- Qazaq matematikasynyng qa­zirgi dengeyine kóniliniz tola ma?
- Bizde «Bireuden ilgeri, bi­reu­den keyin» degen sóz bar. So­ghan sýiensek, bizding matematika esh­kimning matematikasynan kem emes dey alamyz. Ókinishtisi-ony ba­tys әlemi bile de, týsine de ber­meydi. Biraq búl basqa әn­gi­me. Me­ning oiymsha, qazaqtyng ma­­te­ma­tikasy súmdyq qyryp bara jat­pasa da, kóshten qalyp kele jat­qan joq. Mәselenki, Eu­­ra­ziya últtyq uniyversiytetinde qyz­­­­­­met etetin Ualbay Ómirbaevty alay­yq. Ol әlem ghalymdary jyl­­dar boyy bas qatyrghan «Na­ga­ta problemasyn» sheshti. Sóit­­­ti de, Memlekettik syi­lyq­­tyng laureaty atandy. Osy jer­de «ne­ge Ualbay, nege basqa emes?» de­gen súraq tuady. Negizi bizde Ual­­bay syndy myqty ma­te­ma­tiyk­ter kóp. Alayda olardy júrt bi­le bermeydi. Óitkeni olar Ual­bay sekildi myqty prob­lema ta­ba alghan joq. Qa­ra­pay­ym tirlik qy­lyp, shekteuli shen­berden shy­gha almay qaldy. Eu­raziya últ­tyq uniy­ver­siy­tetining oqy­tushysy Múq­tar­bay Ótel­ba­ev ta myqty ma­­te­ma­tiyk. Qazaq­stan boyynsha shә­kirti eng kóp ús­taz sol. Eyn­sh­tey­nning qan­sha shә­kirti boldy? de­seniz, onda bir de bir aspirant bol­maghan. Niu­ton da shәkirt tәr­biyelemegen. Bi­raq onyng en­bek­terining әseri­men million­da­ghan adam ghylymgha kelgen. Son­dy­q­­tan myqty mate­ma­­tikterding dә­rejesi men den­gey­in shәkirt­ter­ding sanymen ba­gha­lau týsi­nik­siz kriyteriy. Qalay desek te, qa­zaq mate­ma­tiy­ka­sy­nyng býgingi den­geyine kó­nil to­la­dy.
- Otandyq matematikterding en­bekteri Ýkimet tarapynan lay­yqty baghalanyp jýr me?
- Joq, bizdi eng әueli shetel moy­yndap, shetel tanidy. Sodan key­in ghana óz elimizde jaryl­qa­na­myz. Ualbaydyng myqty mate­ma­tik ekenin osydan bәlenbay jyl búryn aitqam. Senbesenizder, me­ning súhbattarymdy qaranyzdar. Sol Ualbay Memlekettik syi­lyq­ty qalay aldy? Ony әueli AQSh ma­rapattady, sodan keyin ghana Qa­zaqstan «Bizde Ualbay degen myq­ty matematik bar eken ghoy» dep oghan ataq-danqty ýiip-tógip be­re saldy. Sonda deymin-au, ai­da­­ladaghy Amerika Ualbaydy Qa­zaq­stangha, qazaqtargha tanytpasa, on­yng kim ekenin bilmey jýre be­rer me edik?
- Matematikterge beriletin Fild syilyghyna úmtylyp jýr­gen qazaq ghalymdary bar ma?
- Búl jerde «Úmtylyp jýr­gen» degen tirkesti qoldanbas edim. Óitkeni Fild syilyghy No­be­li syilyghy siyaqty. Búl syi­lyq­­targha eshkim óz-ózin úsyn­bay­dy. Ýmitkerdi ózderi tandap, je­­nim­­pazdy ózderi anyqtaydy.
