәnibekovtey naghyz, shynayy últ janashyrynyng orny oisyray bilinedi. Bar bolghanymen, olardyng qoly qysqa, al qúziretti oryndarda otyrghandar búl kemshilikti kórse de, kórmegendey synay tanytyp otyr. Shyndyq – osy!
Búl salany damytpay, tamyryna balta shauyp otyrghan taghy bir jayt – tender! Birneshe jyldyng jýzi boldy bizding elimizde  múrajay jasaqtau isi osy tender jariyalau arqyly jýzege asyrylyp keledi. Osynyng saldarynan múrajay iysi múrnyna barmaytyn әldebireuler jogharghy jaqta otyrghan tanystarynyng tamyryn basyp, tenderdi útyp alady. Sodan keyin biraz uaqyt mana aitqanday kórme jasap, sonysymen múrajay jasadym dep,  júrtty bir aldaydy, qarjyny da sinirip jayyna ketedi.
Aytpaqshy…
Kezinde Tayqazandy Leningradtaghy Ermitajdan alyp kelip, túghyryna qondyru arqyly, ruhymyzdy bir tiktep aldyq. Ókinishke qaray, Resey sekildi kóptegen elderdegi etnografiyalyq búiymdarymyzgha әli kýnge qol  jetkize almay otyrmyz. Olar – bir adamnyng mýlki emes, tútas últtyng baylyghy. Keshegi Esik manynan tabylghan, bizding tarihymyzdyng sonau saqtardan beri kele jatqanyn aighaqtap bergen «Altyn Adam» qayda? Qay múrajaygha barsaq ta, kóretinimiz tek kóshirmeler!
Múrajaygha kimder barady?
Aytugha úyat, múrajaygha baratyndar ózimiz emes, sheteldik turister! Sodan keyingi orynda oqushylar men joghary oqu ornyna endi ghana týsken studentter. Al odan ózgeler  eng bolmaghanda jylyna bir ret múrajaygha bas súqpaydy. Nege? Birinshiden, biz ótkenimizge selqos qaraymyz. Onyng týp-tamyry otbasynan bastau alady. Balasyn múrajaygha jetektep bara jatqan ata-anany kezdestirdiniz be? Siyrek, әriyne. Búlardan góri kompiuter әperip, sonyng aldyna balasyn baylap qoyghandy artyq kóretin ata-analar sany әldeqayda kóp. Onyng ber jaghynda oqushylaryn múrajaygha alyp baryp, әrbir zattyng tarihyn týsindiretin múghalim atauly da azayyp barady.
Týiin
Naghyz tarihtyn, ónerding ortalyghy – múrajay. Ol – nauqanshyldyq qúbylystyng qúraly emes, mәngilik qúndylyqtardyng qaynar kózi, ruhany bay ortalyghy. Shetelderde múrajaygha halyq kýni-týni aghylyp baryp jatady. Sebebi olar ózderining jylt etken dýniyelerin keremet etip kórsete biledi. Enbektegen sәbiyding sanasyna últynyng tarihyn solay egedi. Al bizde Kenes ókimetinen qalyp qoyghan bir qalyp boyynsha aldymen el baylyghyn, tabighat baylyghyn, enbek ozattaryn kórsetetin jýie әli bar. Bizge,  kerisinshe,  últtyq múrajaylar  jasaqtau qajet!

Mәriyam ÁBSATTAR
«Alash ainasy» gazeti 16 mausym 2009 jyl