قازاقستان مەملەكەتتى تاۋەلسىزدىكتى الىپ، بىرپارتيالىق توتوليتارلىق جۇيەنى ىدىراتىپ، دەموكراتيالىق پرينتسيپتەر نەگىزىندە قىزمەت ىستەيتىن سان الۋان پارتياسى بار ەلگە اينالعانىنا دا شيرەك عاسىردان اسا ۋاقىت ءوتتى. وسى شيرەك عاسىردا ەلىمىزدە وتىزدان استام ءتۇرلى پارتيالىق ۇيىمدار قۇرىلدى. الداعى ۋاقىتتا دا، تالاي ساياسي اعىمدار ەل مۇددەسىنە ساي پارتيا قۇرا بەرەتىنى انىق. وسى ورايدا "جالپى پارتيا دەگەنىمىز نە؟ پارتيانىڭ قازاق قوعامىنا اكەلەر پايداسى قايسى، زيانى قايسى؟ قازىرگى ەلىمىزدە بار پارتيالاردىڭ ەرتەڭگى جاعدايى نە بولماق؟ كەلەسى پارلامەنت سايلاۋىندا قاي پارتيا جوعارعى مىنبەردەن دامەلى؟" دەگەن سەكىلدى سانسىز سۇراقتاردىڭ جۇرت كوكەيىندە تۇراتىنى انىق. 

راس. اتالمىش سانسىز سۇراقتىڭ جاۋابىن ەكىنىڭ ءبىرى سارتىلداتىپ ايتىپ بەرە المايدى. كەرىسىنشە كەشەگى كسرو كەزەڭىندەگى پارتيالىق جۇيەنىڭ جاساعان ىستەرىن سارناپ، توتاليتارلىق زاماننىڭ الدەبىر جاقسىلىقتارىن تىزبەلەيتىن، وتكەندى اڭساپ، ەمەشەگى ءۇزىلىپ وتىراتىن اعا بۋىن وكىلدەرى از ەمەس. ولار ءۇشىن قازىرگى كوپپارتيالى قازاقستاننان وزدەرىنىڭ ەسكى كومپارتياسى ىستىق. بۇل قاساڭ تۇسىنىكتى جويىپ، مەملەكەتتىك يدەولوگيانى جۇرگىزۋگە نە كەدەرگى؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇقارا اراسىندا پارتيا جايلى، ونىڭ حالىق الدىنداعى قىزمەتى جايلى جالپىعا ورتاق تۇسىنىك بولماعاننان كەيىن ەسكىكوزدەر باياعىنى اڭسايدى، جاڭا بۋىن قوعامدىق الىپ ۇيىمنىڭ نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىن بىلمەي كەلەدى. سوناۋ "الاش" پارتياسىنان باستاپ، كەشە قايتا قۇرىلعان "اقيقاتقا" دەيىنگى بۇكىل ساياسي ۇيىمداردىڭ ءار ءىسىن سارالاپ وتىرعاندا بۇگىنگى قازاق ەلى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى بۇگىنگىدەن دە تەرەڭىرەك قاستەرلەيتىن مەملەكەتكە اينالار ەدى.

ءبىز وسى ورايدا جالپىلاي العاندا پارتيالىق جۇيەنىڭ نە ەكەنىن تۇسىندىرە كەتەيىك.