Qazaqta: «Halyq aitsa, qalyp ait­paydy» degen maqal bar. Ótirik ma­qal. Halyq ómiri ótirik aitady. Bir ghana mysal aitayyn, Ko­per­niyk: «Jer kýndi ainalady» dedi al ha­lyq: «Kýn jerdi ainalady» de­di. Kimdiki dúrys, Koperniktiki dú­rys. Bir-aq adam. «Sen solay ait­tyn» dep ony otqa jaghady. Búl halyqtyng aqymaqtyghy. De­mek baghanaghy maqal bos sóz. Múny No­beli syilyghyn taratatyn ko­miy­tet jaqsy biledi. Olar ha­lyq­tyng pikirine qaramaydy. Syi­lyq­­ty shved ghylymy aka­­­­­­­­­­­­­­­­de­miya­synyng 40 shaqty mýshesi be­redi. Syilyq bas-ayaghy 5 saladan beriledi. Áu bas­ta múnda tórt-aq sala bolghan. Ol-fizika, himiya-biologiya, me­diy­sina jәne әdebiyet. Eko­no­miy­ka so­nynan qosyldy. Onyng qo­­sy­luy­na bankirler mýddeli bol­dy. No­beliding ósiyetinde eko­no­mika emes, matematika bolghan. Bi­raq ony syzyp tastaghan. Múny qoz­­gha­may-aq qoyayyq. Sebebi búl bas­qa әn­gime.
Nobeli syilyghyn alghan eko­no­mister tolyp jatyr. Solardyng bar­lyghy matematikter. Negizi ghy­lym­da qanday da bir syilyq alu ýshin júmys jasaugha bolmaydy. Ghy­lymda ghylym ýshin júmys is­teu kerek.
- Qazaq matematikteri әlem ma­tematikterining aldyna «Nagata pro­b­lemasy» siyaqty esepti nege qoy­maydy?
- Birinshiden, adamda talgham de­gen bolu kerek. Mysaly, dý­niye­jý­zining bәri kostum kiyedi. Ony ne­ge kiyedi, óitkeni kostumdi fran­suzdar oilap tapqan. Dý­niye­jý­zining býkil modasy solardan bas­­tau alady. Kiury atomdy, siyr­­kulidi nemister oilap tapty. Qa­zir әlemde «japondyq sapa» de­gen úghym bar. Ol qaydan payda bol­dy? Japondardyng «Toyotasy», «So­niyi» bar. Soghan qarap, júrt­tyng bә­ri «Japondardyng basy qat­ty is­teydi eken, búlardyng bәri ke­­re­met eken» degen kózqaras qa­lyp­­tas­­tyrady. Mysaly, olarda Mu­ra­kamy degen jazushy bar al qa­zaqtarda Dulat Isabekov degen ja­zushy bar. Dulat Isabekov Mu­ra­kamidan artyq bolmasa kem emes. Alayda Murakamiydi bәri bi­le­di, Isabekovti qazaqtan basqa esh­kim bilmeydi. Nege? Óitkeni «Ja­pondyq sapa» degen úghym olar­dyng basqa salalaryna da auy­syp ketken. Abaydyng inisi Shә­kәrim: «Abay deytin hakim, da­nysh­pan kisi edi. Átten, tughan jeri qa­zaqtyng ishi bolghandyqtan qadiri azy­raq bilindi» degen bolatyn. Qa­zaq halqynyng bar ekenin әlem jana bilip jatyr. Al evreyler men aghylshyndar, nemister men ja­pondar әlemdi barlyq sala boy­ynsha biylep-tósteuge ýirenip al­ghan. Olardyng miyna qazaqtar «Ja­nalyq jasaydy» degen oy ki­rip te shyqpaydy. Osy túrghydan al­ghanda biz edәuir qiynshy­lyq­tar­gha kezdesip jýrmiz. Degenmen týp­ting týbinde qazaqtardan da da­nysh­­pandar shyghady. Ol Ualbay bo­la ma, Múqtarbay bola ma, bas­qa bola ma ony aita almaymyn.
- Siz de matematiksiz, әlem ma­tematikterining aldyna nege pro­blema qoymaysyz?
