(Alakólge sayahat esteligi -2019 jyl, shilde aiy)

Biylghy jazdyq demalystyng biraz kýnin otbasymmen birge Alakólding Aqshy jaghalauynda ótkizdim. Kózben kórip, qúlaqpen estigenderimdi saralap  bir keregi bolar degen oimen Sizderge úsynyp otyrmyn. Oqyp shyghynyz, ókinbeysiz...

Demalys mausymynyng keluimen, temir jol biyletteri әdetinshe «satylyp» ketipti. Almatydan Ýsharalgha úshatyn úshaqtan da tamyzdyng 20 deyin bir oryn joq. (Búl biyl /2019 jyldyn/ mausym aiynyng ortasyndaghy jaghday). Amalsyz Taldyqorghan әuejayyna habarlasyp, bildik. Onda shilde aiynyng 10 kýninen keyingi úshaq biyletteri bar eken, biraq, elektrondy týrde emes, naqty jeke basty rastaytyn qújatpen kelip aluymyz tiyis. Ásirese balalargha belet qújatsyz mýlde satylmaydy. Lajsyz Taldyqorghangha attandym. Almatydan Taldyqorghangha Sayahattan da, Sayrannan da kólikter iz suytpay jýrip jatyr. Jol aqysy 1600 tenge.  Taldyqorghan qalasynan әuejaygha baratyn marshrut bolmaghandyqtan, «Taksy qyzmet kórsetu» (8-7282-400-400) nómiri arqyly taksy jaldap baryp keldim. Salonnyng baghasy әuejaygha baru – 1700, qaytu 2000 tenge boldy. Sonymen Taldyqorghan – Ýsharal – Taldyqorghan baghytynda biyletti alyp Almatygha qayttym. Servistik qyzmetting nashar dauy artyq (7000 tenge) aqsham men bir kýn uaqytymdy aldy.

Mejeli uaqyt jetkende bala-shaghamdy alyp Almatydan attandym. Bir qyzyghy eki stansiyadan da jekemenshik kólikter qatynaytyn bolsa da, Sayahattan jýretin shaghyn avtobustarda 12 jasqa deyingi balalargha 50 payyzdyq jenildik bar eken de, Sayrannan jýretin avtobustarda onday jenildik joq bolyp shyqty. Taldyqorghan әuejayy jana, shaghyn, retti eken. Byltyr ghana Chehiyadan satyp әkelingen 2 dana «L-410» markaly 18 kisilik shaghyn úshaq biyl kóktemnen bastap Taldyqorghan men Ýsharal arasynda qatynap jýrgen bolatyn. Biylet baghasy eresekterge 6 000, balalargha 3 000 tenge. Arzan bolu sebebi 30 payyzdyq jenildikti memleket berip otyrghandyghy. Tekseruden ótip, úshaqqa jayghastyq. Eki qala arasyna kýnine 3 mәrte qatynaytyn әue qúraly bir saghat kóleminde bizdi Ýsharal әuejayyna jetkizdi. Úshaq búlt ýstine kóterilmey, taulardan qalyqtap úshyp otyrsa da, jýrek- qan qysymynda aqauy bar adamdargha әseri anyq bilindi. Úshaqtyng aldynda otyrghan jasamys әiel kisi tynysy tarylyp, mazasy ketti. Stuardessa ol kisini art jaqtaghy óz ornyna alyp kelip jayghastyryp, nauqastyng sómkesinen dәrisin alyp berdi. Biraq, ol da jaqsy kómektespedi, stuardessa onyng arqasyn tarap, qolyn uqalap әbigerge týsti. Biz valeriyanka tamshysyn sugha aralastyryp berdik. Nauqas әiel sәl de bolsa, ózine kelgendey boldy. Áue jayda ony dәrigerler kýtip aldy. Búny jazyp otyrghanym, jolaushy jýrgende qajetti dәri-dәrmekti tolyq alyp jýrgen abzal.

