Qazaqstan memleketti tәuelsizdikti alyp, birpartiyalyq totolitarlyq jýieni ydyratyp, demokratiyalyq prinsipter negizinde qyzmet isteytin san aluan partiyasy bar elge ainalghanyna da shiyrek ghasyrdan asa uaqyt ótti. Osy shiyrek ghasyrda elimizde otyzdan astam týrli partiyalyq úiymdar qúryldy. Aldaghy uaqytta da, talay sayasy aghymdar el mýddesine say partiya qúra beretini anyq. Osy orayda "Jalpy partiya degenimiz ne? Partiyanyng qazaq qoghamyna әkeler paydasy qaysy, ziyany qaysy? Qazirgi elimizde bar partiyalardyng ertengi jaghdayy ne bolmaq? Kelesi Parlament saylauynda qay partiya jogharghy minberden dәmeli?" degen sekildi sansyz súraqtardyng júrt kókeyinde túratyny anyq. 

Ras. Atalmysh sansyz súraqtyng jauabyn ekining biri sartyldatyp aityp bere almaydy. Kerisinshe keshegi KSRO kezenindegi partiyalyq jýiening jasaghan isterin sarnap, totalitarlyq zamannyng әldebir jaqsylyqtaryn tizbeleytin, ótkendi ansap, emeshegi ýzilip otyratyn agha buyn ókilderi az emes. Olar ýshin qazirgi kóppartiyaly Qazaqstannan ózderining eski kompartiyasy ystyq. Búl qasang týsinikti joyyp, memlekettik iydeologiyany jýrgizuge ne kedergi? Bizding oiymyzsha, búqara arasynda partiya jayly, onyng halyq aldyndaghy qyzmeti jayly jalpygha ortaq týsinik bolmaghannan keyin eskikózder bayaghyny ansaydy, jana buyn qoghamdyq alyp úiymnyng ne ýshin qajet ekenin bilmey keledi. Sonau "Alash" partiyasynan bastap, keshe qayta qúrylghan "Aqiqatqa" deyingi býkil sayasy úiymdardyng әr isin saralap otyrghanda býgingi qazaq eli demokratiyalyq qúndylyqtardy býgingiden de terenirek qasterleytin memleketke ainalar edi.

Biz osy orayda jalpylay alghanda partiyalyq jýiening ne ekenin týsindire keteyik.

Partiyalyq jýie degen el azamattarynyn, yaghny әldebir әleumettik toptyng memleketke, memlekettik biylikke, sayasy instituttar men úiymdardyng kómegimen yqpal etip, ózindik sayasy kózqarasyn jalpygha ortaq etuin aitamyz. Týsinikti tilmen aitsaq, qoghamnyng ekonomikalyq damu dengeyi, týrli әleumettik kýshterding bir-birimen baylanysy, qoghamdaghy týrli toptardyng problemalarynyng shiyelenisui, halyqtyng etnikalyq qúramy, dini men tilimen erekshelenui, salt-dәstýrin saqtau jolyndaghy kýresi partiyalyq jýiening qúryluyna yqpal etedi. Teoriya boyynsha osylay bolugha mindetti. Yaghni, "Alash" partiyasy ótken ghasyrdyng basynda qazaqtyng joghyn joqtau ýshin qúryldy. Odan keyingi sayasy úiymdardyng bәrining de sonday missiyasy bolghany ras. Al, tәuelsizdik alghannan keyingi jyldarda she? Birli-jarym oppozisiyalyq partiyalardy aitpaghannyng ózinde ózge ongha tayau partiyalardyng maqsaty aiqyn bolmaghanyn uaqyt anghardy. Dese de búl ótpeli kezendegi býkil elding basynan ótken tәjiriybe. Odan asa saqtanudyng qajeti shamaly.

Áriyne, qazaq memleketi jas memleket. Sodan da bolar bizde onshaqty partiya óz әletinshe júmys jasap jatyr. Shyndyghyn aitqanda ol partiyalardyng әrqaysysynyng óz alar orny bólek. Mәselen elimiz egemendik alghan alghashqy jyldary elde kóptegen sayasy partiyalar shanyraq kóterdi. Shynyn aitu kerek, olardyng keybiri shynayy partiyalyq jýieni ústana otyryp, úzaq jyldar boyy memleket ýshin júmystar istedi. Al keybirining qúryluynan qúlauy, atqarghan júmystarynan aitqan sózderi kóp boldy. Sóitip, halyq ýshin eshtene istey almady, sәikesinshe onday partiyalar el esinde de qalghan joq. Zamana donghalaghy tynymsyz zulaghan myna zamanda el ýshin enbek ete almasang eshkimge de kerek emessin. Sening bos aiqayyng men úranyn, alaulatyp-jalaulatqan jinalys-otyrystaryng eshtene sheshe almaydy. Sol ýshin partiya retinde qúrylady ekensin, partiyalyq jýie men ústanymda berik túryp, shynayy júmys jasau kerek.

