Aqpan revolusiyasynan keyin Qazaqstanda demokratiyalyq qozghalystar qarqyn alyp jatty. Múny bastaghan qazaq ziyalylary edi. Qozghalys Qazaqstangha jana serpin ala keldi.

Múhamedjan Tynyshpaev: "Sol tústaghy saharadaghy tolqulardyng basty sebebi sayasi, ruhani, dini, ekonomikalyq ezgi" dep bar jaghdaydy ashyp bergen.
1917 jyldyng 5-13 jeltoqsan kýnderi ótken ekinshi sezde Alashorda últtyq avtonomiyalyq memleketi qúryldy.
Mine, osy sәtte partiya mýsheleri ózara bóliniske týsti. Álihan Bókeyhanov bastaghan 42 delegat avtonomiya qúrylghanyn jariyalaudy keyinge qaldyrudy qoldasa, Halel Dosmúhamedov jaghyndaghylar jedel týrde habarlaudy dúrys kórdi. Olardyng sany 33 edi. Nәtiyjesinde birinshi sezde jasalghan "Alash" partiyasynyng jobasy talqylanbay, bekitusiz qaldy.
"Alashordamen" qatarlasa jәne bir ýlken memleket irge kótermekke talpyndy. Ol - Mústafa Shoqay negizin qalaghan "Shyghys Týrkistan" memleketi. M.Shoqay barlyq týrki memleketterining basyn biriktirmekke niyet etti.
"Alash" partiyasymen qatarlasa 1917 jyly qarashada Kólbay Tógisov bastaghan "Ýsh jýz" sosialistik partiyasy qúrylghan bolatyn. Búl partiya otarshyldyq sayasattyng negizinde qalyptasqan әkimshilik-territoriyalyq basqaru prinsiypin saqtap, últtyq avtonomiya qúrugha qarsy shyqty. "Ýsh jýz" Islam dinine ýlken qúrmetpen qaraytyn.
Biz oqyghan tarih osylay deydi.

Aqpan revolusiyasynan keyin Qazaqstanda demokratiyalyq qozghalystar qarqyn alyp jatty. Múny bastaghan qazaq ziyalylary edi. Qozghalys Qazaqstangha jana serpin ala keldi.