Ýsharal әuejayyna shyqqanymyz sol edi, bir top taksist  entelep jetip keldi. Alakólding Aqshy auyly jaghalauyndaghy demalys oryndaryna jetkizu baghasy salony 10 000 tenge eken. Keler kezimizde úghysqanymyzda 6 000 – 8 000 arasy degendi estigen edik. Al múndaghy bagha «aspandap» túr. Qaysylarynyzdyng kólikteriniz jana?-degen mening súraghyma, súnghaq boyly, egde jastaghy adam : mening kóligim jana –dep jauap berdi. Men sonyng kóligine minetin boldym. Sol kezde onyng qasynda túrghan, qyryqty qyrqalaghan bir taksist onymen sharmayaqtasa ketti. Tipti, jagha jyrtysugha shaq qaldy. Auyl azamattary arasynda ýlkendi syilau, bir-birine jol beru degen úghym úmytylghan sekildi. Biz Aqshiyge qaray jolgha shyqtyq. Shamasy bir jarym saghat jýrip dittegen jerimizge jettik. Joldyng biraz bólimi jóndeu ýstinde,  qalghan bóligi de tym shirkin-ay emes. Al Taldyqorghan men Ýsharal arasyndaghy jol kýrdeli jóndeuden ótip jatqanyna qaramay Almaty men Taldyqorghannan kelip jatqan avtobustar da jii kezdesip jatty. Bizdi әkele jatqan kólikting iyesi Asaubay agha әngimeshil adam eken, onyng ýstine ómir boyy temir túlpardy taqymdaghan sheber jýrgizushi bolyp shyqty.

Alakólge dayyndalyp jýrgenimizde, internetten biraz qonaq ýiler men demalys oryndarynyng jaghdayyn qarastyrghan edim, sonyng ishinde «Aru-Ana» - atalatyn pansionat maghan únap, onyng basshysy Janat Danekerqyzymen telefon arqyly sóilesip qoyghan edik. Ol kisi bizding keletinimizden habardar bolatyn.

- Qaster keldinder me? At-kólik aman jettinderme? –dep kóp jyl kórmegen jaqyn janynday, jadyray kelip amandasty. Telefonda sóileskenimde dauysy jaghymdy estilip edi, endi mine jýzi de jyly, sabyrly da, salmaqty, biyazy minezdi hanymdy kórgende ishtey quanyp sala berdim. Ózi ertip jýrip, uәdeleskenimizdey luks bólmesine ornalastyrdy. Týski astan song Alakólding aidynyn aimalap, jibektey júmsaq su ishinde, erke tolqynymen terbeldik. Ghajap dýniye, odan alghan әserdi, denenning sezgen rahatyn tilmen aityp jetkizu qiyn.

Alakól – Shyghys Qazaqstan men Almaty oblystarynyng aumaghyndaghy, Balqash-Alakól qazanshúnqyrynda ornalasqan túiyq kól. Jalpy aumaghy 2696 sharshy shaqyrym, teniz dengeyinen biyiktigi 343 metr. Ortasha terendigi 22 metr bolsa, eng tereng jeri 54 metrge deyin barady.  Oghan 15  ózen qúighanymen, aghyp shyghar ózen bolmaghandyqtan kól suynyng túzdylyghy joghary. Su qúramynda miyneraldardyng aluan týri bar. El arasynda Alakólding emdik-sauyqtyru qasiyeti turaly aitylyp, jazylyp jatyr, ol turaly kóp aitudyng qajeti shamaly. Alakólding osy Aqshy jaghalauynda kóbinde úsaq, qara shaghyl tastar kezdesedi. Jýrip-túrugha ynghaysyz bolghanymen, tabangha jasalghan massajday әser etedi. Alakólding suy tәulik boyy jyly eken. Men keshkisin de, tang endi qylang berip, shyghys kókjiyekten altyn tabaqtay bolyp, kýn kóterilgen sәtte de kólge týstim bәri-bir su jyly. Alghash kól suyna ayaghyng tiygende salqyn bilingenimen, birden su ishine enip ketsen, jyp-jyly su qúshaghyn sezesin, beyne jaurap kelip, jyly da, júmsaq kórpe ishine sýngip ketkendey әserde bolasyn. Al odan song «kók torghyn kórpeden» qaytyp shyqqyng kelseshi? Denendi bos ústap, erkindi kólge bersen, ol seni jas baladay әldiylep, alaqanyna alyp, su betinde erke tolqynymen terbetedi. Sudyng túzdylyghynan tyghyzdyghy joghary bolghandyqtan, kól ishinde erkin qozghalasyn, sekirseng de, dop oinasanda qol-ayaghynnyng bәrine qanat bitkendey  jep-jenil bolyp ketedi. Ásirese, ol - balalar ýshin tabighattyng taptyrmas syiy. Olar balyqtay jýzip, su astyna sýngip mәz-mayram bolyp jatady.

