Endi túp-tura bes kýnnen song kezekti ret kezekten tys preziydent saylauy ótedi. OSK-gha resmy tirkelgen jeti kandidat qazir aimaqtardy aralapy jýr. El-júrtpen kezdesip, ózderining ýgit-nasihattaryn jasap jatyr. Kimning qayda barghanyn, ne aitqanyn aqparat qúraldarynan estip bilip jýrgen bolarsyzdar, qaytalap jatpayyq.

Biz býgin jarys jolyndaghy jeteuding ishindegi jalghyz әiel kandidat Daniya Espaeva turaly, onyng saylaualdy baghdarlamasy turaly tarqatyp jazamyz.

Europarlament deputattary Espaevany qoldady

Preziydent Qasym-Jomart Toqaev kezekten tys saylau kýnin 9 mausymgha belgilegennen keyin, ózge sayasy partiyalar sekildi «Aq jol» partiyasy da sәuirding sonyna qaray siezd ótkizdi. Oghan 300-ge juyq delegat qatysty.  Siezde 6 ýmitker shyqty. Delegattar sol altaugha dauys beru arqyly partiya ýmitkerin anyqtady. Demokratiyalyq tәsilmen tandalghan adam – Daniya Espaeva boldy. Espaeva OSK talaptary men tapsyrmalaryn oryndap, resmy tirkeldi. Sóitip, Tәuezsiz Qazaqstan tarihyndaghy túnghysh әiel ýmitker atandy.

Espaevanyng saylaugha týsetini turaly habar Europarlament qúlaghyna jetip, olar preziydenttikke týsip jatqan әiel kandidatqa qatysty pikir bildirdi.

Europarlamentting ókili, Euroodaqtyng liyberaldar men demokrattar aliyansynyng mýshesi IYveta Grigule bylay depti: «Siz Qazaqstannyng milliondaghan әielderine jol ashyp, Respublika tarihynyng jana paraghyn ashtynyz. Biz, Europarlament deputattary, «Aq jol» partiyasynyng sezinen song sizding úsynyluynyzdy asa ýlken qyzyghushylyqpen baqyladyq. Ótken debat pen qúpiya dauys beruden keyingi jenisiniz – memleketinizdegi sayasy tәjiriybege Europalyq dәstýrding enuining tamasha ýlgisi boldy. Siz óz qúqyqtary men bostandyqtaryn jýzege asyru jolynda Qazaqstannyng milliondaghan әielderine ýlken mýmkindikterge jol ashtynyz».

Álemdegi әiel basshylar kimder?

Shyn mәninde búl kisi qazirding ózinde Tәuelsiz Qazaqstannyng saylauy tarihyna esimi jazylghan adam. Ol – túnghysh әiel ýmitker. Búryn OSK-gha resmy tirkelip, dodagha týsken, Qazaqstan preziydenttigine  ýmitker atanghan әiel azamat bolghan joq. Búl esepte Espaeva sózsiz – birinshi adam. Espaeva sekildi әiel azamattardyng preziydenttikke týsui bizdi aitpaghanda, Ortalyq Aziya elderinde siyrek kezdesetin jaghday. Al әlemdik praktikada búl qalypty prosess.

Mysaly, Germaniyada 64 jastaghy Angela Merkeli kansler, Úlybritaniya  62 jastaghy Tereza Mey premier-ministr, Gruziyada  67 jastaghy Salome Zurabishvily preziydent,  Horvatiyada  51 jastaghy Kolinda Grabar-Kitarovich preziydent, Estoniyada 49 jastaghy Kresty Kaliulayd preziydent, Singapurda  64 jastaghy Halima Jaqyp preziydent. Basqasyn aitpaghanda, kórshiles qonystanghan  qyrghyz tughandardyng ózinde Roza Otynbaevanyng 1 jyl preziydent bolyp, el basqarghanyn bilemiz...