- Mende problema bar. Biraq ol әlemdik dengeyde me, dengeyde emes pe ony aitu qiyn. Óitkeni әlem­dik dengeydegi dýniyelerding bә­ri salystyrmaly nәrse. Mate­ma­tikalyq problema qoi ýshin kez kelgen matematikting eng әueli óz izbasarlary bolu kerek. Esepti she­shudi solar bastauy tiyis.
- Sizding problemanyz qalay ata­lady. Onyng atyn atap, týsin týs­tediniz be?
- Joq. Óz problemama at be­rip, aidar taqqan joqpyn. Oghan aty-jónimdi de teligim kelmeydi. Ma­tematikada kez kelgen prob­le­ma­gha familiyandy beru kerek de­gen talap joq. Árbirden song bi­reu­­ding problemasyna onyng aty-jóni qoyylmauy da mýmkin.
«Tórtken» deytin algebra bar. Osy­ny qansha aitsam da, búghan qy­taylardan basqa eshkim nazar au­darghan joq. «Tórtkenge» at by­lay qoyyldy. Osydan 4-5 jyl bú­ryn men Italiyagha baryp, de­ma­lys pen enbekti úshtastyryp jýr­dim. Sonda jýrgende maghan al­geb­ra­nyng tórtinshi dәrejeli tendeui kel­di. Ol 4 әripten qúralghan bol­dy. Ózim Kenen Ázirbaevtyng әn­de­rin jaqsy kóremin. Ol kisining Tórt­ken deytin qyzy bar. Naq­ty­la­saq, onyng shyn esimi tórt kem­pir, bir shal. Osy oiyma týsti de, ten­­deu­di «Tórtken» dep atap ji­ber­dim. Bi­raq ol dәl osylay ata­lyp ket­ken joq. Óitkeni «Tórt­ken» ma­te­matika ýshin asa auqymdy prob­­le­ma emes. Biraq meni qy­­­zyq­tyrady. Osy problemany óz shә­kirt­­te­rim­ning sheshkenin qalaymyn. Osyghan qa­tysty qytaylardyng ýs­tirt jú­mys­taryn kórdim, oghan kó­ni­lim kón­shigen joq.
- Qazaq balalarynyng mate­ma­tiy­ka salasyna tartyluy nege kemshin týsip jatyr?
- Búl pikirmen kelispeymin. Ma­te­matikagha kelip jatqan ba­la­lar az emes. Múnday qúbylys bar­lyq jerde bar. Dýniyejýzindegi bala­lardyng barlyghy matematiy­ka­dan qorqady jәne ony jek kóredi. Dý­niyejýzinde eng kóp oqylatyn sa­baq ta matematika. Ol birinshi sy­nyptan onynshy synypqa deyin oqytylady. Desek te oqy­ghan­­dardyng 1 payyzy ghana osy sa­la­gha bet búrady. Búl - tabighy qú­by­lys. Ony mәsele etip kóteruding qa­jeti joq. Bizdegi problema búl emes. Bizdegi problema respu­b­liy­ka­lyq, halyqaralyq bayqaularda je­niske jetip jatqan jas ma­te­ma­tiyk­terding joghalyp ketetindiginen tuyp otyr. Qazaqstanda «Ýzdik­siz­dik» degen ýrdis joq. Basy jaq­sy bastalady da, sony siyr­qúi­ym­­­shaqtanyp ketedi. Bizding t­a­­­­­lant­ty ba­lalardyng barlyghy iri jenis­ter­den keyin shetel asady. Balalar tý­gili Ualbaydyng ózi Amerikada jýr. Óitkeni Qazaqstan oghan dú­rys jaghday jasay alghan joq. Biz­de ghalymdargha medali bere saludy mo­da kóredi. Medali degen ne ol, qúr әnsheyin «Blestyashka». Ja­sa­may ma jaghdaydy. Ýlken ýi, dúrys kó­lik, jaqsy ailyq berip yn­ta­lan­dyrugha bolady ghoy.