Alakólding aty aityp túrghanday kýnning әr sәtinde kól betining týsi myng qúbylyp, týrli týske enip otyrady eken. Tang rauandap atyp kele jatqandaghy týsi qara kók bolsa, kýn shygha birtindep jasyl týske ózgerip, kól betine aspannan sansyz altyn jebeler jaughanday jylt-jylt etip kóz úyaltady. Týske taman kól beti kógildir týske auysyp, kesh bata birtindep aqshulan týske, odan qasqaraya bere qarakók týsine qayta bastaydy eken. Tipti, bir sәtting ózinde kólding bir betinde aqshulan tolqyn terbelse, endi bir túsynda kógildir núr oinap jatady. Sugha týspey-aq, osynau kórinisti qarap, tamashalap otyrudyng ózi de bir ghaniybet ispetti.

Pansionattarda tanghy as 8-00 de beriledi. Astan song demalushylar birtindep jaghajaygha jinala bastaydy. Saghat 10-13 arasy adamdardyng eng kóp toptasatyn kezi. Týski astyng uaqytynyng keluimen birtindep qonaq ýilerge qaytady da, astan song úiqygha batady. Úiyqtamasqa sharanda joq, sudan shyqqan dene as qabyldaghan song ózi-aq úiqy súrap, maujyray bastaydy. Mening týski úiqy dese zәrezep bolatyn balalarymnyng ózderi de auyzdary anqyiyp, úiqygha basatyn boldy. Úiqydan keyin saghat 15 nemese 16 –dan bastap adamdar qaytadan su jaghasyna shoghyrlanady. Keshki astyng keluimen (19-00 de) adamdar birtindep su jaghasynan úzay beretin.

Demalushylardy aralap emdik batpaq, pisken jýgeri, túzdap, keptirilgen balyq, pirashki, salqyn syra satyp jýrgenderding qarasy qalyn. Olardyng deni balalar, arasynda әielder men eresek er adamdar da kezdesedi. Olardyng bir toby ózge auyldardan kelip, osynda qojayyndarynan tamaq alyp, sony satyp jýrgender. Búlar negizinen jýgeri satushy balalalar. Olar 300 tengeden kýnine 150 jýgeri satady. Ár taly ýshin qojayyny olargha 40 tenge syiaqy beredi. Sonda kýnine 4000-5000 tenge tabys tabady. Olardyn  jatyn orny men tamaghy júmys berushiler tarapynan qamtamasyz etilgen. Pirashkiyding baghasy 100 tenge, ony negizinen ózderi dayyndaghan әielder satady. Emdik batpaq Alakól manyndaghy Aqtýbek degen auyldyng manyndaghy ózen boyynan jetkiziledi. Ol jerde batpaq ýstinde qalyndyghy 2 sm. bolatyn túz qabaty bar eken. Shamamen 1 kg-gha juyq batpaq baghasy 250-300  tenge arasynda. Demalushylar buyndaryna, betine, moynyna jaghyp, 15-20 minuttan song balshyq keuip, qabyrshyqtanghan song bayau juyp tastaydy. Batpaq jel-qúzgha em әri bettegi әjimdi ketiredi deydi múndaghylar. Biz dem alghan jerding túsynda biyiktigi 2 metr, eni 1,5 metr shamasyndaghy jyljymaly donghalaghy bar shaghyn banya ornalasypty. Sekseuil men kómirdi otyndyq etken banyagha batpaq jaghyp alghan song nemese sudan shyqqan song kirip otyruyna bolady. Ishi mazdap túr. Az otyrghan song shyp-shyp etip móldiregen ter tamshylary tútas  denennen tógilip, janyng jadyrap sala beredi. 10-15 miyn. ótken song atyp shyghyp, kýmp etip kól suyna qoyyp ketesin, ondaghy sezimning orny bólek. Sodan әlden uaqyttan song sudan shyghyp banyagha qayta kirip aghyl-tegil terleuine bolady. Mine osy eki ret kirip-shyghuyna 500 tenge tóleysin. Jaghalaugha jaqyn úitqyghan su motosiklderi (vodnyy motosikl) men shaghyn seyil kemeleri jaghadaghylardy ózderine eliktirip jatady. Seyil shaghyn kemelerining baghasy әr týrli, 1000 tengeden bastalady. Balalar ýshin 500 tenge. Al su motosiklderi 2500, 3000 tenge. Álde kimder kýnnen qorghaytyn shatyrlaryn ornatyp ketedi, ony paydalanatyn bolsang kýndigine 2 myng tenge tóleysin. Bayqap qarasan, әrkim qolynan kelgenshe aqsha tauyp qaludyng orayyna myqtap kirisken.

