جانiبەك نۇرىش. قازاق دالاسىنداعى ساياسي ءبولIنIس
اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيiن قازاقستاندا دەموكراتيالىق قوزعالىستار قارقىن الىپ جاتتى. مۇنى باستاعان قازاق زيالىلارى ەدi. قوزعالىس قازاقستانعا جاڭا سەرپiن الا كەلدi.
مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ: "سول تۇستاعى ساحاراداعى تولقۋلاردىڭ باستى سەبەبi ساياسي، رۋحاني، دiني، ەكونوميكالىق ەزگi" دەپ بار جاعدايدى اشىپ بەرگەن.
1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسان كۇندەرi وتكەن ەكiنشi سەزدە الاشوردا ۇلتتىق اۆتونوميالىق مەملەكەتi قۇرىلدى.
مiنە، وسى ساتتە پارتيا مۇشەلەرi ءوزارا بولiنiسكە ءتۇستi. ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان 42 دەلەگات اۆتونوميا قۇرىلعانىن جاريالاۋدى كەيiنگە قالدىرۋدى قولداسا، حالەل دوسمۇحامەدوۆ جاعىنداعىلار جەدەل تۇردە حابارلاۋدى دۇرىس كوردi. ولاردىڭ سانى 33 ەدi. ناتيجەسiندە بiرiنشi سەزدە جاسالعان "الاش" پارتياسىنىڭ جوباسى تالقىلانباي، بەكiتۋسiز قالدى.
"الاشوردامەن" قاتارلاسا جانە بiر ۇلكەن مەملەكەت iرگە كوتەرمەككە تالپىندى. ول - مۇستافا شوقاي نەگiزiن قالاعان "شىعىس تۇركiستان" مەملەكەتi. م.شوقاي بارلىق تۇركi مەملەكەتتەرiنiڭ باسىن بiرiكتiرمەككە نيەت ەتتi.
"الاش" پارتياسىمەن قاتارلاسا 1917 جىلى قاراشادا كولباي توگiسوۆ باستاعان ء"ۇش ءجۇز" سوتسياليستiك پارتياسى قۇرىلعان بولاتىن. بۇل پارتيا وتارشىلدىق ساياساتتىڭ نەگiزiندە قالىپتاسقان اكiمشiلiك-تەرريتوريالىق باسقارۋ پرينتسيپiن ساقتاپ، ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋعا قارسى شىقتى. ء"ۇش ءجۇز" يسلام دiنiنە ۇلكەن قۇرمەتپەن قارايتىن.
بiز وقىعان تاريح وسىلاي دەيدi.
اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيiن قازاقستاندا دەموكراتيالىق قوزعالىستار قارقىن الىپ جاتتى. مۇنى باستاعان قازاق زيالىلارى ەدi. قوزعالىس قازاقستانعا جاڭا سەرپiن الا كەلدi.
مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ: "سول تۇستاعى ساحاراداعى تولقۋلاردىڭ باستى سەبەبi ساياسي، رۋحاني، دiني، ەكونوميكالىق ەزگi" دەپ بار جاعدايدى اشىپ بەرگەن.
1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسان كۇندەرi وتكەن ەكiنشi سەزدە الاشوردا ۇلتتىق اۆتونوميالىق مەملەكەتi قۇرىلدى.
مiنە، وسى ساتتە پارتيا مۇشەلەرi ءوزارا بولiنiسكە ءتۇستi. ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان 42 دەلەگات اۆتونوميا قۇرىلعانىن جاريالاۋدى كەيiنگە قالدىرۋدى قولداسا، حالەل دوسمۇحامەدوۆ جاعىنداعىلار جەدەل تۇردە حابارلاۋدى دۇرىس كوردi. ولاردىڭ سانى 33 ەدi. ناتيجەسiندە بiرiنشi سەزدە جاسالعان "الاش" پارتياسىنىڭ جوباسى تالقىلانباي، بەكiتۋسiز قالدى.
"الاشوردامەن" قاتارلاسا جانە بiر ۇلكەن مەملەكەت iرگە كوتەرمەككە تالپىندى. ول - مۇستافا شوقاي نەگiزiن قالاعان "شىعىس تۇركiستان" مەملەكەتi. م.شوقاي بارلىق تۇركi مەملەكەتتەرiنiڭ باسىن بiرiكتiرمەككە نيەت ەتتi.
"الاش" پارتياسىمەن قاتارلاسا 1917 جىلى قاراشادا كولباي توگiسوۆ باستاعان ء"ۇش ءجۇز" سوتسياليستiك پارتياسى قۇرىلعان بولاتىن. بۇل پارتيا وتارشىلدىق ساياساتتىڭ نەگiزiندە قالىپتاسقان اكiمشiلiك-تەرريتوريالىق باسقارۋ پرينتسيپiن ساقتاپ، ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋعا قارسى شىقتى. ء"ۇش ءجۇز" يسلام دiنiنە ۇلكەن قۇرمەتپەن قارايتىن.