Astananyng 180 kvadrattyq ýi­in­de boldym. Biraq onda ghalym emes, biznesmen túrady. Osy jagh­day nege kerisinshe bolmaydy? Biz­de shetelden maman shaqyrugha qú­mar. Olar kimder ózi? Olar sol jaq­ta júmys taba almaghandar, ót­pey qalghandar jәne basym bóligi aghyl­shyn tilining múghalimderi. Ol jaq­tan bizge matematika, fizika, hiy­miya salasynyng myqtylary kel­genin óz basym kórgen emes­pin.
- Ózinizding әleumettik jagh­day­ynyzgha qanaghattanasyz ba?
- Eshkimnen kem emespin. Bay­lyq jaghynan esepteseniz me­nen de baylar tolyp jatyr. Alay­da men kósheden bótelke terip jýr­gen joqpyn. Ózimning qalaghan isim­men ainalysyp jýrmin. Shә­kirt­terim de kóp. Odan basqa ne ke­­rek?
- Shәkirtti qalay tandaysyz?
- Búryn barlyghyn shәkirt qy­la beretinmin. Qazir ózim kór­gen­dermen, syryn biletindermen gha­na aralasamyn. Óitkeni syrttan kel­­gendermen júmys isteu qiyn. Qol­daryndaghy qújattary kó­bi­ne­se ótirik bolady. Sosyn meni de, óz­derin de sharshatady. Áneu bir kez­­deri әldekimderdi belden ba­syp, qor­ghatyp jiberdim. Qazir sol qy­ly­ghym ýshin úyalyp jýrmin. Bý­­gin­de ózime shәkirt qylghym kel­gen jas­tardyng 3-4 kursta jazghan ghy­­ly­my júmystaryna qaraytyn bol­­dym. Qalghany sonyng nә­tiy­je­si­n­de belgili bolady.
- Sonda matematika ghy­ly­my­nyng ataghyn sizding bedeliniz ar­qy­ly alyp ketkender bar ma?
- Joq dep aita almaymyn.
- Solardyng ghylymgha keri әse­rin tiygizetinin bile túra, mún­day qadamgha qalay bardynyz?
- Olar ghylymgha keri әserin tiy­gize almaydy. Mysaly, peda­go­­giy­kadan jylyna jýzdegen adam qor­ghaydy. Solardyng bar­lyghy ke­remet pe? Osynyng qa­syn­da me­ning yqpalymmen ótip ket­ken 1 matematik eshtene óz­gerte al­may­dy.
Matematikterding Astanada ót­ken I sezinde matematika pә­ni­ning múghalimderin 3 jyl sayyn at­tes­tasiyadan ótkizip túru tu­ra­ly úsynys aityldy. Búl qúr әu­re­shilik. Astana men Almatyda ma­te­matikterding bilimin tekserip oty­rugha bolady. Al eldi me­ken­der­­degi matematikterdi qalay tek­­seresiz?
Mening bir evrey oqushym bar. Qa­zir Izrailide túrady. Álgining qa­bilet-qarymy súmdyq. Ony­men basqa shәkirtterimdi salys­ty­ra al­maymyn. Desek te, ghylym­gha je­tek­tep jýrip qosqan shә­­­­­­­­­­­kir­­tim «Týk bilmeydi, ma­te­ma­tiy­­kadan mýl­de maqúrym» dep ait­paymyn. Bar­lyghy salys­tyr­ma­ly týrde ghoy.
- Naryqtyq ekonomikalyq za­manda ghylymmen ainalysu qan­shalyqty tiyimdi?
- Tiyimsiz. Búl jerde siz ghy­lym­men ne ýshin ainalysyp jýr­geninizdi úghu kereksiz. Eger siz «Kottedj salamyn», «Ma­shiy­na minemin» deseniz, sizge ghylym­men ainalysudyng keregi joq. Qay jerde, qay kezende bol­ma­syn ghylymdaghy, ónerdegi adam­dar­dyng jalaqysy tómen bolghan. She­telde de solay. Alayda she­tel­de myqty qorlar bar. Gha­lym­dar sol qorlardyng granttaryn útyp alyp ómir sýredi. Qazaq­stan­da múnday joqtyng qasy.