Árbir pansionattyng ózining dýkeni bar deuge bolady. Ondaghy balmúzdaqtar men susyndyqtardyn, syranyng baghasy Almatydan qymbat. Kókónis pen jemister tapshy bolghandyqtan qymbat bolatyny dausyz. Mysaly, 1 kg qarbyzdyng baghasy 200 tenge. Ýirek, qoy jәne tauyq etinen jasalghan kәuәptyng baghasy 700 tengemen 1200 tenge arasynda. Keshkisin astan song syzdyqtatyp syra men kәuәp jey otyryp әngimelesuding nemese balmúzdaq jey jýrip kól jaghasyn seruendeuding ózi bir taptyrmas demalys. Osyndayda, bir dos-jarandarmen kezdesip, shýiirkelesuding sәti týsti. Bir sózding kezeginde ol ózderi jatqan pansionattyng tamaghy kónildegidey emes, shaghym aitsan: «Bizding jaghdayymyz osy, kónildering tolmasa, esik әne»-deydi eken. Búnyng ózi keybir kәsipkerlerding әli de biznes әdebi men mәdeniyetin boyyna sinire almay otyrghanyn kórsetedi. Sol dosymnyng aituynsha Almatydan Alakólge deyin temirjol biyletteri bar eken, biraq turagentter men әlde kimder aldynala satyp alyp, ózderining joldama bergen kliyentterine satatyn sekildi. Sebebi, olar kelgen vagonda birneshe kupe bos kelipti. Sondyqtan internette biylet joq eken dep qalmay, turistikagentter nemese jolserikterding ózinen súrau kerek sekildi. Ýitkeni, úshaqpen baryp-kelu qolayly bolghanymen ekonomikalyq jaqtan tiyimsiz.

Jaghalauda otyryp, kóp nәrsening bayybyna barghandaysyn. Áli de jasaugha tiyisti júmystar men múndalaydy. Tazalyq saqtamaytyndar da kezdesedi. «Aru-Ana» demalys ornynan ary qaray jaghalauda jar qabaghy birtindep biyiktey beredi eken. Saya qughan demalushylar sol jar qabaqtyng astyn panalaytyn kórinedi. Eger anau jar ayaq-asty lap etip qúlar bolsa.... Qúday onyng betin ary qylsyn. Oilaudyng ózi qorqytady.

Mening bir bayqaghanym, demalugha kelseniz, ózinizben birge bauy bar, arnauly sugha arnalghan ayaq kiyim ala keliniz. Jaghalauda jayylma tósekter shekti bolghandyqtan ózinizben birge tósenish aludy úmytpanyz. Kýnnen qorghaytyn may men kózildirik mindetti týrde bolghany jón. Al sugha týsetin eng qolayly kez tang sәriden tanghy asqa deyin kez jәne keshkisin sugha týsken abzal sekildi. Sebebi, sol kezde su barynsha túnyq, taza bolady. Al pansionattar turaly aitar bolsaq, Aqshy auyly boyynsha 140 oryn bar. Barlyghynyng baghasy negizinen shamalas. Standart, jartylay luks, luks bolyp bólinedi. Standart bólmeleri  6 mynnan bastap 8 myng arasynda bolsa, luksteri 9 mynnan bastap ary qaray 15 myngha deyin, tipti keybireuleri odan da qymbat bolyp kete beredi. Barlyghynda 3 mәrte tamaq beriledi. Baghadaghy aiyrmashylyq mening týsinigim boyynsha birneshe faktorgha baylanysty. Birinshiden, eng ótimdi uaqyt. Búl әdette shildening 15 kýninen tamyzdyng basyna deyingi kezen. Ekinshiden, qonaq ýiding qyzmet kórsetip, elge tanymal bolghan uaqytyna baylanysty. Búrynnan beri júmys istep kele jatqandardyng baghasy, janadan qatargha qosylghandardan qymbat. Ýshinshiden, kólge bolghan ara qashyqtyqqa baylanysty. Jaqyn bolghan sayyn qymbat bolatyn tәrizdi.

Bizding taban tiregen «Aru-Ana» pansionaty jaghalaudan qashyq emes jerde ornalasqan. Eki jәne bir qabatty jalpy 150 kisilik orny bar shyrayly da, kókaldy meken. Pansionat iyesi Moldahanova Janat Danekerqyzy sonau 1990 jyldardan bastap bizneske aralasqan jan eken. Alakólge kelip júmys bastaghanyna da biyl 6 jyldyng jýzi bolypty. Osy uaqyt ishinde pansionatty osynday dengeyge kótergen. Ol kisi qonaqtar ýsh mezgil as ýstinde otyrghanda barlyghynyng qasyna kezek-kezek baryp, hal-jaghdayyn súrap, ne kerek, qanday nәrse únamay jatyr nemese tamaq toyymsyz bolsa, taghy da ýsteme tamaq aldyrayyn dep bәiek bolady da jatady. Qonaqjay iyesining tolaghay kóniline riza bolghan barshamyz tek «rahmetten» ózge sózimiz joq edi. Qyzmetkerleri de sonday kishipeyil, pysyq jandar. Qashan kórseniz aldynyzdan qiya ótpey, iyilip, sәlem berip túrady. Ár kýngi tamaq mәziri әr týrli әri toyymdy. Birde tamaqtan song shaghyn bau arasynda dem alyp otyrghan әielim ekeuimizding aldymyzgha Irina esimdi qyzmetshi qyz kelip, mynau sizding telefonynyz bolar, úmyt qaltyrypsyz- dep әielimning qolyna úyalytelefonyn ústatyp ketti. Búnyng ózi de Janat hanymnyng tәrbiyesi men sol qyz boyyndaghy adaldyqtyng belgisi.   Janat Danekerqyzynyng aituynsha alghash júmys bastaghan jyldary qiyn bolghan eken. Su men tók kózin tartu júmystaryn ózderi istepti. Qazir ýkimet turizm salasyna kónil bóle bastaghan, sonyng bir dәleli Janat hanym  30 mln. tenge nesie alyp eki qabatty qonaq ýidi salghan. Nesiye  7 payyzdyq jyldyq ósimmen berilgen. Búnyng ózi de kәsipker ýshin zor qoldau ghoy. Qarmaghynda 12 adam júmys jasaytyn «Aru-Ana» pansionaty da ózge demalys oryndary sekildi jazdyng jadyraghan shuaqty kýnderinde bir jarym ary ketse eki ay kóleminde júmys jasaydy.  Onyng ýstine aua rayyna erekshe baylanysty sala bolghandyqtan tәuekeli men qiyndyghy kóp sala. Alayda, «Bizding úranymyz - kelgen qonaqtardy jaqyn tuystarymyzday kýtip alyp, shygharyp salu» -dep týsingen Janat hanym onyng bәrin de ensergen әli de enserip ketetini ne bek senimdi. Onyng sózinen ózining kәsibi men Alakólge degen sheksiz qúrmeti men mahabbatyn angharyp, ishtey qatty riza boldym.

Qaytar kýni kók túlparyn oiqastatyp Asaubay agha da jetti. Tanghy asymyzdan son, «jolda jender»-dep tәtti toqashyn syilaghan Janat hanym bizding qolymyzdy qysyp, balalarymyzdyng betinen sýiip qimastyqpen úzatyp salyp jatyp:

-Qaster, kelesi jyly taghy kelinder, bizding auylda әrtister kelgende konsert qoyatyn ýlken park salynyp jatyr sony tamashalaysyng –dedi qolyn búlghap. Bizde, osynau analyq nәzik jýregine kәsipkerlik ór minezdi syidyra bilgen «Aru-Ananyn» ayauly hanymyna alghysymyzdy aityp úzay berdik.

Qaster Sarqytqan

Abay atyndaghyy QazÚPU ústazy,
QR jurnalister odaghynyng mýshesi, jazushy

Abai.kz