Á-ning emlesindegi kemshilikter. Á dybysynyng aitylu, jazyluy emlemizdegi sheshimin tappaghan mәselelerding biri. Óitkeni búl dybys birinshi buynnan basqa buynda kelgen sózderde buyn ýndestigi búzylyp jazylyp jýr. Soghan oray ә-ning jazyluyndaghy kemshilikterge toqtala otyryp, olardy týzeuge qatysty úsynystarymyzdy bayandayyq.

Birinshi kemshilik: keybir sózdegi ә dybysynyng ornyna a әrpining jazyluy. Mysaly, Jәmiylә dep aitylatyn sóz Jәmila dep jazylady. Múnda óz tanbasy bar dybysty basqa әrippen beru ýirenushining týsinuine qiyndyq tughyzady jәne ә-ning ornyna a-ny aityp, ýndestik zanyn búzugha dushar etedi.

Ekinshi kemshilik: ә-ning ornyna qay uaqytta a jazylatyny jóninde naqty ereje berilmegen. Mysaly, orfografiyalyq sózdik boyynsha kýmәn, kinә, әlәulәi, bismillә, lәzzәt, rәsuә, Kýlәndә, mýbәrәk dep aitylatyn sózderding alghashqy tórteui aityluynsha jazylyp, kelesi tórteuining songhy buynyndaghy ә dybysy a-men almastyrylady. Naqty erejening bolmauy sózding qate jazyluyna soqtyrady.

Ýshinshi kemshilik: songhy buynynda ә-si bar sózge qosymshanyng ashyq dauystylysynyng bәrining juan týrde jalghanuy. Mysaly, búl ereje boyynsha «kýnә» sózine qosymshalar «kýnәdan», «kýnәsinan» dep jalghanyp, sózdegi buyn ýndestigi búzylady.

Birinshi úsynys. Aytylghan kemshilikterden qútyludyng joldary retinde bizding birinshi úsynysymyz – týbir sózdegi ә dybysyn, neshinshi buynda estilse de, ә әrpimen tanbalau. Mysaly, búl boyynsha rәsua, Kýlәnda, mýbәrak, pirәdar dep jazylyp jýrgen sózder ózderining aityluynsha rәsuә, Kýlәndә, mýbәrәk, pirәdәr dep jazylady. Búlaysha jazu jogharyda kórsetilgen kemshilikterding alghashqy ekeuinen qútqarady.

Songhy buynynda ә-si bar sózge qosymsha jalghau nege qiyn? «Kýnә» sózine shyghys septigining jalghauyn «kýnәden» dep jinishke jalghau qúlaqqa ersi estiletini ras. Alayda qazirgi ereje boyynsha «kýnәdan» dep juan jalghau qoldanu da kelisti bolyp túrghan joq. Sonda «kýnә» sózine shyghys septigining juan jalghauynyng da, jinishke jalghauynyng da ýilespeytini nesi? Bizdinshe, múnyng sebebi bir buyndy emes sózding songhy buynynda kelgen ә dybysy jinishke de, juan da emes, әsirenki dauysty. Yaghni, «kýnә» sózining songhy buyny – әsirenki buyn. Sózding aityluy onaylap, estiluining әuezdiligi artuy ýshin oghan qosymshany buyn ýndestigine say jalghaytyn edik. Olay bolsa, әsirenki buyngha juan, jinishke qosymshalar emes, әsirenki qosymsha (ә dauystysy bar qosymsha) jalghanuy kerek. Yaghny «kýnә» sózine shyghys septigining jalghauy «kýnәden» de, «kýnәdan» da emes, «kýnәdәn» dep jalghanuy kerek. Biraq býgingi emlemizde әsirenki qosymshalar jalghanbaydy. Bizding oiymyzsha songhy buynynda ә-si bar sózge qosymsha jalghaudy qiyndatyp otyrghan osy jayt.

Ekinshi úsynys. Olay bolsa, múnday qiynshylyqtan qútyludyng joly – әsirenki qosymshalardy paydalanu. Búghan baylanysty tilimizde múnday qosymshalar joq qoy deushiler boluy mýmkin. IYә, qazaqtyng bayyrghy sózderi juan ne jinishke buynmen ayaqtalghandyqtan búrynghy qosymshalarymyz da juan ne jinishke bolghan. Alayda kirme sózderding qoldanymymyzgha enuine baylanysty tilimizde әsirenki buynmen ayaqtalatyn sózder payda boldy ghoy. Olay bolsa, oghan sәikes әsirenki qosymsha qoldanuymyz da zandy. Osy orayda әsirenki buyngha jalghanghan i-si bar qosymsha k-men ayaqtalmasa (mysaly, kuәsi), ol da әsirenki qosymsha bolady dep oilaymyz.

Ásirenki buynmen ayaqtalatyn sózge qosymsha jalghau erejesi.

Ár týrli mysaldardy qarastyra otyryp, biz әsirenki buynmen ayaqtalatyn sózge qosymsha jalghau erejesin tómendegishe tújyrymdadyq. Múndaghy tong dybystar degenimiz q, gh, k, g dybystary.

Ásirenki buynmen ayaqtalatyn sózge (mysaly, kuә, kitәp, kýmәn) tong dybystan (k, g, q, gh) bastalmaytyn qosymshanyng әsirenki týri jalghanady (mysaly, kuәlәr, kuәlәrdәn, kitәbin, kitәbinә, kinәlilәrdi).

Ásirenki buynmen ayaqtalatyn sózge tong dybystan (k, g, q, gh) bastalatyn qosymshanyng juan týri jalghanady (mysaly, kuәgha, kuәdәghy, kýmәndәnghysh, kinәlәghan).

Áriyne, biz úsynyp otyrghan ereje boyynsha da songhy buynynda ә dybysy bar sózge juan qosymsha jalghanatyn jaghdaylar bar. Degenmen búl erejeni qoldansaq, qazirgi uaqytta ýndestik zanyna qayshy jazylyp jýrgen sózderding basym bóligin zangha say jaza alamyz. Búl ereje bir qaraghanda kýrdeli, eske ústaugha qiyn siyaqty kórinui mýmkin. Biraq ol boyynsha tong dybystan bastalatyn qosymshadan basqa qosymshalar aituymyzsha jalghanatyndyqtan ony qoldanu eshqanday qiyndyq keltirmeydi.

Sonday-aq, әsirenki dybys úghymyn engizu ә-ge qatysty tildik qúbylystardy týsindiruge de mýmkindik beredi. Mysaly, «kýnә» sózine barys septigi jalghauynyng kýnәgha dep juan jalghanatyn sebebi q, gh, k, g dybystary juan ne jinishke bolatyndyqtan búlardan keyin әsirenki dauysty kele almaydy. Sonymen biz birinshi buynnan basqa buyndaghy ә-ni juan da, jinishke de emes, әsirenki dauysty dep tanudy jәne juan, jinishke qosymshalarmen qatar  әsirenki qosymshalardy da qoldanudy úsynamyz.

Vanov Quantqan Yrzaúly,

Aqtau qalasy

Abai.kz