Qazir Parlamentten oryn alghan "Núr Otannan" ózge partiyalardyng halyq arasyndaghy bedelinen-aq qazaq memleketi kóp partiyaly el bolu jolynda kóptegen kemshilikter jiberip jatqanyn bayqaymyz. Búl sózimizding de dәleli joq emes. Eldegi eng iri partiya "Núr Otan" halyqtyng qamy ýshin tynbay qyzmet etude. Endi osy bas partiyanyng dengeyine ózge partiyalardy jetkizsek, Qazaqstan demiokratiyalyq damudyng jana jolyna týsetin bolady.

Mәselen, "Núr Otan" partiyasynyng әr oblys, әr audandaghy filialdary halyq pen biylik arasyndaghy altyn kópir qyzmetin atqaryp otyr. Mýmkin eldegi bas partiya "Núr Otan" partiyasynyng kólenkesinnen shygha almaudan bolar, ózge partiyalar kóp el kózine týse bermeydi. Búghan sebep, taghy da sol "Núr Otan" partiyasynyng eldegi erekshe orny bolyp otyr. Bәrimiz biletindey, biylik partiyasynyng atqaryp jatqan júmystary halyq kónilinen sózsiz shyghady. Sol ýshin halyq ózge partiyalardyng bar-joghyna shyndap kelgende kóp nazar audara bermeytin sekildi. Sodan baryp, kóp jaghdayda elde bir partiya ghana bar sekildi әser etedi. Áytpese demokratiyaly Qazaqstan respublikasynda zandy týrde kóp partiyalyq jýie, kóppartiyalyq Parlament ornyqqan.

Dese de, kósh jýre týzeledi. Mәselen, tarihtaghy eng alghashqy sayasy partiyalar Ejelgi Gresiyada qúrylghan bolatyn. Ol partiyalardyng mýsheleri tym az, ústanymdary aiqyn emes, túraqtylyghy joq, bir ortalyqtan jóndi basqarylmaytyn, shashyranqy toptardan qúralghan edi. Búl jayly biz tarihy derekterden jaqsy bilemiz. Jogharyda sóz basynda aitqanymyzday, bizding elde de egemendikting alghashqy jyldary partiyalardyng kemshiligi kóp bolghany ras. Al ol kezben salystyrghanda qazir eldegi sayasy partiyalar barynsha qalyptasqan, ózining ústanymy, maqsaty bar, baghdarlamasy tolyqqandy, iri sayasy dodalargha dayyn partiyalar sanalady. Olardyng kósh basynda sózsiz "Núr Otan" partiyasy túr. Olardan bólek, bәrimiz biletindey "Aq jol" demokratiyalyq partiyasy, Qazaqstan halyqtyq kommunistik partiyasy, Auyl partiyasy, "JSDP", "birlik" halyqtyq partiyasy qatarly birneshe partiya júmys istep jatyr. Búnyng ishinde "Núr Otan", "Aq jol" jәne Qazaqstan halyqtyq kommunistik partiyasy Parlamentte otyr. Osydan-aq, elimizde kóppartiyalyq jýiening naqty ornyqqanyn angharugha bolady.

Endi adamzattyq partiyalar tarihyna ýnilip kóreyikshi. Ejelgi Grekiyada partiyalardyng basty maqsaty qúldar men qúl iyelenushilerding arasyndaghy problemalardy sheshu boldy. Biraq, әkimshilikting sheksiz biyligi saltanat qúrghan ol dәuirde partiyalyq jýiening qajeti joq edi. Sondyqtan da, býgingi tandaghy bizding týsinigimizge say partiya HIH ghasyrdyng ekinshi jartysynda ghana әlemdegi óz ornyn aiqyndap, jalpy memlekettik qúrylymdaghy alyp kýshting iyesine ainala bastady. Partiyanyn, yaghny halyqtyng biylikke yqpal etip, tipti biylikti óz qolyna aluyna sol kezendegi burjuaziyalyq revolusiyalardyng әseri az bolmady.

Sonyng nәtiyjesinde qazirgi tandaghy biz ýshin óte manyzdy demokratiyalyq qúndylyqtar qalyptasty.

Jekelep aitsaq, olar mynalar:

Birinshiden, jalpygha birdey saylau qúqyghy berildi.

Ekinshiden, memleketti basqarudyng parlamenttik jýiesi hәm parlamentarizm dýniyege keldi.

Ýshinshiden, partiyalardyng qúryluy arqyly qara halyqtyng sayasatqa qatysu ayasy kenidi.

Tórtinshiden, әleumettik toptardyng úiymshyldyghy artyp, әleumettik qayshylyqtardyng sheshuding tyng joly ashyldy.

Búl jaghdayattar әlemdegi partiyalardyng rólin ósirip, partiyalyq jýiesiz el basqarudyng mýmkin emes ekenin әigiledi.