Múhamedjan Tynyshpaev: "Sol tústaghy saharadaghy tolqulardyng basty sebebi sayasi, ruhani, dini, ekonomikalyq ezgi" dep bar jaghdaydy ashyp bergen.
1917 jyldyng 5-13 jeltoqsan kýnderi ótken ekinshi sezde Alashorda últtyq avtonomiyalyq memleketi qúryldy.
Mine, osy sәtte partiya mýsheleri ózara bóliniske týsti. Álihan Bókeyhanov bastaghan 42 delegat avtonomiya qúrylghanyn jariyalaudy keyinge qaldyrudy qoldasa, Halel Dosmúhamedov jaghyndaghylar jedel týrde habarlaudy dúrys kórdi. Olardyng sany 33 edi. Nәtiyjesinde birinshi sezde jasalghan "Alash" partiyasynyng jobasy talqylanbay, bekitusiz qaldy.
"Alashordamen" qatarlasa jәne bir ýlken memleket irge kótermekke talpyndy. Ol - Mústafa Shoqay negizin qalaghan "Shyghys Týrkistan" memleketi. M.Shoqay barlyq týrki memleketterining basyn biriktirmekke niyet etti.
"Alash" partiyasymen qatarlasa 1917 jyly qarashada Kólbay Tógisov bastaghan "Ýsh jýz" sosialistik partiyasy qúrylghan bolatyn. Búl partiya otarshyldyq sayasattyng negizinde qalyptasqan әkimshilik-territoriyalyq basqaru prinsiypin saqtap, últtyq avtonomiya qúrugha qarsy shyqty. "Ýsh jýz" Islam dinine ýlken qúrmetpen qaraytyn.
Biz oqyghan tarih osylay deydi.
Maqash Tәtimov, ghalym, demograf:
"Ashtyq, qughyn-sýrgin bolmaghanda Qazaqstandaghy qazaq sany 24-25 mln.-dy qúrap, dýnie jýzinde 30 mln.-gha jeter edi. Búl ósimdi qazaq endi týzeydi. Birte-birte..."
Qazaq dalasynda batysshyl mәdeniyetti, oqu-bilimdi ýirenu jolyn ústanghan, ekinshisi diny jolmen damudy kózdegen eki týrli baghyt qalyptasqan-dy. Álihan olargha sәikesinshe batysshyldar jәne týrikshilder degen at berdi.
Bir maqsatqa jetudegi eki týrli jol. Biraq tarih baghytty emes, joldyng ekige bólinuining teris ekenin dәleldedi.
Qazaqta kóterilis kóp boldy. Eshbiri jeniske jetpedi. Patsha ýkimeti bodan retinde qarap, ezgide ústady. Kenestik biylik aldady, arbady. Bastysy- aragha jik sala bildi. Ishtegi jik aghashqa týsken qúrt sekildi. Kemiredi, jeydi, tesedi, qúlatady. Sodan qazaq bir-birimen kýresip keledi. Biri algha, biri artqa tartady.
1937-1938 jyldar aralyghyndaghy qughyn-sýrgin sayasaty kezinde Qazaqstanda 103 myngha tarta adam abaqtygha qamalyp, 25 mynnan astamy Staliyning ólim mashinasyna tartyldy...
1917 jyly Alashorda memleketin qúrdyq. Dәliregi qúrdy. Alayda jalpy qazaq birdey bolyp qoldamady. Alashorda senim әkeldi. Ýmitting otyn jyltyldatty. Ony da ózimiz óshirdik. Ishimizden shyqqan pysyqaylar bar syrymyzdy biylikke jayyp salyp, óler kýnimizdi belgiledik.
Birigip is ete almadyq. Kezinde Aqsaq Temir әr әskerine bir-bir tastan әkeldirip, bir jerge ýidirgen eken. Sol ýiindi Úlytaudyng janynda kishigirim tau bolyp qalghan deydi.
Sayasy tútqyndardy tok symmen ainala shyrmatylghan týrmelerde qamap ústady. Ár kýni "kartop qazasyn"dep bir tútqynnan alyp ketetin. "Kartop qazu"- búl atu. Olardy bir jerde birge úzaq ústamady. Oilary birigip ketuden qoryqty.
"Reseyde osy kýnde týrli sayasy partiyalar bar. Olardyng kózdegen maqsattary baghdarlamalarynda jazylghan. Ony biletin adamdargha maghlúm: qay partiyanyng da bolsa baghdarlamasy týp-týgel qazaq maqsattarymen ýilespeydi. Sondyqtan bizding qazaq maqsattaryn týgel kózdeytin óz aldyna partiya jasamayynsha bolmaydy" degen Álihan sózi kóp oigha bastaydy.
1917 jyly jeltoqsanda bolghan sezde Alashorda memleketining territoriyalyq aumaghy belgilengen edi. Ol qazirgi Qazaqstan jerimen tústas keledi.
Álihan Bókeyhanov ýkim shygharylghan kýni atyldy. Qazaq últynyng liyderi 1937 jyly qyrkýiekte qaranghy tas qabyrghada janghyrghan oqtyng qúrbanyna ainaldy. Ol osyghan deyin 10 jyl boyyna Mәskeude ýy qamauynda bolghan edi.
Butyrkadaghy NKVD tergeushilerining qinap-azaptaghanyna, "Ýsh әriptin" jan shydamas azapty tergeuine Álihan moyynsúnbady. Tek bir jaytty ashyq aitty. Atylar sәtte ol: "Men Kenes biyligin qoldamadym, jaqsy kórmedim, biraq moyyndadym" dedi. Sol kezde ol 73 jasta bolatyn. Óte qysqa, jalynyp, jalbarynudan aulaq búl sózde kóp mәn bar.
Alashorda memleketi - qazaq halqynyng jemisi. Orystarda "nachati s nulya" degen tirkes bar. Alashorda da bәrin taqyrdan bastaghandy. Ol jayylyp jatqan qazaq elin, Alash últyn biriktirmekke talpyndy. Avtonomiyadan azat elge ainaludy kózdedi.
Asqaq arman oryndalmady.
1936-1956 jyldar aralyghynda respublika aumaghynda 11 GULAG lageriler jýiesi boldy. ALJIYR, StepLAG, KarLAG - bәri qandy jazalau oryndary.
Alayda qazaq jeri saqtalyp qaldy. Alash qayratkerleri Ózbekstangha berilmek bolghan ontýstikti, Reseyge ótkeli túrghan Qostanaydy saqtap qala bildi.
Alashordalyqtar memleket qúruda jýzge bólinuding ekinshi oryngha shyghyp, jer tútastyghy algha shyghatynyn dәleldedi.
Kenestik biylik, stalinizmdik qughyndau barsha Alash ziyalysyn jútty. "Kishi Qazan" talay Alash balasyn joq etti. Halyq jauy atandyrdy. Japoniyanyng tynshysy etti. Qoldan jarylys úiymdastyryp, kinәli dep tapty. Ashtyqty da jiti josparlanghan solaqay sayasat jasady. Keng baytaq jerde az ghana qazaq qaldy.
Ghalymdardyng esepteuinshe, kenes biyligi túsynda Qazaqstandaghy sayasy qughyn-sýrgin qúrbandarynyng sany 3,5 mln.-dy qúraghan. Qazirgi tangha deyin olardyng 305 myny aqtaldy. Kýn ótken sayyn jana esimder, jana tarih betteri ashyluda
Shynghyshan syrtqy jaudan emes, óz ishinen shyqqan dúshpanynan sekemdengen. Qazaqtyng ishinen Alashty qúrghan ziyalysy, olardy satqan zymiyany da shyqty.
Maqash Tәtimov:
"Zúlmat jyldarda qazaqtar orystardan 2 esege, evreylerden 5 esege, ózbekterden 10 esege artyq qyrylyp kete bardy. Múnyng basty sebepterining biri ýshtaghan kórsetuler edi. Birin biri kóre almady. Qazaq birin-biri ústap berdi"
Qosylyp dýley kýshke ainala almaghan "Alashorda" men Týrkistan Respublikasy biri 1918 jyly, biri 1920 jyly taratyldy.
Bólingen edik - bóri jedi.
Maghjan Alash qayratkerlerining izgi isterin "Qajymay Aygha qol sermep, sol jolda mert bolghan buyn edi" dep jyrlady. Olar qúrghan Alashorda avtonomiyalyq memleketi osy kýnge jetkende, býginde biz qalay bolar edik?

Jәnibek NÚRYSh, HQTU-ding 3-kurs studenti

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=51&id=6291