Jalpy osy uaqytqa deyin 53 әiel preziydent atanypty. Qazirgi uaqytta әlemde 2 patshayym, 9 preziydent, 4 premier-ministr jәne bir kansler әiel zatyna shyqqan memleket basqarushy eken.

Áyel adamnyng preziydenttikke týsuin qazaq qoghamy qalay qabyldaydy?

Qazaqstan әiel qúqyghy jóninen әlemning damyghan 30 elining qataryna kiredi. Qazaqstan armiyasynda 1000-gha juyq әiel ofiyser bolsa, eldegi kәsiporyndardyng 3/1-in әiel azamattar basqaryp otyr. Qazaqstan halqynyng 52 payyzyn әielder qúraydy. Parlamentting 30 payyz deputaty әielder. Ýkimette de әiel basshylar joq emes. Qaysybir jyly jergilikti basqaru organdaryndaghy әiel basshylardyng ýlesi 10 payyzdy qúraghan. 300-den astam auyl әkimi – әiel, audan basqaryp otyrghan әielder de bolghan.

Sayasy sarapshylardyng pikirinshe әiel adam qoghamdaghy әleumettik shiyelenisti tez sheshe alady, konfliktige jol bermeydi. Onyng mysaly Qúrmanbek Bakiyevten keyin Qyrghyzstanda uaqytsha el basqarghan Roza Otynbaeva. Otynbaeva – Ortalyq Aziyada әielderding joghary biylikti atqara alatynynyng mysaly. Osy túrghydan qaraghanda, Daniya Espaevanyng Qazaqstan preziydenttigine ýmitker atanuy – logikagha әbden sayady. Qazaqstannyng sayasy ómirine belsendi aralasyp jýrgen әielder az emes. Áyel – kәsipker. Áyel – diyrektor. Áyel – ministr. Mektep múghalimderining 80-90 payyzy әielder. Qazaqtyng arghy-bergi tarihynda Tomiristey, Ayghanymday dualy sózimen eldi auzyna qaratqan, halyq búqarany sonynan erte bilgen analar az ba edi? Al biylghy preziydenttik saylaugha «Aq jol» Demokratiyalyq partiyasy atynan Daniya Espaevanyng týsui – saylau kórkin qyzdyra týsetini sózsiz. Búl demokratiyalylyqtyng kórinisi. Búl europashyldyqtyng bir elementi.

Daniya Espaevanyng deputattyq qyzmetine sholu

1961 jyly Aqtóbe ónirinde dýniyege kelgen. Mamandyghy – ekonomist. Bank salasynda 34 jyl qyzmet etken. Onyng 17 jylynda basshylyq qyzmetterde bolghan. 2008-2016 jyldar aralyghynda Aqtóbe oblystyq mәslihatynyng deputaty bolghan. 2016 jyldyng nauryzynan beri Mәjilis deputaty, Qarjy jәne budjet komiytetining mýshesi. «Aq jol» Demokratiyalyq partiyasynyng ókili. Qazaqtyng batyr qyzy Áliya Moldaghúlovanyng jerlesi, әri rulas sinilisi eken.

Ol kandidattyqqa tirkelu ýshin Qazaqstannyng 17 ónirinen 144 myng adamnyng qolyn jinaghan. Memlekettik til emtihanynan jogharghy bagha aldy.

Jogharyda Mәjilis deputaty dep qaldyq qoy. Espaeva deputat bolghan ýsh jylda qanday úsynystar aitty, ne mәsele kóterdi, ne sheshti? Kóz jýgirteyik, esimizge týsireyik...

Kóp balaly analargha kezeksiz ýy beru

Qazirgi uaqtaghy eng ózekti әleumettik problema – kóp balaly analardyng mәselesi ekeni dausyz. Daniya Espaevanyng dәl osy mәselege qatysty óz pozisiyasyn ashyq jetkizgenin bilemiz. Espaeva kóp balaly analardy, batyr analardy túrghyn-ýy nemese jaldamaly pәter alugha kezeksiz ótkizudi úsynghan. Yaghni, kóp balaly analargha kezeksiz ýy beru turaly bastama kótergen.