Bizde birde-bir bay ghylymgha qar­jy qarastyrmaydy. Barlyghy tyr jalanash qyzdardyng bay­qauy­na aqsha bólgendi abyroy sa­naydy. Bireui qazaq ghy­lymy­nyng kósegesin kógertuge niyet bil­dir­meydi.
Men ghylymnan lәzzat alamyn. Me­ni aqsha qyzyqtyrmaydy. Ózim­ning erkin jýrip-túruym, qa­la­ghan isimmen shúghyldanuym bә­ri­nen qymbat. Maqtanghanym emes, bi­raq әzirshe Qazaqstannyng jo­ghar­ghy oqu oryndaryna shaqyrtuy eng kóp adam menmin. Biraq mende bir problema bar. Uaqyt tapshy. Esh­kimnen kem emespin jәne asyp ta bara jatqan joqpyn. Ýsh jerde jú­mys isteymin. Tapqanym bala-sha­ghama jetedi. Kottedjim joq, ma­shinam bar. Ony maghan Bauyr­jan Ospanov degen jigit syigha tart­ty. Mashinamnyng markasy- «Shkoda». Sonymen artqa da jý­rem, algha da jýrem. Bireuler me­nen «Mersedes» nege min­bey­sin?» dep súraydy. Maghan onyng ne ke­re­gi bar. A punktinen V punktine jet­­sem boldy ghoy.
- Bilim jәne ghylym miniys­tr­li­gining osy salada jýrgizip jatqan re­formalaryna qalay qaraysyz?
- Atalmysh vedomstvanyng ne­giz­gi baghyty dúrys. Biraq jýieden jýi­e­ge kóshu kóbeyip ketti. Biz Bo­lon ýrdisine kiriktik. Dúrysy Ke­nestik jýie bolatyn. Mәseleni ma­­tematika salasynan alyp qa­ray­tyn bolsaq, bizding matema­tiy­ka­daghy qazirgi jetistikterimizding ne­gizi ótken kezende qalyptasty deu­ge tolyq negiz bar. «Nagato prob­lemasyn» sheshken Ualbay Ke­nes kezindegi matematikany oqy­ghan. Ghylymy júmysyn da sol kez­de jazyp, sol kezde qorghaghan. Eng bastysy, ol shetelge der ke­zin­de shy­ghyp ýlgerdi. Óitpegende bizding abyz Abay sekildi shektelip, kó­­rin­bey qalatyn edi.
Men Bolon ýrdisin de qol­day­myn. Týptep kelgende Bolon ýr­di­sining Kenestik jýieden esh aiyrmashylyghy joq. Kez kelgen jýie­ni ózine sinistirgende ony tú­tas qamtu kerek ya bolmasa oghan mýl­de jolamau kerek. Biz kre­diyt­tik jýieni aldyq. Qazir múgha­lim­der azannan keshke deyin sabaq be­redi. Saghaty, studenti kóp. Bi­raq ailyq jalaqysy kóbey­me­gen.
Býginde Qazaqstanda taqta je­tis­peydi. Júrttyng bәri innovasiya men kompiuterlendiruding sonyn­da jýr. Oqytushy studentke esep­ti taqtagha bormen jazyp týsindirui tiyis. Búdan basqa joldy bil­mey­min.
- Interaktivti taqtalar qol­da­nysqa enip jatqan joq pa?
- IYә, biraq klassikalyq taqta qa­lu kerek. Interaktivti taqta әle­mning barlyq elinde bar. De­gen­men eshkim búrynghy taq­ta­lar­dan bas tartyp jatqan joq. Piy­fa­gor teoremasy osydan 2 myng jyl búryn da Pifagor teoremasy bol­ghan, bizden keyingi 2 myng jyl­da da ol solay bolyp qala beredi. On jerden innovasiya qylynyz, on jerden industrilizasiya qy­ly­­nyz Pifagor teoremasy óz­ger­mey­di. Al Pifagor teoremasyn ýi­­retpeseniz, matematikany esh­kim ýirenbeydi. Sinus, kosinus ta­­ghysyn taghy Pifagor teo­re­ma­sy­na negizdelgen. Aynalyp kel­gen­de janalyq ashamyz dep jýrip, kó­neden kóz jazugha bolmaydy. Klas­sikalyq taqtalargha qatysty da osyny aitamyn.
