قازىرگى كەزدە قارجى داعدارىسى تۋرالى ءجيى ايتامىز، ال رۋحاني داعدارىس جايىندا جاق اشپايمىز. مادەني مۇرامىزدىڭ شىنايى جاناشىرى وزبەكالى جانىبەكوۆ كەزىندە مۇراجايلار جايلى زەرتتەپ، ەلىمىزدە نەبارى 60-70-كە تولمايتىن مۇراجاي بارىن انىقتاپ، ولاردىڭ جاعدايىنا اسا كوڭىل بولگەن. ءىرى قالالار بىلاي تۇرسىن،  شاعىن اۋداندارعا دەيىن مۇراجاي اشقانىن جۇرت وسى كۇنگە دەيىن ايتادى. تەرەڭ تاريحتىڭ قويناۋىنا سۇڭگىتىپ، سول ارقىلى جان دۇنيەڭدى بايىتاتىن ورىن – مۇراجايلاردىڭ قازىرگى ءحالى نەشىك؟
بۇرىن ەگەمەندىگىمىزدى العانعا دەيىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدە «قازاق مۇراجايىن جاڭعىرتۋ» اتتى مۇراجايلاردى ءبىر ورتالىقتان باسقاراتىن مەكەمە بولاتىن. سودان سوڭ قر مەملەكەتتىك مۇراجايىندا ارنايى رەسپۋبليكالىق مۇراجايلاردىڭ مەتوديكالىق ورتالىعى جۇمىس ىستەپ، سوندا بۇكىل قازاقستانداعى مۇراجايلاردىڭ ءتىزىمى، ونداعى ەكسپوناتتار جايلى ماعلۇماتتار ساقتالاتىن. 90-جىلدارى ول تاراتىلدى دا، بۇرىنعى مۇراجاي جاسايتىن سۋرەتشى-ەكسپوزيتسيونەرلەردىڭ ءبىرازى جۇمىسسىز، ءبىرازى جەكە فيرمالاردان ناپاقا ىزدەپ كەتتى. مۇراجايلاردان وسىلايشا قۇت قاشا باستادى. ايتەۋىر ابىروي بولعاندا، قر ۇلتتىق مۇراجايى مەن ءا.قاستەەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ونەر مۇراجايى ساقتالىپ قالدى.   بۇل – ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ال جوعارىدا ايتىلعان ورتالىق جۇمىس ىستەپ تۇرعان كەزدە رەسپۋبليكانىڭ قاي تۇكپىرىندە قانداي مۇراجاي اشىلاتىن بولسا دا، وسى ورتالىقتان ءوزىنىڭ تاقىرىپتىق-ەكسپوزيتسيالىق جوسپارىن بەكىتەتىن. قازىر قالاي؟ مۇنداي بىرىزدىلىك، ءبىر ورتالىققا باعىنۋ دەگەن جوق. سونىڭ كەسىرىنەن كىم قاي جەردەن، قانداي مۇراجاي اشام دەسە دە، ءوز ەركى وزىندە. ءتىپتى قازىر كورمە مەن مۇراجايدى ايىرا المايتىن دارەجەگە جەتىپپىز. ماسەلەن، ءبىر بەلگىلى وقۋ ورنىنىڭ 70-80 جىلدىعىنا وراي مۇراجاي جاساقتالادى دەيدى دە، بارساڭ،  ول كورمە بولىپ شىعادى. مۇراجاي بولۋ ءۇشىن وندا زاتتاي قۇندى ەكسپوناتتار بولۋى شارت. سونان كەيىن قۇجاتتار مەن فوتولاردىڭ تۇپنۇسقالارى بولۋى كەرەك. قازىر كوپتەگەن مۇراجايلاردى نەگە كورمە دەڭگەيىندە دەيتىنىمىز، ولاردىڭ دەنى كوشىرمەلەردەن تۇراتىندىعىندا.
تاعى ءبىر اتاپ ايتارلىق ماسەلە – مۇراجاي قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسى  وتە از – 30 مىڭ تەڭگەگە جەتەر-جەتپەس شامادا عانا. سوندىقتان بۇل سالاعا قازىر كەلىپ جاتقان جاس ماماندار جوقتىڭ قاسى. تەك ءوز ماماندىعىنا بەرىلگەندەر عانا ونىڭ قاڭقاسىن بولسا دا ساقتاپ وتىر دەۋگە بولادى. بىراق ءبىر وكىنىشتىسى – ولاردىڭ دەنى زەينەتكەرلىك جاسقا جەتىپ قالعاندار ەكەن.
رەپرەسسياعا ۇشىراعان ارىستارىمىزدىڭ مۇراجايى دا رەپرەسسيالاندى!..