پارتيالىق جۇيە دەگەن ەل ازاماتتارىنىڭ، ياعني الدەبىر الەۋمەتتىك توپتىڭ مەملەكەتكە، مەملەكەتتىك بيلىككە، ساياسي ينستيتۋتتار مەن ۇيىمداردىڭ كومەگىمەن ىقپال ەتىپ، وزىندىك ساياسي كوزقاراسىن جالپىعا ورتاق ەتۋىن ايتامىز. تۇسىنىكتى تىلمەن ايتساق، قوعامنىڭ ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيى، ءتۇرلى الەۋمەتتىك كۇشتەردىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىسى، قوعامداعى ءتۇرلى توپتاردىڭ پروبلەمالارىنىڭ شيەلەنىسۋى، حالىقتىڭ ەتنيكالىق قۇرامى، ءدىنى مەن تىلىمەن ەرەكشەلەنۋى، سالت-ءداستۇرىن ساقتاۋ جولىنداعى كۇرەسى پارتيالىق جۇيەنىڭ قۇرىلۋىنا ىقپال ەتەدى. تەوريا بويىنشا وسىلاي بولۋعا مىندەتتى. ياعني، "الاش" پارتياسى وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قازاقتىڭ جوعىن جوقتاۋ ءۇشىن قۇرىلدى. ودان كەيىنگى ساياسي ۇيىمداردىڭ ءبارىنىڭ دە سونداي ميسسياسى بولعانى راس. ال، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىلداردا شە؟ ءبىرلى-جارىم وپپوزيتسيالىق پارتيالاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە وزگە ونعا تاياۋ پارتيالاردىڭ ماقساتى ايقىن بولماعانىن ۋاقىت اڭعاردى. دەسە دە بۇل وتپەلى كەزەڭدەگى بۇكىل ەلدىڭ باسىنان وتكەن تاجىريبە. ودان اسا ساقتانۋدىڭ قاجەتى شامالى.

ارينە، قازاق مەملەكەتى جاس مەملەكەت. سودان دا بولار بىزدە ونشاقتى پارتيا ءوز الەتىنشە جۇمىس جاساپ جاتىر. شىندىعىن ايتقاندا ول پارتيالاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز الار ورنى بولەك. ماسەلەن ەلىمىز ەگەمەندىك العان العاشقى جىلدارى ەلدە كوپتەگەن ساياسي پارتيالار شاڭىراق كوتەردى. شىنىن ايتۋ كەرەك، ولاردىڭ كەيبىرى شىنايى پارتيالىق جۇيەنى ۇستانا وتىرىپ، ۇزاق جىلدار بويى مەملەكەت ءۇشىن جۇمىستار ىستەدى. ال كەيبىرىنىڭ قۇرىلۋىنان قۇلاۋى، اتقارعان جۇمىستارىنان ايتقان سوزدەرى كوپ بولدى. ءسويتىپ، حالىق ءۇشىن ەشتەڭە ىستەي المادى، سايكەسىنشە ونداي پارتيالار ەل ەسىندە دە قالعان جوق. زامانا دوڭعالاعى تىنىمسىز زۋلاعان مىنا زاماندا ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتە الماساڭ ەشكىمگە دە كەرەك ەمەسسىڭ. سەنىڭ بوس ايقايىڭ مەن ۇرانىڭ، الاۋلاتىپ-جالاۋلاتقان جينالىس-وتىرىستارىڭ ەشتەڭە شەشە المايدى. سول ءۇشىن پارتيا رەتىندە قۇرىلادى ەكەنسىڭ، پارتيالىق جۇيە مەن ۇستانىمدا بەرىك تۇرىپ، شىنايى جۇمىس جاساۋ كەرەك.

قازىر پارلامەنتتەن ورىن العان "نۇر وتاننان" وزگە پارتيالاردىڭ حالىق اراسىنداعى بەدەلىنەن-اق قازاق مەملەكەتى كوپ پارتيالى ەل بولۋ جولىندا كوپتەگەن كەمشىلىكتەر جىبەرىپ جاتقانىن بايقايمىز. بۇل ءسوزىمىزدىڭ دە دالەلى جوق ەمەس. ەلدەگى ەڭ ءىرى پارتيا "نۇر وتان" حالىقتىڭ قامى ءۇشىن تىنباي قىزمەت ەتۋدە. ەندى وسى باس پارتيانىڭ دەڭگەيىنە وزگە پارتيالاردى جەتكىزسەك، قازاقستان دەميوكراتيالىق دامۋدىڭ جاڭا جولىنا تۇسەتىن بولادى.