Búl mysaldardy tizbelep otyruymyzdyng sebebi nede? Tәuelsizdikten keyin bizding elde qúrylghan partiyalardyng deni tek kóshirme ýlgide bolghany ras. Búl óz kezeginde halyqtyng partiyagha degen senimin mýldem azaytyp jiberetin ýrdis. Partiyagha degen senim bolmaghan elde, "halyqtyng biyligi memleketke jýredi" deu beker. Yaghni, býkil ghalamsharda "partiya sayasattyng negizgi subektisine" ainalyp otyrghan tústa bizge kenjelep qalugha bolmaydy. Bizding aldymen aitqymyz kelgeni osy. Biraq, qaytalap aituymyzgha tura keledi, halyqtyng "Núr Otan" partiyasyna degen senimi joghary. Kez-kelgen qazaqstandyq ózining kez-kelgen mәselesin "Núr Otan" partiyasy arqyly sheshe alatynyna senimi. Olar biylik pen halyq arasyndaghy "Altyn kópir" Elbasy basshylyq etip otyrghan "Núr Otan" partiyasy ekenin anyq biledi. Búl dәrejege elimizdegi ózge de sayasy úiymdardyng jetui kerek.

Qazaqstan qazir ayaghynan nyq túrghan memleket. Mәngilik el boludy maqsat tútatyn Qazaqstan qashan da eldegi sayasy jýiening ornyqqan, túraqty jýiede bolghanyn nazarda ústaydy. Onyng ýstine ózimiz aityp otyrghanday Qazaqstan qazirgi tanda әlemdik arenada ornyqqan, tórt ayaghyn teng basa alatyn demokratiyaly el bolyp qalyptasqaly az uaqyt bolghan joq. Tipti әlemdik iri oqighalarda alpauyt elderding ózi Qazaqstanmen sanasyp jatady. Biz búnyng bәrin qúr maqtan ýshin emes, eldegi shynayy sayasy jýiening qalyptasqanynyng aiqyn dәleli retinde aityp otyrmyz.

Sebebi, birpartiyalyq jýie biylik ýshin kýreste bәsekeles joq degendi ghana bildirmeydi. Bir partiyanyng ýstemdigi ornamauy ýshin de Elbasymyz kóppartiyaly el boluymyzdy qalady. Parlamentte qazirding ózinde ýsh partiyanyng otyruy bizge biraz jayttan habar berui kerek. Búny biz jogharyda sóz ettik. Parlamentte kóp partiyanyng otyruy eldegi demokratiyanyng ornyghuyna, nyghayuyna berik negiz qalaydy. Elimizding Túnghysh Preziydenti Elbasynyng ózi osy joldy ústanyp otyr. "Núr Otan" partiyasyn Elbasynyng ózi qúrghan bolsa da, ózge de sayasy partiyalardyng el ómirine, memleket biyligine aralasyp, shynayy kóppartiyalyq jýiening ornyghuyna jaghday jasap otyr. Osynyng bәri Núrsúltan Ábishúlynyng sonau egemendik alghan alghashqy jyldardan bastap qolgha alghan úzaqty oilaghan kóregen sheshimderining arqasy dep senimmen aitugha bolady. Elbasynyng bastamasymen, basshylyghymen Qazaqstan otyz jyl boyy qoghamy túraqty, ekonomikasy jyl sayyn órkendegen el bolyp keledi.

Qazaq tarihyna taghy kóz jibersek, 1991 jyly «Qazaq KSR-degi qoghamdyq birlestikter turaly» Zany qabyldanyp, sayasy qoghamdyq birlestikterding qyzmeti sol zanmen rettele bastady. Osy Zang negizinde 1991 jyldyng 30 jeltoqsanyna deyin respublika aumaghynda barlyq qoghamdyq birlestikter qayta tirkeldi. Keyinnen Partiya men qoghamdyq qozghalystardyng damuy men júmys isteu erejesi 1995 jylghy Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasymen, 1996 jylghy QR «Qoghamdyq birlestikter turaly» Zanymen jәne 2002 jylghy «Sayasy partiyalar turaly» Zanymen retteletin bolady.

Bizding osy kórsetilgen zandarymyz boyynsha «Azamattardyn, әrtýrli әleumettik toptardyng mýddelerin memlekettik biylikting ókildi jәne atqarushy, jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda bildiru jәne olardy qalyptastyru isine qatysu maqsatynda olardyng sayasy erkin bildiretin Qazaqstan Respublikasy azamattarynyng erikti birlestigi sayasy partiya dep tanylady» delingen.

Ata-Zanda kórsetilgendey Sayasy partiyanyng búqara atynan biylik jýrgizuge qúqyghy joq. Sayasy partiyalardyng bәri de zang aldynda birdey. Solay bola túra partiyanyng biylikke yqpaly bolashaqta kýn sanap óse týsetin bolady. Óitkeni Qazaqstan Respublikasynyng azamattaryna kózqarastary men ústanymdaryna qaray týrli sayasy partiyalargha toptasu erkindigi berilgen.

Týiin

Preziydenttik saylau kele jatyr. Búl saylaudan keyin alda parlamenttik saylau bolary anyq. Sondyqtan da, endi elimizde biylikten dәmeli týrli sayasy partiyalar boy kórsete bastaydy. Sondyqtan da bizding azamattargha jalpy partiya degenning ne ekenin, onyng manyzynyng qanday ekenin bile jýrgenning aiyby joq. Bizding aitpaghymyz osy ghana!

Shynәdil Shekerbekúly

Abai.kz