الاش قايراتكەرلەرى سوڭعى دەمى شىققانشا جاتقان الماتىداعى قاراساي باتىر مەن ناۋرىزباي باتىر كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى بۇرىنعى نكۆد-ءنىڭ عيماراتىندا 2003 جىلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان مۇراجاي اشىلعاندا بارلىعىمىز ءبىر قۋانىپ ەدىك. بىراق وكىنىشتىسى – ول قۋانىشىمىز ۇزاققا سوزىلمادى. الگى عيماراتقا قالتالى بىرەۋدىڭ كوزى ءتۇسىپ، ساتىپ الۋىنا بايلانىستى، ونى ءبىر-اق كۇندە تارتىپ الدى. قازىر ول الماتى قالالىق مۇراجايىنىڭ قولاستىندا، ەشقانداي ەكسپوزيتسياسى جوق. عيماراتتى ساتىپ العان جاڭا قوجايىندار ارىستارىمىز جاتقان، ولاردىڭ جان قينالىسىنا كۋا بولعان كامەرالار مەن كارتسەرلەردى شەمەندەپ، جاڭا زامانعا لايىقتاپ، جوندەۋدەن وتكىزىپ تە جىبەردى.
بۇل جونىندە كەزىندە الماتىداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ مۇراجايىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى بولعان ءنازيرا جاقاۋوۆا بىلاي دەيدى:
– ەڭ قيىنى وسى 1937 جىلعى رەپرەسسيانىڭ كەزىندەگى ەكسپوناتتاردى جيناۋ بولىپ ەدى. سەبەبى ولار وزدەرى جازىقسىز اتىلىپ قانا قويماي، بۇكىل وتباسى، اۋلەتى قۋعىندالىپ، بار مال-مۇلكى تاركىلەندى جانە قۇجاتتارى مەن تۋىندىلارى ورتەلدى ەمەس پە؟ سونداي قىرعىننان تىعىپ الىپ قالا العان  دۇنيەلەردى كەزىندە بالالارىنان زورعا سۇراپ، تام-تۇمداپ قۇراستىرىپ ەدىك… ەندى بۇگىن ءبىز ول مۇراجايدى جوقتاعان ارىستارىمىزدىڭ ۇرپاقتارىنا نە بەتىمىزبەن قارارىمىزدى دا بىلمەي وتىرمىز؟»
الماتى قالاسىنىڭ مۇراجايىندا دا ارنايى عيمارات جوق!
ءيا، راس. باسىندا  باسپاناسى جوق ادام مۇلكىن تۇگەندەگىسى كەلە مە؟ سول سەكىلدى مۇراجايدىڭ دا اشىلعانىنا ون شاقتى جىلدىڭ ءجۇزى بولسا دا، ءتىپتى تولىققاندى ەكسپوزيتسياسى جوق. ال بۇعان باس اۋىرتىپ جاتقان ەشكىم جوق. مىنە، ءبىزدىڭ  وتكەن تاريحىمىزعا دەگەن كوزقاراسىمىز قانداي؟ ماسەلەن، 2007 جىلى ساياسي رەپرەسسيانىڭ 70 جىلدىعى قارساڭىندا الجير-دە جاڭادان مۇراجاي عيماراتى اشىلدى. باس-اياعى ەكى-اق ايدىڭ ىشىندە ىرگەتاسىنان باستاپ، سوڭىنا دەيىن جاسالعان عيماراتتىڭ ساپاسى قانداي بولۋى مۇمكىن؟ ءبىر-ەكى جىل بولماي جاتىپ، ەكسپوناتتاردىڭ توبەسىنەن سۋ سورعالاپ، بوياۋى وڭىپ، سىرى كوشىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟
ەۋروپانىڭ مۇراجايلارىمەن كوز تارتاتىن ەلدەرىن ايتپاعاندا، اقش-تىڭ وزىندە اق ءۇيدىڭ ماڭىنداعى  تۇتاس ءبىر كوشە وسى ەلدىڭ تاريحىنان سىر شەرتەتىن مۇراجايلار كوشەسىنە ارنالىپتى. نەگە ءبىز وسى ماسەلەگە وسىنشالىقتى بەي-جاي قارايمىز؟ بىزگە نە جەتىسپەيدى؟ وسىنداي سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەر بولساق، ەڭ ءبىرىنشى مەملەكەت تاراپىنان تاريحىمىزعا دەگەن جاناشىرلىقتىڭ جوقتىعىنا كوز جەتكىزەمىز. جانە وسىنداي شاقتا وزبەكالى جانىبەكوۆتەي ناعىز، شىنايى ۇلت جاناشىرىنىڭ ورنى ويسىراي بىلىنەدى. بار بولعانىمەن، ولاردىڭ قولى قىسقا، ال قۇزىرەتتى ورىنداردا وتىرعاندار بۇل كەمشىلىكتى كورسە دە، كورمەگەندەي سىڭاي تانىتىپ وتىر. شىندىق – وسى!