ماسەلەن، "نۇر وتان" پارتياسىنىڭ ءار وبلىس، ءار اۋدانداعى فيليالدارى حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى التىن كوپىر قىزمەتىن اتقارىپ وتىر. مۇمكىن ەلدەگى باس پارتيا "نۇر وتان" پارتياسىنىڭ كولەڭكەسىننەن شىعا الماۋدان بولار، وزگە پارتيالار كوپ ەل كوزىنە تۇسە بەرمەيدى. بۇعان سەبەپ، تاعى دا سول "نۇر وتان" پارتياسىنىڭ ەلدەگى ەرەكشە ورنى بولىپ وتىر. ءبارىمىز بىلەتىندەي، بيلىك پارتياسىنىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىستارى حالىق كوڭىلىنەن ءسوزسىز شىعادى. سول ءۇشىن حالىق وزگە پارتيالاردىڭ بار-جوعىنا شىنداپ كەلگەندە كوپ نازار اۋدارا بەرمەيتىن سەكىلدى. سودان بارىپ، كوپ جاعدايدا ەلدە ءبىر پارتيا عانا بار سەكىلدى اسەر ەتەدى. ايتپەسە دەموكراتيالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا زاڭدى تۇردە كوپ پارتيالىق جۇيە، كوپپارتيالىق پارلامەنت ورنىققان.

دەسە دە، كوش جۇرە تۇزەلەدى. ماسەلەن، تاريحتاعى ەڭ العاشقى ساياسي پارتيالار ەجەلگى گرەتسيادا قۇرىلعان بولاتىن. ول پارتيالاردىڭ مۇشەلەرى تىم از، ۇستانىمدارى ايقىن ەمەس، تۇراقتىلىعى جوق، ءبىر ورتالىقتان ءجوندى باسقارىلمايتىن، شاشىراڭقى توپتاردان قۇرالعان ەدى. بۇل جايلى ءبىز تاريحي دەرەكتەردەن جاقسى بىلەمىز. جوعارىدا ءسوز باسىندا ايتقانىمىزداي، ءبىزدىڭ ەلدە دە ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارى پارتيالاردىڭ كەمشىلىگى كوپ بولعانى راس. ال ول كەزبەن سالىستىرعاندا قازىر ەلدەگى ساياسي پارتيالار بارىنشا قالىپتاسقان، ءوزىنىڭ ۇستانىمى، ماقساتى بار، باعدارلاماسى تولىققاندى، ءىرى ساياسي دودالارعا دايىن پارتيالار سانالادى. ولاردىڭ كوش باسىندا ءسوزسىز "نۇر وتان" پارتياسى تۇر. ولاردان بولەك، ءبارىمىز بىلەتىندەي "اق جول" دەموكراتيالىق پارتياسى، قازاقستان حالىقتىق كوممۋنيستىك پارتياسى، اۋىل پارتياسى، "جسدپ", "بىرلىك" حالىقتىق پارتياسى قاتارلى بىرنەشە پارتيا جۇمىس ىستەپ جاتىر. بۇنىڭ ىشىندە "نۇر وتان", "اق جول" جانە قازاقستان حالىقتىق كوممۋنيستىك پارتياسى پارلامەنتتە وتىر. وسىدان-اق، ەلىمىزدە كوپپارتيالىق جۇيەنىڭ ناقتى ورنىققانىن اڭعارۋعا بولادى.

ەندى ادامزاتتىق پارتيالار تاريحىنا ءۇڭىلىپ كورەيىكشى. ەجەلگى گرەكيادا پارتيالاردىڭ باستى ماقساتى قۇلدار مەن قۇل يەلەنۋشىلەردىڭ اراسىنداعى پروبلەمالاردى شەشۋ بولدى. بىراق، اكىمشىلىكتىڭ شەكسىز بيلىگى سالتانات قۇرعان ول داۋىردە پارتيالىق جۇيەنىڭ قاجەتى جوق ەدى. سوندىقتان دا، بۇگىنگى تاڭداعى ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزگە ساي پارتيا ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا عانا الەمدەگى ءوز ورنىن ايقىنداپ، جالپى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداعى الىپ كۇشتىڭ يەسىنە اينالا باستادى. پارتيانىڭ، ياعني حالىقتىڭ بيلىككە ىقپال ەتىپ، ءتىپتى بيلىكتى ءوز قولىنا الۋىنا سول كەزەڭدەگى بۋرجۋازيالىق رەۆوليۋتسيالاردىڭ اسەرى از بولمادى.

سونىڭ ناتيجەسىندە قازىرگى تاڭداعى ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار قالىپتاستى.