61 milliardtyng shanghy trampliyni

2017 jyly deputat Daniya Espaeva QR  Mәdeniyet jәne sport ministrine deputattyq saual joldap, Shuchinskidegi shanghy trampliynining qúrylysyna qatysty mәsele kótergen.

Alghashqyda tramplin 2008 jyly qoldanysqa berilui kerek bolghan. Al onyng bastapqy shyghyny 9 milliard tengeny qúraghan. Keyin búl shyghyn 15 milliard tengege ósipti. 2016 jyly dәl osy tramplinning baghasy  38,5 milliard tengege jetken. Al shyndap kelgende búl tramplinnen sekirumen ainalysatyndardyng sany bar bolsa 10-15 adamdy qúraydy eken. Búl Qazaqstandaghy eng úzaq merzimdi әm shyghyny kóp qúrylystardyng biri ekeni anyq.

Espaeva pediatorlardy qaytaru turaly

Qaysybir jyly Densaulyq saqtau ministrligi reforma jasap, emhanalardan pediator mamandyghyn alyp tastaghan. Enirigen bala da, enkeygen kәri de bir dәrigerding kezeginde túrugha mәjbýr bolghan.

Osyghan baylanysty Daniya Espaeva deputattyq saual joldap, emhanalargha pediatorlardy qaytaru kerektigin talap etkeni esimizde. Oghan qosa, elimizdegi medisinalyq oqu oryndarynda pediatorlyq fakulitetterdi ashu turaly da úsynys aitqan.

Espaevanyng qarjy salasyndaghy kóptegen týiitkildi mәselelerge qatysty óz pikirin ashyq әri batyl aita alatynyn kórip bilip jýrmiz. Mysaly, Peruashev, Qazbekova, Dýisenbinov,Espaeva bastaghan Mәjilistegi Aq jol fraksiyasy offshordaghy aqshalar mәselesin Ýkimetbasy Asqan Mamin men Bas prokurorgha aityp, deputattyq saual joldaghany belgili.

Qazirgi uaqytta Qazaqstannyng shetelge zansyz shygharylghan aqshasy 167 milliard dollargha jetken eken. Búl Qazaqstannyng Últtyq qorynyng qarjysynan eki ese kóp soma. Dәl osy aqshany elge qaytaru mәselesin kótergen deputattardyng biri – Daniya Espaeva edi.  Dәl osy aqshalardy elge qaytaru arqyly – eldegi әleumettik problemalardy sheshuge bolatynyn aitqan.

Espaevanyng saylaualdy baghdarlamasy

Sonymen Daniya Mәdiqyzy Espaeva – Tәuelsiz qazaqstan tarihyndaghy túnghysh әiel ýmitker. Espaeva Ortalyq Saylau komissiyasyna resmy tirkelgen keyin ózining saylaualdy baghdarlamasyn jariyalady. Baghdarlama 3 bólimnen túrady eken. Ózining saylaualdy baghdarlamasynda «layyqty ómirding kepili – sheneunikter emes, naryqtyq ekonomika, demokratiya jәne әleumettik әdildik» deydi.

1. Túraqty damudyng negizi – bәsekelestik pen jappay kәsipkerlik

Halyq әl-auqatynyng negizi – túraqty qarqyndy damu, myqty jeke biznes, adal bәsekelestik.

Men әrdayym jeke kәsipkerliktin, sonyng ishinde shaghyn jәne orta biznesti qoldaudyn, túraqty jaqtaushysy bolyp keldim. Býgingi kýni Otan aldynda jahandyq syn-tegeurinder túr, olardy ensermey búdan әri damu mýmkin emes.

Osy qauipterdi jana mýmkindikterge ainaldyru ýshin kelesi is-sharalardy jýzege asyru qajet:

- Últtyq bank jәne ekinshi dәrejeli bankter nesiyeler boyynsha mólsherlemelerdi tómendetui tiyis.