بۇل سالانى دامىتپاي، تامىرىنا بالتا شاۋىپ وتىرعان تاعى ءبىر جايت – تەندەر! بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولدى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە  مۇراجاي جاساقتاۋ ءىسى وسى تەندەر جاريالاۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. وسىنىڭ سالدارىنان مۇراجاي ءيسى مۇرنىنا بارمايتىن الدەبىرەۋلەر جوعارعى جاقتا وتىرعان تانىستارىنىڭ تامىرىن باسىپ، تەندەردى ۇتىپ الادى. سودان كەيىن ءبىراز ۋاقىت مانا ايتقانداي كورمە جاساپ، سونىسىمەن مۇراجاي جاسادىم دەپ،  جۇرتتى ءبىر الدايدى، قارجىنى دا ءسىڭىرىپ جايىنا كەتەدى.
ايتپاقشى…
كەزىندە تايقازاندى لەنينگرادتاعى ەرميتاجدان الىپ كەلىپ، تۇعىرىنا قوندىرۋ ارقىلى، رۋحىمىزدى ءبىر تىكتەپ الدىق. وكىنىشكە قاراي، رەسەي سەكىلدى كوپتەگەن ەلدەردەگى ەتنوگرافيالىق بۇيىمدارىمىزعا ءالى كۇنگە قول  جەتكىزە الماي وتىرمىز. ولار – ءبىر ادامنىڭ مۇلكى ەمەس، تۇتاس ۇلتتىڭ بايلىعى. كەشەگى ەسىك ماڭىنان تابىلعان، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ سوناۋ ساقتاردان بەرى كەلە جاتقانىن ايعاقتاپ بەرگەن «التىن ادام» قايدا؟ قاي مۇراجايعا بارساق تا، كورەتىنىمىز تەك كوشىرمەلەر!
مۇراجايعا كىمدەر بارادى؟
ايتۋعا ۇيات، مۇراجايعا باراتىندار ءوزىمىز ەمەس، شەتەلدىك تۋريستەر! سودان كەيىنگى ورىندا وقۋشىلار مەن جوعارى وقۋ ورنىنا ەندى عانا تۇسكەن ستۋدەنتتەر. ال ودان وزگەلەر  ەڭ بولماعاندا جىلىنا ءبىر رەت مۇراجايعا باس سۇقپايدى. نەگە؟ بىرىنشىدەن، ءبىز وتكەنىمىزگە سەلقوس قارايمىز. ونىڭ ءتۇپ-تامىرى وتباسىنان باستاۋ الادى. بالاسىن مۇراجايعا جەتەكتەپ بارا جاتقان اتا-انانى كەزدەستىردىڭىز بە؟ سيرەك، ارينە. بۇلاردان گورى كومپيۋتەر اپەرىپ، سونىڭ الدىنا بالاسىن بايلاپ قويعاندى ارتىق كورەتىن اتا-انالار سانى الدەقايدا كوپ. ونىڭ بەر جاعىندا وقۋشىلارىن مۇراجايعا الىپ بارىپ، ءاربىر زاتتىڭ تاريحىن تۇسىندىرەتىن مۇعالىم اتاۋلى دا ازايىپ بارادى.
ءتۇيىن
ناعىز تاريحتىڭ، ونەردىڭ ورتالىعى – مۇراجاي. ول – ناۋقانشىلدىق قۇبىلىستىڭ قۇرالى ەمەس، ماڭگىلىك قۇندىلىقتاردىڭ قاينار كوزى، رۋحاني بايۋ ورتالىعى. شەتەلدەردە مۇراجايعا حالىق كۇنى-ءتۇنى اعىلىپ بارىپ جاتادى. سەبەبى ولار وزدەرىنىڭ جىلت ەتكەن دۇنيەلەرىن كەرەمەت ەتىپ كورسەتە بىلەدى. ەڭبەكتەگەن ءسابيدىڭ ساناسىنا ۇلتىنىڭ تاريحىن سولاي ەگەدى. ال بىزدە كەڭەس وكىمەتىنەن قالىپ قويعان ءبىر قالىپ بويىنشا الدىمەن ەل بايلىعىن، تابيعات بايلىعىن، ەڭبەك وزاتتارىن كورسەتەتىن جۇيە ءالى بار. بىزگە،  كەرىسىنشە،  ۇلتتىق مۇراجايلار  جاساقتاۋ قاجەت!

ءماريام ءابساتتار
«الاش ايناسى» گازەتى 16 ماۋسىم 2009 جىل