جەكەلەپ ايتساق، ولار مىنالار:

بىرىنشىدەن، جالپىعا بىردەي سايلاۋ قۇقىعى بەرىلدى.

ەكىنشىدەن، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ پارلامەنتتىك جۇيەسى ءھام پارلامەنتاريزم دۇنيەگە كەلدى.

ۇشىنشىدەن، پارتيالاردىڭ قۇرىلۋى ارقىلى قارا حالىقتىڭ ساياساتقا قاتىسۋ اياسى كەڭىدى.

تورتىنشىدەن، الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ۇيىمشىلدىعى ارتىپ، الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردىڭ شەشۋدىڭ تىڭ جولى اشىلدى.

بۇل جاعداياتتار الەمدەگى پارتيالاردىڭ ءرولىن ءوسىرىپ، پارتيالىق جۇيەسىز ەل باسقارۋدىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ايگىلەدى.

بۇل مىسالداردى تىزبەلەپ وتىرۋىمىزدىڭ سەبەبى نەدە؟ تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ءبىزدىڭ ەلدە قۇرىلعان پارتيالاردىڭ دەنى تەك كوشىرمە ۇلگىدە بولعانى راس. بۇل ءوز كەزەگىندە حالىقتىڭ پارتياعا دەگەن سەنىمىن مۇلدەم ازايتىپ جىبەرەتىن ءۇردىس. پارتياعا دەگەن سەنىم بولماعان ەلدە، "حالىقتىڭ بيلىگى مەملەكەتكە جۇرەدى" دەۋ بەكەر. ياعني، بۇكىل عالامشاردا "پارتيا ساياساتتىڭ نەگىزگى سۋبەكتىسىنە" اينالىپ وتىرعان تۇستا بىزگە كەنجەلەپ قالۋعا بولمايدى. ءبىزدىڭ الدىمەن ايتقىمىز كەلگەنى وسى. بىراق، قايتالاپ ايتۋىمىزعا تۋرا كەلەدى، حالىقتىڭ "نۇر وتان" پارتياسىنا دەگەن سەنىمى جوعارى. كەز-كەلگەن قازاقستاندىق ءوزىنىڭ كەز-كەلگەن ماسەلەسىن "نۇر وتان" پارتياسى ارقىلى شەشە الاتىنىنا سەنىمى. ولار بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى "التىن كوپىر" ەلباسى باسشىلىق ەتىپ وتىرعان "نۇر وتان" پارتياسى ەكەنىن انىق بىلەدى. بۇل دارەجەگە ەلىمىزدەگى وزگە دە ساياسي ۇيىمداردىڭ جەتۋى كەرەك.

قازاقستان قازىر اياعىنان نىق تۇرعان مەملەكەت. ماڭگىلىك ەل بولۋدى ماقسات تۇتاتىن قازاقستان قاشان دا ەلدەگى ساياسي جۇيەنىڭ ورنىققان، تۇراقتى جۇيەدە بولعانىن نازاردا ۇستايدى. ونىڭ ۇستىنە ءوزىمىز ايتىپ وتىرعانداي قازاقستان قازىرگى تاڭدا الەمدىك ارەنادا ورنىققان، ءتورت اياعىن تەڭ باسا الاتىن دەموكراتيالى ەل بولىپ قالىپتاسقالى از ۋاقىت بولعان جوق. ءتىپتى الەمدىك ءىرى وقيعالاردا الپاۋىت ەلدەردىڭ ءوزى قازاقستانمەن ساناسىپ جاتادى. ءبىز بۇنىڭ ءبارىن قۇر ماقتان ءۇشىن ەمەس، ەلدەگى شىنايى ساياسي جۇيەنىڭ قالىپتاسقانىنىڭ ايقىن دالەلى رەتىندە ايتىپ وتىرمىز.