بiز وقىعان تاريح وسىلاي دەيدi.
ماقاش ءتاتiموۆ، عالىم، دەموگراف:
"اشتىق، قۋعىن-سۇرگiن بولماعاندا قازاقستانداعى قازاق سانى 24-25 ملن.-دى قۇراپ، دۇنيە جۇزiندە 30 ملن.-عا جەتەر ەدi. بۇل ءوسiمدi قازاق ەندi تۇزەيدi. بiرتە-بiرتە..."
قازاق دالاسىندا باتىسشىل مادەنيەتتi, وقۋ-بiلiمدi ۇيرەنۋ جولىن ۇستانعان، ەكiنشiسi دiني جولمەن دامۋدى كوزدەگەن ەكi ءتۇرلi باعىت قالىپتاسقان-دى. ءاليحان ولارعا سايكەسiنشە باتىسشىلدار جانە تۇرiكشiلدەر دەگەن ات بەردi.
بiر ماقساتقا جەتۋدەگi ەكi ءتۇرلi جول. بiراق تاريح باعىتتى ەمەس، جولدىڭ ەكiگە ءبولiنۋiنiڭ تەرiس ەكەنiن دالەلدەدi.
قازاقتا كوتەرiلiس كوپ بولدى. ەشبiرi جەڭiسكە جەتپەدi. پاتشا ۇكiمەتi بودان رەتiندە قاراپ، ەزگiدە ۇستادى. كەڭەستiك بيلiك الدادى، اربادى. باستىسى- اراعا جiك سالا بiلدi. Iشتەگi جiك اعاشقا تۇسكەن قۇرت سەكiلدi. كەمiرەدi, جەيدi, تەسەدi, قۇلاتادى. سودان قازاق بiر-بiرiمەن كۇرەسiپ كەلەدi. بiرi العا، بiرi ارتقا تارتادى.
1937-1938 جىلدار ارالىعىنداعى قۋعىن-سۇرگiن ساياساتى كەزiندە قازاقستاندا 103 مىڭعا تارتا ادام اباقتىعا قامالىپ، 25 مىڭنان استامى ستالينiڭ ءولiم ماشيناسىنا تارتىلدى...
1917 جىلى الاشوردا مەملەكەتiن قۇردىق. دالiرەگi قۇردى. الايدا جالپى قازاق بiردەي بولىپ قولدامادى. الاشوردا سەنiم اكەلدi. ءۇمiتتiڭ وتىن جىلتىلداتتى. ونى دا ءوزiمiز وشiردiك. Iشiمiزدەن شىققان پىسىقايلار بار سىرىمىزدى بيلiككە جايىپ سالىپ، ولەر كۇنiمiزدi بەلگiلەدiك.
بiرiگiپ iس ەتە المادىق. كەزiندە اقساق تەمiر ءار اسكەرiنە بiر-بiر تاستان اكەلدiرiپ، بiر جەرگە ۇيدiرگەن ەكەن. سول ءۇيiندi ۇلىتاۋدىڭ جانىندا كiشiگiرiم تاۋ بولىپ قالعان دەيدi.
ساياسي تۇتقىنداردى توك سىممەن اينالا شىرماتىلعان تۇرمەلەردە قاماپ ۇستادى. ءار كۇنi "كارتوپ قازاسىڭ"دەپ بiر تۇتقىننان الىپ كەتەتiن. "كارتوپ قازۋ"- بۇل اتۋ. ولاردى بiر جەردە بiرگە ۇزاق ۇستامادى. ويلارى بiرiگiپ كەتۋدەن قورىقتى.
"رەسەيدە وسى كۇندە ءتۇرلi ساياسي پارتيالار بار. ولاردىڭ كوزدەگەن ماقساتتارى باعدارلامالارىندا جازىلعان. ونى بiلەتiن ادامدارعا ماعلۇم: قاي پارتيانىڭ دا بولسا باعدارلاماسى ءتۇپ-تۇگەل قازاق ماقساتتارىمەن ۇيلەسپەيدi. سوندىقتان بiزدiڭ قازاق ماقساتتارىن تۇگەل كوزدەيتiن ءوز الدىنا پارتيا جاسامايىنشا بولمايدى" دەگەن ءاليحان ءسوزi كوپ ويعا باستايدى.
1917 جىلى جەلتوقساندا بولعان سەزدە الاشوردا مەملەكەتiنiڭ تەرريتوريالىق اۋماعى بەلگiلەنگەن ەدi. ول قازiرگi قازاقستان جەرiمەن تۇستاس كەلەدi.
ءاليحان بوكەيحانوۆ ۇكiم شىعارىلعان كۇنi اتىلدى. قازاق ۇلتىنىڭ ليدەرi 1937 جىلى قىركۇيەكتە قاراڭعى تاس قابىرعادا جاڭعىرعان وقتىڭ قۇربانىنا اينالدى. ول وسىعان دەيiن 10 جىل بويىنا ماسكەۋدە ءۇي قاماۋىندا بولعان ەدi.
بۋتىركاداعى نكۆد تەرگەۋشiلەرiنiڭ قيناپ-ازاپتاعانىنا، ء"ۇش ءارiپتiڭ" جان شىداماس ازاپتى تەرگەۋiنە ءاليحان مويىنسۇنبادى. تەك بiر جايتتى اشىق ايتتى. اتىلار ساتتە ول: "مەن كەڭەس بيلiگiن قولدامادىم، جاقسى كورمەدiم، بiراق مويىندادىم" دەدi. سول كەزدە ول 73 جاستا بولاتىن. وتە قىسقا، جالىنىپ، جالبارىنۋدان اۋلاق بۇل سوزدە كوپ ءمان بار.
الاشوردا مەملەكەتi - قازاق حالقىنىڭ جەمiسi. ورىستاردا "ناچات س نۋليا" دەگەن تiركەس بار. الاشوردا دا ءبارiن تاقىردان باستاعاندى. ول جايىلىپ جاتقان قازاق ەلiن، الاش ۇلتىن بiرiكتiرمەككە تالپىندى. اۆتونوميادان ازات ەلگە اينالۋدى كوزدەدi.
اسقاق ارمان ورىندالمادى.
1936-1956 جىلدار ارالىعىندا رەسپۋبليكا اۋماعىندا 11 گۋلاگ لاگەرلەر جۇيەسi بولدى. الجير، ستەپلاگ، كارلاگ - ءبارi قاندى جازالاۋ ورىندارى.
الايدا قازاق جەرi ساقتالىپ قالدى. الاش قايراتكەرلەرi وزبەكستانعا بەرiلمەك بولعان وڭتۇستiكتi, رەسەيگە وتكەلi تۇرعان قوستانايدى ساقتاپ قالا بiلدi.
الاشوردالىقتار مەملەكەت قۇرۋدا جۇزگە ءبولiنۋدiڭ ەكiنشi ورىنعا شىعىپ، جەر تۇتاستىعى العا شىعاتىنىن دالەلدەدi.
كەڭەستiك بيلiك، ستالينيزمدiك قۋعىنداۋ بارشا الاش زيالىسىن جۇتتى. "كiشi قازان" تالاي الاش بالاسىن جوق ەتتi. حالىق جاۋى اتاندىردى. جاپونيانىڭ تىڭشىسى ەتتi. قولدان جارىلىس ۇيىمداستىرىپ، كiنالi دەپ تاپتى. اشتىقتى دا جiتi جوسپارلانعان سولاقاي ساياسات جاسادى. كەڭ بايتاق جەردە از عانا قازاق قالدى.
عالىمداردىڭ ەسەپتەۋiنشە، كەڭەس بيلiگi تۇسىندا قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگiن قۇرباندارىنىڭ سانى 3,5 ملن.-دى قۇراعان. قازiرگi تاڭعا دەيiن ولاردىڭ 305 مىڭى اقتالدى. كۇن وتكەن سايىن جاڭا ەسiمدەر، جاڭا تاريح بەتتەرi اشىلۋدا
شىڭعىسحان سىرتقى جاۋدان ەمەس، ءوز iشiنەن شىققان دۇشپانىنان سەكەمدەنگەن. قازاقتىڭ iشiنەن الاشتى قۇرعان زيالىسى، ولاردى ساتقان زىميانى دا شىقتى.
ماقاش ءتاتiموۆ:
"زۇلمات جىلداردا قازاقتار ورىستاردان 2 ەسەگە، ەۆرەيلەردەن 5 ەسەگە، وزبەكتەردەن 10 ەسەگە ارتىق قىرىلىپ كەتە باردى. مۇنىڭ باستى سەبەپتەرiنiڭ بiرi ۇشتاعان كورسەتۋلەر ەدi. بiرiن بiرi كورە المادى. قازاق بiرiن-بiرi ۇستاپ بەردi"
قوسىلىپ دۇلەي كۇشكە اينالا الماعان "الاشوردا" مەن تۇركiستان رەسپۋبليكاسى بiرi 1918 جىلى، بiرi 1920 جىلى تاراتىلدى.
بولiنگەن ەدiك - ءبورi جەدi.
ماعجان الاش قايراتكەرلەرiنiڭ iزگi iستەرiن "قاجىماي ايعا قول سەرمەپ، سول جولدا مەرت بولعان بۋىن ەدi" دەپ جىرلادى. ولار قۇرعان الاشوردا اۆتونوميالىق مەملەكەتi وسى كۇنگە جەتكەندە، بۇگiندە بiز قالاي بولار ەدiك؟
جانiبەك نۇرىش، حقتۋ-دiڭ 3-كۋرس ستۋدەنتi
http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=51&id=6291