- Shaghyn jәne orta biznesting qúldyrauyna jәne halyqtyng kedeylenuine әkeletin túraqty devalivasiya tәjiriybesin toqtatu.

- Eger ministr nemese Últtyq bank basshysy devalivasiya bolmaydy dep mәlimdegenimen, onday jaghday oryn alsa – sheneunik qyzmetten ketui tiyis.

- Qor qúraldary arqyly balamaly, banktik emes qarjylandyrudy damytu kerek. AHQO shenberinde qúrylatyn kәsiporyndardy qarjylandyrudy osy әdistermen memlekettik qoldaudy qamtamasyz etu.

- Salyqty әkimshilendiru men eseptilikti jenildetu, shottargha tyiym salu jәne biznesting shyghys operasiyalaryn toqtatudan bas tartu; eger kәsipkerlerding memleketke nemese basqa túlghalargha zalaly tiymegen bolsa, kәsipkerler ýshin aiyppúldardy joi;

- kәsipkerlik qyzmetke kedergi jasaghany ýshin sheneunikterding jauapkershiligin kýsheytu;

- basym salalar ýshin (auyl sharuashylyghy men auyl sharuashylyq ónimderi, jenil ónerkәsip, mashina jasau salasy) tómendetilgen QQS mólsherlemesin engizu; nemese kaskadsyz әdispen alynatyn salyqqa auystyru;

- memlekettik satyp alu jýiesin jetildiru, olardyng ashyqtyghyn qamtamasyz etu, kelisu jәne para beru mýmkindigin boldyrmau;

- Otandyq kompaniyalardyng ishki rynoktaghy basymdyghyn qamtamasyz etu

- últtyq kompaniyalardyng jәne damu instituttarynyng qyzmetine parlamenttik monitoring engizu, memlekettik qarajattardy paydalanu tiyimdiligin qamtamasyz etu.

- Shekaralyq jәne salyqtyq tәrtippen qatar memlekettik organdar men biznesting araqatynasyn sifrlandyru jýiesine kóshiru; aila-amal men bopsalaushylyqty joi.

Memleket ózdiginen tabys tabatyn, budjetke salyq tóleytin jәne basqalargha júmys beretinderdi qoldaugha mindetti!

2. Últtyq Tәuelsizdik

Tәuelsizdik jәne últtyq mýdde – әrqaysysymyz ýshin basty qúndylyq. Tәuelsizdik jolynda qúrban bolmaytýghyn esh nәrse joq – búl zamanauy Qazaqstannyng negizin qalaushy Núrsúltan Nazarbaevtyng sózi. Óz kezeginde «Alash» kóshbasshysy Álihan Bókeyhan «Memlekettiligi joq halyq – jetim halyq» dep atap ótken.

Sol sebepten Qazaq Respublikasynyng Tәuelsizdigin qamtamasyz etu jәne onyng últtyq mýddelerin qorghau – әrbir azamat ýshin manyzdy mindet. Tәuelsizdik – qúr bos sóz emes. Búl – bizding elimiz, jerimiz, babalarymyzdan qalghan múra, búl – memlekettik til, búl – bizding kópúltty halqymyzdyng birligi.

- Tәuelsizdik, jer tútastyghy jәne últtyq biregeylik te – әrbir adamnyng qúqyqtary jәne bostandyqtarymen qatar túratyn Respublikanyng basty qúndylyqtary.

- Tәuelsizdikting manyzdy jetistigi – bizding elde ómir sýretin barlyq etnostardyng tili men mәdeniyetine degen ózara syilastyghy; azamattardyng teng qúqyqtary men últtyq sezimderine qúrmet.

- Men Qazaqstannyng últtyq tarihyna, memlekettik tili men qazaq mәdeniyetine, sol siyaqty basqa etnostardyng mәdeniyeti men tilderine degen syilastyqty qoldaymyn;

- «Aq jol» partiyasy Respublikamyzdaghy geografiyalyq nysandardyn, kósheler men eldi mekenderding ataularyndaghy tarihy әdildikti qalpyna keltiru, de-sovetizasiya jәne de-kommunizasiya boyynsha júmysyn jalghastyrady.