- Interaktivti taqtalar sizge ne­simen únamaydy.
- Únaydy. Alayda onyng ma­ghan ne keregi bar? Mysaly, sen úya­ly te­lefon ústaysyn, men ús­ta­­may­myn. Óitkeni ol maghan ke­rek emes. Onsyz da ómir sýrip jýr­­min.
- Úyaly telefon baylanys ýsh­in qajet qoy...
- Sizge kerek shyghar, maghan ke­regi joq.
- Sizdi bireu izdese she?
- Izdese tauyp alady. Sen tau­yp aldyng ghoy.
- Matematikagha qatysty mem­lekettik tildegi oqulyqtar ja­zylyp jatyr ma?
- Bilmeymin, maghan eshkim tap­syrma bergen joq, men jaz­ghan joqpyn. Mende oghan uaqyt ta joq.
- «Uaqyt joq» degen sózdi qay­ta-qayta aityp otyrsyz. Son­da siz júmysbasty bolyp ket­kensiz be?
- Mening júmysym da hobbiyim de - ghylym. Tek sonymen ghana ai­nalysamyn. Mende bos uaqyt de­gen bolmaydy. Demalysym men júmysym qatar jýredi. As­ta­nagha kelgenime 3 kýn boldy. Sol 3 kýnde velosiyped teuip jýr­min. Ózenning boyyna ve­lo­siy­pedpen jýretin jer jasap qoy­ypty. Búl - óte aqyldy nәr­se, maghan qatty únady. Jalpy, As­tanagha osymen 3-ret kelip túr­myn.
- Astanagha nege az kelesiz?
- Qajettilik joq. Onyng ýs­ti­ne Astana sheneunikterding qa­la­sy. Týbinde ghylymnyng qalasy bo­lar, biraq oghan uaqyt kerek.
- «Bәiterekte» bolyp kór­di­niz be?
- Joq.
- Nege?
- Qyzyq emes.
- Júrt sizdi «Qyrsyq qazaq­tar­dyn» qataryna qosady. Búghan ne deysiz?
- Eshqanday qyrsyqtyghym joq, bos sóz búl. Biraq maghan bә­ri­bir, júrt ne dese, o desin. «Qyr­syq qazaq» degendi siz siyaq­ty jurnalister oilap tauyp jýr­gen shyghar. Dýniyede qyr­syq­tar kóp. Solardyng kóshin Isaak Niu­ton bastap túr. Matema­tiy­ka­daghy qyrsyqtardyng miyl­lon­nan birine jetsem, mening qyr­syq­tyghymnyng arqasynda ma­tematika ghylymyna júrt na­zar audaratyn bolsa, mening qua­ny­shymda shek bolmas edi. Bizde Múh­tar Shahanov degen «qyrsyq» bar. Til turaly aita beredi. Sol ki­sining dengeyine jetsem, ózimdi shek­siz baqytty sanar edim. Qyr­syq­sam, matematika ýshin ghana qyr­syghamyn. Mening sayasatta ne­mese basqada sharuam joq. Bi­reu­lerge pikirim únamasa «Nu y chto?». Men qyz emespin ghoy, júrt­tyng bәrine únaytyn.
- Baghana siz halyq aqyldy emes degen oy aittynyz ghoy, so­ny­nyz artyqtau aitylghan joq pa?
- Nesi artyq? Qazaqtyng «Ha­lyq aitsa, qalyp aitpaydy» de­gen maqaly dúrys emes dedim. Siz ke­lispeysiz be, men dәlelin kel­tir­dim ghoy. Mening qay jerim dú­rys emes, siz nemen kelispey túr­syz?
- Árkimning óz pikiri, óz kóz­qa­rasy bar ghoy, әngimenizge raq­met. Amandyqpen jýzdeseyik.

Súhbattasqan
Qanat MAHAMBET

http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=8680&Itemid=2