سەبەبى، بىرپارتيالىق جۇيە بيلىك ءۇشىن كۇرەستە باسەكەلەس جوق دەگەندى عانا بىلدىرمەيدى. ءبىر پارتيانىڭ ۇستەمدىگى ورناماۋى ءۇشىن دە ەلباسىمىز كوپپارتيالى ەل بولۋىمىزدى قالادى. پارلامەنتتە قازىردىڭ وزىندە ءۇش پارتيانىڭ وتىرۋى بىزگە ءبىراز جايتتان حابار بەرۋى كەرەك. بۇنى ءبىز جوعارىدا ءسوز ەتتىك. پارلامەنتتە كوپ پارتيانىڭ وتىرۋى ەلدەگى دەموكراتيانىڭ ورنىعۋىنا، نىعايۋىنا بەرىك نەگىز قالايدى. ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ەلباسىنىڭ ءوزى وسى جولدى ۇستانىپ وتىر. "نۇر وتان" پارتياسىن ەلباسىنىڭ ءوزى قۇرعان بولسا دا، وزگە دە ساياسي پارتيالاردىڭ ەل ومىرىنە، مەملەكەت بيلىگىنە ارالاسىپ، شىنايى كوپپارتيالىق جۇيەنىڭ ورنىعۋىنا جاعداي جاساپ وتىر. وسىنىڭ ءبارى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ سوناۋ ەگەمەندىك العان العاشقى جىلداردان باستاپ قولعا العان ۇزاقتى ويلاعان كورەگەن شەشىمدەرىنىڭ ارقاسى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن، باسشىلىعىمەن قازاقستان وتىز جىل بويى قوعامى تۇراقتى، ەكونوميكاسى جىل سايىن وركەندەگەن ەل بولىپ كەلەدى.

قازاق تاريحىنا تاعى كوز جىبەرسەك، 1991 جىلى «قازاق كسر-دەگى قوعامدىق بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭى قابىلدانىپ، ساياسي قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتى سول زاڭمەن رەتتەلە باستادى. وسى زاڭ نەگىزىندە 1991 جىلدىڭ 30 جەلتوقسانىنا دەيىن رەسپۋبليكا اۋماعىندا بارلىق قوعامدىق بىرلەستىكتەر قايتا تىركەلدى. كەيىننەن پارتيا مەن قوعامدىق قوزعالىستاردىڭ دامۋى مەن جۇمىس ىستەۋ ەرەجەسى 1995 جىلعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىمەن، 1996 جىلعى قر «قوعامدىق بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭىمەن جانە 2002 جىلعى «ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭىمەن رەتتەلەتىن بولادى.

ءبىزدىڭ وسى كورسەتىلگەن زاڭدارىمىز بويىنشا «ازاماتتاردىڭ، ءارتۇرلi الەۋمەتتiك توپتاردىڭ مۇددەلەرiن مەملەكەتتiك بيلiكتiڭ وكiلدi جانە اتقارۋشى، جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا بiلدiرۋ جانە ولاردى قالىپتاستىرۋ iسiنە قاتىسۋ ماقساتىندا ولاردىڭ ساياسي ەركiن بiلدiرەتiن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ ەرiكتi بiرلەستiگi ساياسي پارتيا دەپ تانىلادى» دەلىنگەن.

اتا-زاڭدا كورسەتىلگەندەي ساياسي پارتيانىڭ بۇقارا اتىنان بيلiك جۇرگiزۋگە قۇقىعى جوق. ساياسي پارتيالاردىڭ ءبارى دە زاڭ الدىندا بiردەي. سولاي بولا تۇرا پارتيانىڭ بيلىككە ىقپالى بولاشاقتا كۇن ساناپ وسە تۇسەتىن بولادى. ويتكەنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنا كوزقاراستارى مەن ۇستانىمدارىنا قاراي ءتۇرلى ساياسي پارتيالارعا توپتاسۋ ەركىندىگى بەرىلگەن.

ءتۇيىن

پرەزيدەنتتىك سايلاۋ كەلە جاتىر. بۇل سايلاۋدان كەيىن الدا پارلامەنتتىك سايلاۋ بولارى انىق. سوندىقتان دا، ەندى ەلىمىزدە بيلىكتەن دامەلى ءتۇرلى ساياسي پارتيالار بوي كورسەتە باستايدى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ازاماتتارعا جالپى پارتيا دەگەننىڭ نە ەكەنىن، ونىڭ ماڭىزىنىڭ قانداي ەكەنىن بىلە جۇرگەننىڭ ايىبى جوق. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز وسى عانا!

ءشىنادىل شەكەربەكۇلى

Abai.kz