- QR azamattyghyn beru talaptaryn, yaghny Respublika Konstitusiyasynyng negizgi baptary, memlekettik til jәne Qazaqstan tarihynan emtihan tapsyru, zandy týrde bekitu.

- Qazaqstan halyqtarynyng dәstýrli dinderin qoldau jәne qoghamnyng ruhany salasyn bóten sektalar men teris aghymdardan qorghau qajet.

3. Jemqorlyqpen kýresu jәne de-offshorizasiya

Qoghamdy alandatatyn jәne biylikke narazylyqty tughyzatyn negizgi problemalardyng biri – sybaylas jemqorlyqpen kýresting tiyimsizdigi, sot jәne qúqyq qorghau organdaryna senimsizdik.

Búl problemany sheshu ýshin «Aq jol» partiyasy:

- әr qazaqstandyqtyng menshigin jәne jeke biznesin jemqorlar men olardyng sybaylastarynan qorghaudy;

- basshylardan olardyng qyzmetkerlerining jemqorlyghy ýshin jauapkershiligi jónindegi talaptardyng oryndaluyn mindetteudi;

- azamattardyng biylik ókilderine qarsy daularynyng әdil jәne jariya qarastyryluyn;

- әshkerelingen jemqorlar ýshin jýrip túruyn shetelge shyghu jәne menshigin basqaru qúqyghynyng zannamalyq shekteluin;

- sottyng shynayy tәuelsizdigin, olardyng júmystan tys uaqyty men zeynetke shyghuynan keyingi jeke qauipsizdigi men joghary әleumettik qorghaluyn;

- barlyq ashyq sot otyrystarynyng Internet boyynsha translyasiyalanuyn;

- sybaylas jemqorlyq faktileri turaly mәlimdegen jaghdayda bopsalaushylyq qúrbanyn jauapkershilikten bosatuyn talap etedi.

Sybaylas jemqorlyqqa qarsy is-әreketting manyzdy qúraly – biylik is-әreketining jariyalylyghy men onyng qogham aldyndaghy esep beruge mindettiligi bolmaq. «Aq jol» partiyasy jurnalisterding әshkerelep beretin basylymdary ýshin qudalanudan qorghaluyn, әrbir memlekettik qyzmetkerining sot tәrtibinde BAQ-da keri basylymdardyng payda boluy jaghdayynda ózining abyroyy men qadir-qasiyetin qorghauyn qoldaydy. Baspasózdyng auzyna qúlyp salugha bolmaydy.

Sybaylas jemqorlyqpen kýresuding basty baghyty, sonday-aq, offshorlyq aimaqtar men sheteldik bankterden milliardyq qarajattardy Qazaqstangha qaytaru bolmaq, búl qarajat qara niyetti jemqorlar men alayaqtardyn halyqtan úrlaghan aqshasy.

Halyqaralyq mamandardyng esebi boyynsha jemqorlar memleketimizden zansyz týrde 160 mlrd-tan astam aqsha shygharghan. Búl aqshalardyng úrlanyp, Qazaqstannan ketui sebepti eldegi keybir azamattar júmys taba almay jýr.

«Aq jol» partiyasy sheneunikterding offshorlyq shoty turaly banktik qúpiyalylyqtyng alynyp tastalyp, ózderi qaydan alghanyn týsindire almaytyn aqshanyng anyqtaluyn jәne qaytaryluyn talap etedi.

Búl talap zang ayasynda júmys isteytin adal kәsipkerler men kәsiporyndargha qatysy joq.

*QR Ortalyq saylau komissiyasynyng 2019 jyldyng 8 mamyrdaghy №31 qaulysyna sәikes Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenttigine ýmitkerge bólingen respublikalyq budjet qarjysynan tólendi.

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz